Post on 16-Jan-2020
transcript
Alfabetatze espazioak eta herri heziketa Gipuzkoan (1876/1918)
Jakintza-arloa: Hezkuntza
Egilea: ANA EIZAGIRRE SAGARDIA Urtea: 2004 Zuzendaria: PAULI DAVILA BALSERA Unibertsitatea: UPV/EHU ISBN: 978-84-8438-184-6
Hitzaurrea Doktorego tesi hau Euskal Herriko alfabetatzearen ikerkuntzaren eremuan kokatzen da, Filosofia eta Hezkuntza Zientzien Fakultateko Hezkuntzaren Teoria eta Historia Sailean azken urteotan garatzen ari garen ikerkuntza eremuaren barruan, zehazki. Azken hamarkadetan, 90ekotik aurrera batik bat, alfabetatzeak Euskal Herrian berrehun urteetan zehar eraman duen garapena esplikatzen saiatu den hainbat lan burutu dugu. Zenbait irakasle saiatu gara alfabetatzearen azterketa Euskal Herrian kokatzen eta euskal eredua -alfabetatzearen euskal eredua-, ezaugarrituko luketen elementuak definitzen. Alfabetatzearen euskal eredua diogu eta ez, espreski, euskarazko alfabetatzea. Gure azterketa xedea euskaldunek izan duten oinarrizko alfabetatzea da, norbanakoa kultura idatziarekin harremanetan lehenekoz jartzen duen oinarrizko alfabetatzea. Eta hau gerta daiteke, euskaldun askoren kasuan bezala, ama hizkuntzan ez izatea. Alfabetatzearen euskal eredua kontzeptuaren bitartez denbora epe desberdinetan zehar eramandako prozesu alfabetatzaileak eredu bakar baten barruan txerta ditzakegu, eta hobeki ezagutu, horrela, euskaldunok zein bideetatik eta nola garatu dugun gure kultura, ahozko kulturatik idatzizkora iraganaz, eta etorkizun hurbileko kultura zibernetikorako jauzia emanez. Horrenbestez, alfabetatzearen euskal eredu historikoan bildu ditzakegu, sinkronikoki eta diakronikoki, esplizituki garatu izan den erdarazko alfabetatzea, euskarazko alfabetatze esplizitua, euskarazko zeharkako alfabetatzea, etab. Finean, eredu honek bere baitan hartzen du Euskal Herrian historian zehar garatu izan den alfabetatze prozesu ororen analisia, dela euskarazko alfabetatzearena, dela gaztelerazkoarena, dela frantsesezko alfabetatze prozesuarena eta, noski, prozesuek beraien artean dituzten erlazioena.
Ikerketa lan honetan irakurketa eta idazketa praktika soziokulturalen ezagutzaren bitartez saiatu gara euskarazko alfabetatzea definitzen, herri xeheari zuzenduriko -eta berak garaturiko-, kultur praktiken azterketan oinarrituz bereziki. Lehenengo hurbilpen kuantitatibo bat egin ondoren, alfabetatzearekiko hurbilpena azterketa kualitatiboagotik egiten saiatu gara. Kultura idatzi popularraren, kultura “subalterno”aren azterketari heldu diogu, batez ere garai horretan eman zirelako euskara idatzia herrira gerturatzeko eginahaletan -euskarazko irakurketa eta idazketa herritaratzeko eginahaletan-, lehenengo pausu serioak. Maiz beste ikuspegietatik (linguistikotik, literaturazkotik, soziolinguistikotik, antropologiatik, kazetaritzaren historiatik, etab.) aztertu izan diren kultur errealitate batzuk -Itz-Jostaldiak (espazio publikoan) eta egutegiak (espazio pribatuan)-, hezkuntzaren historiaren ikuspegitik irakurri ditugu. Ahozko kultura eta kultura idatziaren zein herri kultura eta elite kulturaren hibridazioaren adibidea diren bi errealitateen hezkuntza interpretazioa da egiten saiatu garena. Zentzu horretan, kultura idatziaren garapena bultzatu zuen dinamika soziokulturala, eta bere ondorioak ezagutu nahi izan ditugu, eta dinamika horren oinarrizko ardatzak marraztu ditugu: kontzientzia-hartzea eta motibazioa, batetik, eta, baliabide materialak eskaintzea, bestetik. Aztertu dugu, gainera, zein izan zen dinamika horretan kultur taldeek, prentsak eta erakunde publikoek bete zuten papera. Gure abiapuntuak -oso arrunta izan ez dena onartu behar dugu-, iturri desberdinak
erabiltzera eraman gaitu. Eta ohikoak ez diren arren, erabili ditugun iturriak aberastasun handikoak direla esan behar da. Hain zuzen, publikoa eta pribatua soziabilitaterako eta kulturatzerako -alfabetatze eta hezkuntza prozesuekiko erlazio estuan dauden aspektuak-, espazio gisa ulertzen ditugularik, kultur testuinguruari buruzko informazioa ematen digutelako eta, maila horretan, kultur praktiken, parte hartzen zuten eragileen, helarazten ziren edukien, hezkuntza helburuen eta eguneroko jokabideen analisi zehatza egitea ahalbideratzen digutelako.
EUSKAL HERRIKO UNIBERTSITATEA
HEZKUNTZAREN TEORIA ETA HISTORIA SAILA
ALFABETATZE ESPAZIOAK
ETA HERRI-HEZIKETA GIPUZKOAN
(1876-1918)
Ana Eizagirre Sagardiak Aurkezturiko Doktorego Tesia Paulí Dávila Balserak Zuzendua
Donostia, 2005
Aurkibideak 3
ALFABETATZE ESPAZIOAK ETA HERRI-
HEZIKETA GIPUZKOAN (1876-1918) AURKIBIDE OROKORRA..................................................................................3 TAULEN AURKIBIDEA.......................................................................................7 GRAFIKOEN AURKIBIDEA..............................................................................7 IRUDIEN AURKIBIDEA....................................................................................12 ERANSKINEN AURKIBIDEA..........................................................................13 IRUDI-ERANSKINEN AURKIBIDEA............................................................15 AURKIBIDE OROKORRA SARRERA ..............................................................................................................17 I. ATALA: EUSKALDUN ANALFABETOA VERSUS GAZTELERAZ ALFABETATUA ...........................................................................................41 Sarrera .....................................................................................................................45 1.- Eskolaratzea eta alfabetatzea Estatu Espainiarrean ......................................47
4 Aurkibideak
2.- Gaztelerazko alfabetatzea Hego Euskal Herrian .........................................51
2.1.- Populazio erroldei buruz ohar pare bat ......................................................... 53 2.2.- Gaztelerazko alfabetatzea hegoaldeko lau herrialdeetan .............................. 58
3.- Gaztelerazko alfabetatzea Gipuzkoan ............................................................ 81
3.1.- Herrialde mailako datuak ............................................................................. 81 3.1.1.- Irakurtzen bakarrik dakiten herritarrak .................................................. 82 3.1.2.- Alfabetatu-oso diren herritarrak ............................................................ 83 3.1.3.- Ezalfabetatuak diren herritarrak ............................................................ 84 3.1.4.- Biztanleriaren bilakaera ......................................................................... 85 3.1.5.- Gizonezkoen bilakaera ........................................................................... 87 3.1.6.- Emakumezkoen bilakaera ...................................................................... 89
3.2.- Alfabetatze tasak eskualdeka ........................................................................ 93 3.2.1.- Irakurtzen bakarrik dakiten herritarrak: oro har .................................... 94 3.2.2.- Irakurtzen bakarrik dakiten herritarrak:gizonezkoen bilakaera ............. 97 3.2.3.- Irakurtzen bakarrik dakiten herritarrak: Emakumezkoen bilakaera .... 100 3.2.4.- Alfabetatu-oso diren herritarrak: oro har ............................................. 103 3.2.5.- Alfabetatu-oso diren herritarrak: gizonezkoen bilakaera .................... 106 3.2.6.- Alfabetatu-oso diren herritarrak: emakumezkoen bilakaera ............... 110 3.2.7.- Ezalfabetatuak diren herritarrak: oro har ............................................. 114 3.2.8.- Ezalfabetatuak diren herritarrak: gizonezkoen bilakaera .................... 119 3.2.9.- Ezalfabetatuak diren herritarrak: Emakumezkoen bilakaera ............... 124
4.- Gaztelerazko alfabetatzearen/analfabetismoaren arrazoiak ...................... 132
4.1.- Eskolaratzea Hego Euskal Herrian ............................................................. 133 4.2.- Eskola asistentzia Gipuzkoan ..................................................................... 135 4.3.- Gaztelerazko analfabetismorako arrazoiak ................................................ 143
5.- Gaztelerazko analfabetismoa eta euskalduntasuna ..................................... 148 II. ATALA: EUSKAL ITZ-JOSTALDIAK ETA EUSKAL FESTAK (1879-1913) ......................................................................161
Sarrera ................................................................................................................... 165 1.- Literatur lehiaketak eta alfabetatze espazioak ............................................ 168 2.- Euskal Itz-Jostaldiak eta beste literatur lehiaketak (1879-1895) .............. 174
Aurkibideak 5
2.1. Donostiako “Euskarazko itz-jostaldiak” ...................................................... 178 2.1.1. Lehiaketaren egitura eta antolaketa ....................................................... 181 2.1.2. Jorratu ziren esparruak eta gaiak ........................................................... 184 2.1.3. Lehiaketaren eta ospakizunaren ondorio alfabetatzaileak .................... 196
2.2. Literatur Lehiaketak eta Euskal Festak ........................................................ 206 2.3. Donostiako Euskal-itz-jostaldien Batzarrea ................................................ 213
3. Euskal Festak ................................................................................................... 220
3.1. Donostiako euskal festak eta Itz-jostaldiak ................................................. 227 3.2. Gipuzkoako Euskal Festak, 1896-1913 ....................................................... 229
3.2.1. Festen egitura eta antolaketa ................................................................. 234 3.2.2. Jorratu ziren esparruak eta gaiak ........................................................... 237 3.2.3. Lehiaketaren eta ospakizunaren ondorio alfabetatzaileak .................... 248
4. Irakurketa-idazketa ariketak: euskaraz alfabetaturiko belaunaldi berria? ................................................................................................ 253 5. Euskara erreibindikatzen zuten beste festa batzu ......................................... 261 III. ATALA: KALETIK ETXERA: EUSKARAZKO EGUTEGIAK ETA EUSKARAZKO IRAKURKETA ESPAZIO PRIBATUAN .....................265 Sarrera .................................................................................................................... 269 1.- Egutegien garrantzia alfabetatzearen azterketan ........................................ 276 2.- Euskaraz irakurri eta idaztearen gizarte praktikak: ekoizpen idatzia ..... 280
2.1. Literatur produkzioaren dibertsifikazioa ..................................................... 286 2.2. Irakaskuntza testuak ......................................................................................291 2.3. Prentsaren hedapena .................................................................................... 294 2.4. Almanakak eta egutegiak ............................................................................. 304
3.- Euskarazko egutegiak Gipuzkoan .................................................................. 308 4.- Egutegien eragileak eta argitaratzaileak ...................................................... 326
4.1. “Euskal-Esnalea” kultur elkartea ................................................................. 327 4.2. Eusebio Lopezen inprima-etxea eta Isaac Lopez-Mendizabal ..................... 338
5.- Euzkel-Egutegiya (1909-1934). ........................................................................ 342
5.1.- Hizkera eta idazkera ................................................................................... 348
6 Aurkibideak
5.1.1.- Herri hizkera eta idazkera: euskalkien eta gazteleraren presentzia ..... 350 5.1.2. – Hainbat testu estrategia esanguratsu .................................................. 354 5.1.2.1.- Irakurketa eta ulermena erraztera zuzenduriko estrategiak: sinonimia, itzulpena eta argibideak ...........................................................355 5.1.2.2.- Etzana “kontzientzia-harrarazlea” ................................................367
5.2.- Edukia: “Euzkel” izaera definitzen zuten ezaugarri identitate emaleak. .... 369 5.2.1.- Hizkuntza formazioa ............................................................................ 379 5.2.2.- Euskaltzaletasunaren heziketa ............................................................. 389 5.2.2.1.- Euskararen gizarte egoeraren salaketa eta konponbiderako Proposamenak ............................................................................................396 5.2.2.2.- Jakiteko ikasi, ikasteko jardun ......................................................411 5.2.2.3.- Euskaraz irakurri eta idaztearen garrantzia ..................................419 5.2.2.4.- Autoalfabetakuntzarako informazio lagungarria...........................425 5.2.3.- Euzkotartasunaren heziketa ................................................................. 430 5.2.4.- Formazio kulturala ............................................................................... 451 5.2.5.- Heziketa moral eta erlijiosoa ............................................................... 485 5.2.6.- Ateraldi xelebreak ................................................................................ 511 5.2.7.- Asmakizunak ....................................................................................... 528
5.3.- Publizitatea ................................................................................................. 534 6.- Euzkel-Egutegi txikiya (1910-1920) . ............................................................... 543 7.- Euzkel-Egutegiya-k eta Euzkel-Egutegi txikiya-k herritarren artean izan zuten harrera eta hedapena ................................................................................. 556 8.- Irakurleriaz inferentzia batzuk ..................................................................... 569 ONDORIOAK ..................................................................................................... 579 Lehen mailako iturriak eta artxibategiak ............................................................611 Bibliografia ............................................................................................................ 621 Eranskinak ............................................................................................................ 637 Irudi Eranskinak ...................................................................................................903
Aurkibideak 7
TAULEN AURKIBIDEA
1. TAULA: Alfabetatze portzentaiak, oro har, lau herrialdeetan, 1860-1930............60 2. TAULA: Euskal Herrian ospatu Lore Jokoak eta
literatur lehiaketak..........................................................................................178 3. TAULA: Donostiako Euskal Itz-Jostaldietan proposaturiko
gaiak, 1880-1894............................................................................................186 4. TAULA: Donostiako Euskal Itz-Jostaldietan gai bakoitzean eskaturiko
idazketa estiloa, 1880-1894............................................................................190 5. TAULA: Donostiako Euskal Itz-Jostaldietan gai bakoitzean
aurkezturiko lan kopuruak eta banaturiko sariak, 1880-1894........................204 6. TAULA: Donostiako Euskal Itz-Jostaldiak. 15 urtetik beherako
gazteentzako irakurketa eta idazketa ariketak, 1884-1894.............................239 7. TAULA: Gipuzkoako Euskal Festetan proposaturiko gaiak,
1896-1913......................................................................................................223 8. TAULA: Gipuzkoako Euskal Festetan gai bakoitzean eskaturiko
idazketa estiloa, 1896-1913............................................................................239 9. TAULA: Gipuzkoako Euskal Festetan gai bakoitzean aurkezturiko
lan kopuruak eta banaturiko sariak, 1896-1913.............................................242 10. TAULA: Gipuzkoako Euskal Festak. 15-30 urte bitartekoentzako
irakurketa ariketan sarituak, 1899-1913.........................................................260 11. TAULA: Euzkel-Egutegiya. Edukia kategorietan bereizia, eta
agerpen egunetan neurtua..............................................................................376 12. TAULA: Euzkel-Egutegiya. Edukia kategorietan bereizia, eta
agerpen portzentaietan neurtua......................................................................377 13. TAULA: Euzkel-Egutegiya 1909-1918. Hitz neurtu eta kanten presentzia
formazio kulturalaren esparruan, agerpen egunetan eta portzentaietan neurtua urtez urte...........................................................................................461
14. TAULA: Euskal-Esnalea´ren Egundiya 1909. Errepikaturik agertu ziren esaera zaharrak..............................................................................................471
GRAFIKOEN AURKIBIDEA
1. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har, lau herrialdeetan, 1860-1930. ................................................................................61
2. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1860....................................................................62
3. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1877....................................................................62
8 Aurkibideak
4. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1887....................................................................63
5. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1900....................................................................63
6. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1910....................................................................63
7. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1920....................................................................63
8. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1930....................................................................64
9. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har, lau herrialdeetan, 1860-1930..................................................................................66
10. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1860....................................................................67
11. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1877....................................................................67
12. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1887....................................................................68
13. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1900....................................................................68
14. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1910....................................................................68
15. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1920....................................................................68
16. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1930....................................................................69
17. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har, lau herrialdeetan, 1860-1930. ......................................................................................................71
18. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1860....................................................................74
19. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1877....................................................................74
20. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1887....................................................................74
21. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1900....................................................................74
22. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1910....................................................................75
23. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1920....................................................................75
24. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, lau herrialdeetan, 1930....................................................................75
Aurkibideak 9
25. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoan, 1860-1930....................................................................82
26. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoan, 1860-1930....................................................................83
27. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoan, 1860-1930....................................................................84
28. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak Gipuzkoan, biztanleriaren bilakaera, 1860-1930........................................................................................85
29. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak, oro har, Gipuzkoan 1900.......................86 30. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak, oro har, Gipuzkoan 1860.......................86 31. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak, oro har, Gipuzkoan 1910.......................87 32. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak Gipuzkoako gizonezkoen artean,
1860-1930........................................................................................................88 33. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak Gipuzkoako gizonezkoen artean,
1860..................................................................................................................88 34. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak Gipuzkoako gizonezkoen artean,
1900..................................................................................................................89 35. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak Gipuzkoako emakumezkoen
artean, 1860-1930.............................................................................................90 36. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak Gipuzkoako emakumezkoen
artean, 1860......................................................................................................90 37. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak Gipuzkoako emakumezkoen
artean, 1900......................................................................................................91 38. GRAFIKOA: Alfabetatze portzentaiak Gipuzkoan, oro har, gizonezkoen
artean eta emakumezkoen artean, 1930............................................................92 39. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera
bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1860......................................................94 40. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera
bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1877......................................................95 41. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera
bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1887......................................................95 42. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera
bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1900......................................................95 43. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera
bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1910......................................................96 44. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera
bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1920......................................................96 45. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera
bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1930......................................................96 46. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera
bereiziak, Bidasoan, 1860-1930.......................................................................98 47. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera
bereiziak, Tolosaldean, 1860-1930..................................................................98
10 Aurkibideak
48. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Urola Kostan, 1860-1930................................................................99
49. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Deba Beheran, 1860-1930...............................................................99
50. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Deba Garaian, 1860-1930................................................................99
51. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Donostialdean, 1860-1930.............................................................100
52. GRAFIKOA: Erdialfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Goierrin, 1860-1930......................................................................100
53. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1860....................................................103
54. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1877....................................................104
55. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1887....................................................104
56. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1900....................................................104
57. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1910....................................................105
58. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1920....................................................105
59. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1930....................................................105
60. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Donostialdean, 1860-1930.............................................................108
61. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Deba Beheran, 1860-1930.............................................................108
62. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Bidasoan, 1860-1930.....................................................................109
63. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Deba Garaian, 1860-1930..............................................................109
64. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Urola Kostan, 1860-1930..............................................................109
65. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Tolosaldean, 1860-1930................................................................110
66. GRAFIKOA: Alfabetatu-osoen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Goierrin, 1860-1930......................................................................110
67. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1860....................................................115
68. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1877....................................................115
Aurkibideak 11
69. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1887....................................................115
70. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1900....................................................116
71. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1910....................................................116
72. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1920....................................................116
73. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Gipuzkoako eskualdeetan, 1930....................................................117
74. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Donostialdean, 1860-1930.............................................................122
75. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Tolosaldean, 1860-1930................................................................122
76. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Goierrin, 1860-1930......................................................................122
77. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Deba Garaian, 1860-1930..............................................................123
78. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Bidasoan, 1860-1930.....................................................................123
79. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Deba Beheran, 1860-1930.............................................................123
80. GRAFIKOA: Ezalfabetatuen portzentaiak, oro har eta sexuaren arabera bereiziak, Urola Kostan, 1860-1930..............................................................124
81. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1909-1918. Eduki-kategorien bilakaera, agerpen-portzentaien araberakoa....................................................................378
82. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1909-1918. Eduki-kategorien presentzia urte bakoitzean eta urtez urte, agerpen-portzentaien arabera.........................378
83. GRAFIKOA: Hizkuntza formazioa Euzkel-Egutegiyan, agerpen maiztasunaren bilakaera 1909-1918, portzentaien araberakoa........380
84. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1912, edukia kategorietan bereizia, agerpen portzentaien arabera.........................................................................389
85. GRAFIKOA: Euskaltzaletasunaren heziketa Euzkel-Egutegiyan, agerpen maiztasunaren bilakaera 1909-1918, portzentaien araberakoa........390
86. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1910, edukia kategorietan bereizia, agerpen portzentaien arabera.........................................................................391
87. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1918, edukia kategorietan bereizia, agerpen portzentaien arabera.........................................................................392
88. GRAFIKOA: Euzkotartasunaren heziketa Euzkel-Egutegiyan, agerpen maiztasunaren bilakaera 1909-1918, portzentaien araberakoa........432
89. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1911, edukia kategorietan bereizia, agerpen portzentaien arabera.........................................................................433
90. GRAFIKOA: Formazio kulturala Euzkel-Egutegiyan,
12 Aurkibideak
agerpen maiztasunaren bilakaera 1909-1918, portzentaien araberakoa........452 91. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1914, edukia kategorietan bereizia,
agerpen portzentaien arabera.........................................................................454 92. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1915, edukia kategorietan bereizia,
agerpen portzentaien arabera.........................................................................455 93. GRAFIKOA: Heziketa moral eta erlijiosoa Euzkel-Egutegiyan,
agerpen maiztasunaren bilakaera 1909-1918, portzentaien araberakoa........487 94. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1910, edukia kategorietan bereizia,
agerpen portzentaien arabera.........................................................................488 95. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1913, edukia kategorietan bereizia,
agerpen portzentaien arabera........................................................................489 96. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1917, edukia kategorietan bereizia,
agerpen portzentaien arabera.........................................................................490 97. GRAFIKOA: Ateraldi xelebreak Euzkel-Egutegiyan,
agerpen maiztasunaren bilakaera 1909-1918, portzentaien araberakoa........513 98. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1915, edukia kategorietan bereizia,
agerpen portzentaien arabera.........................................................................516 99. GRAFIKOA: Euzkel-Egutegiya 1916, edukia kategorietan bereizia,
agerpen portzentaien arabera.........................................................................517 100. GRAFIKOA: Asmakizunak Euzke-Egutegiyan, agerpen maiztasunaren
bilakaera 1909-1918, portzentaien araberakoa..............................................529 101. GRAFIKOA: Euskal-Esnalea´ren Egundiya 1909, edukia kategorietan
bereizia, agerpen portzentaien arabera..........................................................531
IRUDIEN AURKIBIDEA
1. IRUDIA: Eusquerasco pronosticua milla ta zorcireun ta iruro gueiraco Vizcairaco, Guipuzcuaraco ta Aravaraco .....................................................310
2. IRUDIA: Euscaldun necazarien adisquidea eta guiaria persona-clase guztientzat ona dana au da, 1866garren urteraco egunaria edo pronosticoa ...........................................................................................311
3. IRUDIA: 1888garren urterako Egunaria ..........................................................316 4. IRUDIA: 1905-garren urteraco Egunariya .......................................................318 5. IRUDIA: Euskal Esnalea´ren esku egundiya 1910 ...........................................319 6. IRUDIA: Euzkel-Egutegiya 1911, horma egutegi formatoan ............................343 7. IRUDIA: Euzkel-Egutegiya 1917, egutegi liburuxka formatoan .......................344 8. IRUDIA: Euzkel-Egutegiya horma egutegi formatoan, barrualdeko
orrialdeak .....................................................................................................371 9. IRUDIA: Euzkel-Egutegiya egutegi liburuxka formatoan, barrualdeko
orrialdeak .....................................................................................................372
Aurkibideak 13
10. IRUDIA: Euzkel-Egutegiya egutegi liburuxka formatoan. Publizitatea barrualdeko orrialdeetan ..............................................................................537
11. IRUDIA: 1910-garren urterako Euskal-Egundi chikiya .................................547 ERANSKINEN AURKIBIDEA 1.ERANSKINA: Alfabetatze mailak Estatu espainiarrean. Datu absolutuak ..........639 2.ERANSKINA: Alfabetatze mailak Estatu espainiarrean. Portzentaiak.................640 3.ERANSKINA: Euskal herrialdeek izandako bilakaera erroldaz errolda
(1860-1930)....................................................................................................641 4.ERANSKINA. TAULAK: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan urtez urte.
Datu absolutuak..............................................................................................643 4.1.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1860.
Datu absolutuak..............................................................................................645 4.2ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1877.
Datu absolutuak..............................................................................................648 4.3.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1887.
Datu absolutuak..............................................................................................651 4.4.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1900.
Datu absolutuak..............................................................................................654 4.5.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1910.
Datu absolutuak..............................................................................................657 4.6.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1920.
Datu absolutuak..............................................................................................660 4.7.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1930.
Datu absolutuak..............................................................................................663 5.ERANSKINA. TAULAK: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan urtez urte.
Portzentaiak....................................................................................................671 5.1.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1860. Portzentaiak............673 5.2.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1877. Portzentaiak............676 5.3.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1887. Portzentaiak............679 5.4.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1900. Portzentaiak............682 5.5.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1910. Portzentaiak............685 5.6.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1920. Portzentaiak............688 5.7.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako herrietan, 1930. Portzentaiak............691 6. ERANSKINA. TAULAK: Alfabetatzea Gipuzkoako eskualdeetan
urtez urte. Datu absolutuak.............................................................................695 6.1.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako eskualdeetan, 1860.
Datu absolutuak..............................................................................................697 6.2.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako eskualdeetan, 1877.
Datu absolutuak..............................................................................................702 6.3.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako eskualdeetan, 1887.
14 Aurkibideak
Datu absolutuak.............................................................................................707 6.4.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako eskualdeetan, 1900.
Datu absolutuak.............................................................................................712 6.5.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako eskualdeetan, 1910.
Datu absolutuak.............................................................................................717 6.6.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako eskualdeetan, 1920.
Datu absolutuak.............................................................................................722 6.7.ERANSKINA: Alfabetatzea Gipuzkoako eskualdeetan, 1930.
Datu absolutuak.............................................................................................727 7. ERANSKINA. GRAFIKOAK: Alfabetatzea Gipuzkoan. Bilakaera
erroldaz errolda (portzentaiak) 1860-1930....................................................733 8. ERANSKINA. AURKIBIDEAK: Euskal-Esnalea´ren Egundiya 1909,
eta Euzkel-Egutegiya 1910-1918...................................................................735 8.1.ERANSKINA. Aurkibidea: Euskal-Esnalea´ren
Egundiya, 1909..............................................................................................741 8.2.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1910...............................751 8.3.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1911...............................762 8.4.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1912...............................772 8.5.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1913...............................782 8.6.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1914...............................792 8.7.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1915...............................802 8.8.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1916...............................812 8.9.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1917...............................822 8.10.ERANSKINA. Aurkibidea: Euzkel-Egutegiya 1918.............................832 9. ERANSKINA: Euskal-Esnalea´ren Egundiya-n eta Euzkel-Egutegiya
1910-ean, aurrealdeko orrialdeetan agertutako esaera zaharrak....................843 9.1.ERANSKINA: Euskal-Esnalea´ren Egundiya 1909-an
aurrealdeko orrialdeetan agertutako esaera zaharrak.....................................845 9.2.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1910-ean aurrealdeko
orrialdeetan agertutako esaera zaharrak.........................................................858 10. ERANSKINA. Ateraldi xelebreak Euskal-Esnalea´ren Egundiya-n eta
Euzkel Egutegiya-n: izenburua daramaten ateraldien eta izenbururik gabekoen erreferentzia zehatzak urtez urte....................................................871
10.1.ERANSKINA: Euskal-Esnalea´ren Egundiya 1909.............................873 10.2.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1910.................................................875 10.3.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1911.................................................876 10.4.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1912.................................................878 10.5.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1913.................................................880 10.6.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1914.................................................882 10.7.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1915.................................................884 10.8.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1916.................................................886 10.9.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1917.................................................888 10.10.ERANSKINA: Euzkel-Egutegiya 1918...............................................890
Aurkibideak 15
11. ERANSKINA. Publizitatea: Aurrealdeko orrialdeetan agertu esloganak eta agerpen egunak.........................................................................................893
11.1.ERANSKINA: Publizitatea aurrealdean: Euzkel-Egutegiya 1917.........895 11.2.ERANSKINA: Publizitatea aurrealdean: Euzkel-Egutegiya 1918.........898 IRUDI ERANSKINEN AURKIBIDEA 1.IRUDIAK: Eusquerasco pronosticua ... ..............................................................905 2.IRUDIAK: Euscaldun necazarien adisquidea eta guiaria ... ..............................907 3.IRUDIAK: 1887garren urterako Egunaria .....................................................910 4.IRUDIAK: 1888garren urterako Egunaria... ......................................................911 5.IRUDIAK: 1905-garren urterako Egunariya... ...................................................913 6.IRUDIAK: Euskal Esnalea´ren esku egundiya 1910... ........................................915 7.IRUDIAK: Euzkel-Egutegiya 1911 eta Euzkel-Egutegiya 1915...; horma egutegia .............................................................................................919 8.IRUDIAK: Euskal-Esnalea´ren Egundiya 1909, Euzkel-Egutegiya 1914,
eta Euzkel-Egutegiya 1917...; egutegi liburuxka .........................................922 9.IRUDIAK: Euzkel-Egutegiya...; barrualdeko orrialdeak .....................................926 10.IRUDIAK: 1910-garren urterako Euskal-Egundi chikiya eta
Euzkel-Egutegi txikiya 1915... .....................................................................930 11.IRUDIAK: Euzkel-Egutegi txikiya...; barrualdeko orrialdeak ...........................932 12.IRUDIAK: Bizkaian argitaraturiko antzeko egutegiak: Egutegi Bizkatara... ....934
Sarrera 17
SARRERA
Sarrera izan nahi duten ondorengo orrialdeotan gure ikerkuntza lanaren
nondik norakoak zeintzuk izan diren azaldu nahi dugu. Lehenengo zatian
alfabetatzearen inguruko ikerkuntza mailan egun indarrean dauden ildo nagusiak
azaltzen saiatu gara. Halaber, hezkuntzaren historiaren esparruan gai berria dela
kontuan hartuta, ikuspegi teorikotik eta metodologikotik oinarri ditugun zutabeak
azpimarratu ditugu. Hezkuntzaren historian egin diren ekarpenek, hain zuzen,
alfabetatzea testuinguru historikoan ulertu ahal izateko gakoak eskaintzen
baitizkigute, berauek izan dira gure lanaren gidari. Bigarren zatian, lanaren
egituraketaren oinarrizko ardatzak azaltzen saiatu gara.
Doktorego tesi hau Euskal Herriko alfabetatzearen ikerkuntzaren eremuan
kokatzen da, Filosofia eta Hezkuntza Zientzien Fakultateko Hezkuntzaren Teoria
eta Historia Sailean azken urteotan garatzen ari garen ikerkuntza eremuaren
barruan, zehazki. Azken hamarkadetan, 90.ekotik aurrera batik bat, alfabetatzeak
Euskal Herrian berrehun urteetan zehar eraman duen garapena esplikatzen saiatu
18 Alfabetatze espazioak eta herri-heziketa Gipuzkoan, 1876-1918
den hainbat lan burutu dugu. Dávilaren1 lehenengo lanen ildoari jarraitu
gatzaizkiolarik, saileko zenbait irakasle saiatu gara alfabetatzearen azterketa
Euskal Herrian kokatzen eta euskal eredua -alfabetatzearen euskal eredua-,
ezaugarrituko luketen elementuak definitzen. Alfabetatzearen euskal eredua
diogu eta ez, espreski, euskarazko alfabetatzea. Gure azterketa xedea
euskaldunek izan duten oinarrizko alfabetatzea da, norbanakoa kultura
idatziarekin harremanetan lehenekoz jartzen duen oinarrizko alfabetatzea. Eta
hau gerta daiteke, euskaldun askoren kasuan bezala, ama hizkuntzan ez izatea.
Alfabetatzearen euskal eredua kontzeptuaren bitartez denbora epe
desberdinetan zehar eramandako prozesu alfabetatzaileak eredu bakar baten
barruan txerta ditzakegu, eta hobeki ezagutu, horrela, euskaldunok zein
bideetatik eta nola garatu dugun gure kultura, ahozko kulturatik idatzizkora
iraganaz, eta etorkizun hurbileko kultura zibernetikorako jauzia emanez.
Horrenbestez, alfabetatzearen euskal eredu historikoan bildu ditzakegu,
sinkronikoki eta diakronikoki, esplizituki garatu izan den erdarazko alfabetatzea,
euskarazko alfabetatze esplizitua, euskarazko zeharkako alfabetatzea, etab.
Finean, eredu honek bere baitan hartzen du Euskal Herrian historian zehar garatu
izan den alfabetatze prozesu ororen analisia, dela euskarazko alfabetatzearena,
dela gaztelerazkoarena, dela frantsesezko alfabetatze prozesuarena eta, noski,
prozesuek beraien artean dituzten erlazioena.
Zentzu horretan, aipatu nahi ditugu Dávilak, Fernandezek eta Eizagirrek
alfabetatzearen euskal eredu historikoaren definizio eta epekaketaren inguruan
argitaratu dituzten lanak2. Era berean, kontuan hartu behar dira eredu
1 DÁVILA, P. (1988): “El proceso de alfabetización en el País Vasco (1860-1930)”, in
Elkarlanean: Congreso de Historia de Euskal Herria, Donostia, Txertoa-Eusko Jaurlaritza, VI t., 448-458.
2 EIZAGIRRE, A. – DÁVILA, P. (1991): “Alfabetatzea Euskal Herrian: ikuspegi historikoa”, in Ele, 8. zb., 27-56. DÁVILA, P. – EIZAGIRRE, A. (1992): “Alfabetización y euskaldunización en Euskal Herria”, in ESCOLANO, A. (zuz): Leer y escribir en España. Doscientos años de alfabetización. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez, 187-212. DÁVILA, P. (1993b) : “Euskal alfabetatzearen ereduaren eraiketarako osagaiak”, in Uztaro, Euskararen Batasunaz, 9. zb., 153-160. DÁVILA, P.- EIZAGIRRE, A.- FERNANDEZ, I.
Sarrera 19
historikoaren gakoen ezagutzan sakontzearren argitaratu dituztenak, alfabetatze
prozesua eta eskolaratze prozesuaren arteko erlazioa aztertu dutenak3, eta
euskarazko alfabetatzearen erabilera testuinguru soziokulturalaren ezagutzan
sakondu dutenak4. Azken bi mendeetako alfabetatzearen ikuspegi zabala
eskaintzen saiatzen diren lan horietaz gain, erreferentziazko lanak dira Iztuetak,
Zabaletak eta Eizagirrek XX. mendearen azken hamarkadetako euskarazko
alfabetatzea eta euskalduntzearen inguruan burutu dituzten azterketak5. Guztiak
definizioa eta mugaketa-saiakerak diren heinean, eta prozesuaren ezaugarri
historikoak ezartzen dituzten neurrian, euskal alfabetatzearen historian oinarrizko
lan bihurtu dira.
(1994b): “Elementos para la elaboración de un modelo de alfabetización vasco”, in Cuadernos de Sección. Educación, 7, 101-111. Eusko Ikaskuntza. Eta, DAVILA, P. (1995b): ”El modelo histórico de alfabetización en Euskal Herria” in DÁVILA, P. (koord.): Lengua, escuela y cultura. El proceso de alfabetización en Euskal Herria, siglos XIX y XX. Bilbo, UPV-EHU, 17-44.
3 DÁVILA, P. – EIZAGIRRE, A. – FERNANDEZ, I. (1994a): “Los procesos de alfabetización y escolarización en Euskal Herria, 1860-1990”, in Cuadernos de Sección. Educación, 7, 63-99. Donostia, Eusko Ikaskuntza. Eta, DÁVILA, P.- EIZAGIRRE, A. – FERNANDEZ, I. (1995b): “Leer y escribir en las escuelas de Euskal Herria (1860-1990)”, in DÁVILA, P. (koord.): Lengua, escuela y cultura. El proceso de alfabetización en Euskal Herria, siglos XIX y XX,. Bilbo, UPV-EHU, 45-78.
4 DÁVILA, P. – EIZAGIRRE, A. (1995): “Las fiestas euskaras en el País Vasco (1879-1936): nuevos espacios de alfabetización”, in DÁVILA, P. (koord.): Lengua, escuela y cultura. El proceso de alfabetización en Euskal Herria, siglos XIX y XX. Bilbo, UPV-EHU, 257-312. Eta, DAVILA, P. – EIZAGIRRE, A. (1996): “Las fiestas populares y un nuevo contexto de alfabetización en euskara. El caso de Guipúzcoa (1879-1918)”, in Revista Internacional de Estudios Vascos, 41, 1, 125-140. EIZAGIRRE, A. (2002): “Euskarazko alfabetatzea XIX. mendean: inprentaren baldintzapena eta eragintza”, in Hik hasi, 71 zb., 38-42.
5 DÁVILA-ren koordinazioaren pean argitaratu zen Lengua, escuela y cultura. El proceso de alfabetización en Euskal Herria, siglos XIX y XX. Bilbo, UPV-EHU, 1995, liburuan argitaraturiko artikuluak oinarrizkoak dira euskal alfabetatzearen historiaren ikerkuntzan. Ikuspegi historiko zabalaz buruturiko azterketa historikoetaz gain bertan daude argitaratuak ere XX. mendearen azkenaldeko alfabetatze prozesuetan zentraturiko azterketa lanak, hots, IZTUETA, P.: “Sociología de la alfabetización y euskaldunización (1940-1992)”, 79-98; ZABALETA, I.: “Control y autonomía: Conflicto en la alfabetización y euskaldunización de adultos (1981-1990)”, 98-128; eta, EIZAGIRRE, A.: “Usos de la lectura y la escritura en euskara (1970-1990)”, 128-158. Ikus, baita ere, UZTARO aldizkaria bere 9. zenbakian, 1993, “Euskararen batasunaz” argitaratu ziren artikuluak: ZABALETA, I. : “Helduen alfabetatze-euskalduntzea: erakundetze polarizatua (1981-1990)”, 5-26. EIZAGIRRE, A.: “Euskal alfabetatzea: euskararen erabilerak (1970-1990)”, 27-58. Euskal alfabetatzea zein euskarazko alfabetatzearekiko dituzten erreferentzia zuzenak direla eta, goian aipatu dugun artikulu-bildumaz gain oinarrizko dokumentutzat hartu beharko lirateke UZTARO aldizkariaren aipatu zenbakia eta ELE aldizkariaren 8. zenbakia (1991) monografikoki Alfabetatzeaz diharduena.
20 Alfabetatze espazioak eta herri-heziketa Gipuzkoan, 1876-1918
Horietaz gain, eta azken urteotan argitaratu den besteren bat6 kenduta, ez
dugu ezagutzen ikuspegi historikotik, sistematikoki eta lehentasunezko
interesgunea izanik, Euskal Herriko alfabetatze prozesua aztertzen duen beste
ikerketarik. Tradizionalki egin diren ikerketa gehienetan, Frantziako7 eta
Espainiako8 estatu-ikuspegitik egin izan direnak, Iparraldeko edo Hegoaldeko
herrialdeei eta bertako alfabetatze mailei egin zaie erreferentziarik, baina
gehienetan Estatu alfabetatze ikuspegitik, ikuspegi elebakarretik eginak izan dira.
Eta euskarari egin zaizkionean, egin bazaizkio, gehienetan Estatu hizkuntzaren
alfabetatze prozesuan oztopo gisa edo kultura idatziarekiko zein eskolatzearekiko
erresistentzia gisa eginak izan dira. Bestalde, alfabetatzearen historiaren azterketa
Euskal Herritik egin izan denean, oro har, bigarren mailako interesgunea izan
dela esan dezakegu. Hau da, alfabetatzea euskararen edo euskal kulturaren
bilakaeraren azterketa orokorragoetako beste atal bat gehiago bezala aztertu da,
alfabetatzeari egin erreferentziak noizean behingoak eta azalekoak izan direlarik,
gehienbat. Alfabetatzearen analisiari -euskaraz zein gaztelerazkoari-, nonbait
eskaini izan bazaio arretarik eskolaren eta eskolaratzearen historiari buruzko
ikerketetan izan da, kasu askotan atalaren bat edo beste eman izan baitzaio harek
populazioaren eskolaratzearekin zein gizartearen modernizazioarekin izan duen
erlazioari.
Gure sailean egin ditugun lanak, bestalde, Europa eta Estatu Batuetako
historialarien, antropologoen, psikologoen, hizkuntzalarien eta soziologoen
6 Azken urteotan Euskal Herriko alfabetatzearen historiaren inguruan komunikazio berri
bat argitaratu da alfabetatze mailak eta demografia datuak erlazionatuz, GARCIA, R.- PAREJA, A.- ZARRAGA, K. (2004): “¿Saber leer? ¿Saber escribir? El proceso de alfabetización en el País Vasco (1860-1930)”, Congreso de Demografía Histórica. Beste artikulutxo bat ere alfabetatzea Nafarroan aztertuz: ZABALZA, A.: “En la lengua vulgar, que es la vascongada”. Alfabetización masculina y femenina en la Navarra moderna” in www.euskonews.com/ 0285zbk/gaia28503es.html.
7 Iparraldeko herrialdeek izan duten trataeraren adibide klasikoa dugu FURET, F.- OZOUF, J. (1977): Lire et écrire. París, Minuit.
8 Espainian 1983-1993 urte bitartean alfabetatzearen historian egindako lanen azalpen sistematiko eta osatua ikus daiteke, in VIÑAO, A. (1994): “Analfabetismo y Alfabetización”, in GUEREÑA, J-L. – RUIZ BERRIO, J.- TIANA, A.: Historia de la educación en la España contemporánea. Diez años de investigación. Madrid, C.I.D.E., 23-50.
Sarrera 21
artean9 areagotzen ari den alfabetatzearekiko interesa orokorraren testuinguruan
ulertu behar ditugu. Interesa areagotuz joan den aldi berean, bestalde, azterketa-
ildo eta planteamendu teoriko eta metodologiko berriak ere garatuz joan dira.
Graff-ek10 azaltzen duenez, alfabetatzearen historian hiru ikerkuntza eta ikerlari-
belaunaldi genituzke. Lehenengo belaunaldiak, hirurogeigarren hamarkadan bere
lanak argitaratu zituenak (Stone, Cipolla, Shofield, Goody), alfabetatzearen
hedapenaren lehenengo kronologiak ezarri zituen, beharrezko iturriak identifikatu
zituzten eta faktore erabakiorrak eta horien eragin kognitibo eta sozialak
planteatu zituzten. Handik urte batzuetara argitaraturiko lanen ondorioz
(Johansson, Lockridge, Furet eta Ozouf, Cressy, Stevenens, Stoltow, Houston eta
Graff-en lanak eta Shofield eta Goodyren ondorengo lanak) alfabetatzearen
fenomenoak, bere izaera anitzarengatik, suposatzen zituen zailtasunen gero eta
kontzientzia handiagoa garatu zen. Eta azken urteetan agertu lanek (Eisenstein,
Chartier edo Hébrard-en lanek), berriz, inprentaren, liburuaren eta edizioaren
historian jarri dute beren interesa, eta irakurketa eta irakurketa mailetan, zein
ahozko hizkuntza eta idatziaren arteko erlazioen konplexutasunean sakondu
beharra azpimarratzen dute.
Lehenengo ikuspegi aldaketa analfabetismoan oinarritzeari utzi eta
alfabetatzeaz kezkatzea izan zen, eta honek ikuspegi aldaketa ez ezik erabili iturri
eta metodoetan berrikuntzak eragin zituen11. Gerora, beharrezkoa ikusi da
alfabetatzea momentu eta espazio bakoitzean birkontzeptualizatzea eta,
9 Alfabetatzearen inguruko azterketen ikuspegi orokorra hartzeko ikus, RASSEKH, S.
(1991): Perspectives on literacy: a selected world bibliography. Paris, UNESCO. Bertan argi ikus daiteke zein ezagutza eremuetatik izan den aztertua alfabetatzea, hots, estatistikoki, historikoki, teorikoki, konparatiboki, monografia gisa, alfabetatzearen aspektu sozio-ekonomikoen arloan, aspektu psiko-pedagogikoen inguruan, aspektu kultural eta linguistikoen inguruan, planifikazio, administrazio eta ebaluazio mailan, alfabetatze metodo eta materialen ikuspegitik, etab.
10 GRAFF, H.J. (1989b): The labyrinths of literacy. Reflections on literacy past and present. London, The Falmer Press.
11 VIÑAO, A. (1984): “Del analfabetismo a la alfabetización. Análisis de una mutación antropológica e historiográfica”, in Historia de la Educación, 3. zb., 151-189.
22 Alfabetatze espazioak eta herri-heziketa Gipuzkoan, 1876-1918
alfabetatzeaz hitz egitea baino alfabetatzeetaz hitz egitea12. Finean, alfabetatze
moduak daude, esaten da, eta gizarte bakoitzerako, testuinguru eta momenturako
bakoitzerako, alfabetatze-ezalfabetatze maila desberdinetan kokatuak izan
gaitezkeela pentsatu beharrean gaude13. Guzti horrengatik, gaur egun testuinguru
sozial, kultural eta historiko zehatzetan oinarrituriko ikerketak burutu beharra
azpimarratzen da, irakurketa eta idazketaren historia egitea, alegia, hauek
praktika soziokultural gisa hartzetik abiatuz14. Oro har, esan dezakegu, azterketa
kuantitatiboak egitetik -erroldetako datuetatik abiatuz alfabetatzearen
kuantifikazioa, bilakera eta hedapena aztertzetik-, azterketa kualitatiboetarako15
jauzia egin dela, interesgunea orain liburu, inprenta, literatura, idazketa eta
irakurketaren historian jarriz, finean alfabetatzearen eragileen eta testuinguruen
azterketan.
Ikerketa guzti horien haritik, interesgarria iruditu zaigu, eta horregatik
azaldu nahi dugu segidan, alfabetatzearen historiak, oro har, eskaini digun
hainbat ondorio eta irakasbide azpimarratzea, haren izaera eta efektuen inguruan
orokorki onartu izan diren sineskeria ugari hankaz gora botatzen dituena.
Horrela, Viñaok16 laburbiltzen dituen bost puntuak ekarri nahi ditugu hona:
Alfabetatzearen mitoa, baieztatzen da, mitoa besterik ez da, ez baitago
alfabetatze prozesua eta modernizazioa, garapen ekonomikoa eta, finean,
progresoaren arteko linealtasunik. Halaber, alfabetatzea eta eskolaratzea ez dira
12 VIÑAO, A. (1992): “Alfabetización y alfabetizaciones”, in ESCOLANO, A. (zuz.): Leer y escibir en España. Doscientos años de alfabetización. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez.
13 Ikertzen dutenek, politikak bideratzen dituztenek eta praktikara eramaten duten partikularrek eta erakundeek erabiltzen dituzten alfabetatzearen inguruko terminoen definizioak eta hurbilpen kontzeptuala, ikus in Bulletin of the international bureau of education, “Définitions et approaches conceptuelles de l´alpahabetisation”, 1990, 64. bol., 254-257 zb., 35-48.
14 Irakurketa eta idazketa, bi praktiken analisien konbinaketaren adibide interesgarriak dira: CHARTIER, A.M.- HÉBRARD, J. (1994): Discursos sobre la lectura (1880-1980). Barcelona, Gedisa. Eta, CHARTIER, R. (zuz.) (1987a): Les usages de l´imprimé. París, Fayard.
15 Ikus, alfabetatzearen historia kualitatiborako egiten dituen proposamenak PETRUCCI, A. (1999): Alfabetismo, escritura, sociedad. Barcelona, Gedisa.
Sarrera 23
gauza bera. Lehenengo prozesuak ez du zertan bigarrena adierazi behar. Horren
adibidea dugu Suediaren kasua -XVII eta XVIII. mendeetakoa-, eskola ez dela
izan, eta ez dela, alfabetatzea eragiten duen agentzia ez bakarra eta ez
nagusiena17 ikustarazteko baliagarria zaiguna.
Aitzitik, ordea, alfabetatzearen eta eskolaren artean dagoen erlazioa,
erlazio estua, oso berria dela kontsideratu behar dugu. Ez dela ez betidanik ez eta
herri eta herrialde guztietan ezagutu den binomio banaezina. Mendebaldearen
historian azken mende honetan, zehazki, hezurmamituriko erlazioa dela ikusi
da18. Bestalde, irakurketa eta idazketaren ikaskuntza eskolaren barruan
txertatzeak eragin du, ez bakarrik trebetasunen zabalkuntza kuantitatiboan, baita
berauek interpretatzeko moduan ere. Honela, kontuan izan behar dugu, Hébrard-
ek adierazitakoari helduz, bada “...la obra de la escuela no está sólo del lado de la
difusión masiva del leer-escribir-contar como base obligada de los prendizajes
para todos, es decir, del lado del crecimiento cuantitativo de la alfabetización,
sino también del lado de la constitución de estos aprendizajes como saberes
elementales escolarizables”19. Historikoki kuestio berria da planteatu zaiguna:
zertarako eta zergatik sortu izan den, alegia, eskola eta eskola bitarteko
alfabetatzea. Zeintzuk diren azaleko arrazoiekin batera doazen ezkutuko
zergatiak.
Ildo horretatik, azken urteotako interesguneetariko batzuk izan dira
irakurketa eta idazketa gizartean errotze prozesuan eskolak (bertan emaniko
16 VIÑAO, A. (1999): Leer y escribir. Historia de dos prácticas culturales. México,
Fundación Educación, voces y vuelos. 105-106. 17 Ikus, alfabetatzeen eredu eta tipologien azterketa historiko konparatiboa, in VIÑAO,
A. (1985): “Del analfabetismo a la alfabetización. Analisis de una mutación antropológica e historiográfica (II)”, in Historia de la Educación, 4.zb., 209-226 orr. VIÑAO, A. (1984): “Del analfabetismo a la alfabetización. Análisis de una mutación antropológica e historiográfica”, in Historia de la Educación, 3. zb., 151-189.
18 COOK-GUMPERZ, J. (1988): La construcción social de la alfabetización. Barcelona: Paidós/MEC.
19 HÉBRARD, J. (1989): “La escolarización de los saberes elementales en la época moderna” in Revista de Educación, 288.zb., 68.orr.
24 Alfabetatze espazioak eta herri-heziketa Gipuzkoan, 1876-1918
ikaskuntza gaitasun tekniko unibertsal estandarizatua dela aldarrikatu izan duen
eskolak) jokatu izan duen papera ezagutzea, honek bultzaturiko alfabetatzeari
dagozkion ezaugarri bereizien izaera zehaztea, eta beste alfabetatze forma eta
moduekiko izan ditzakeen antzekotasun edota desberdintasunak marraztea.
Alfabetatzeari egotzi zaizkion ezagutza eta kognizio mailako ezaugarriak20
aztertuz, nola alfabetatzea eta boterearen artean dagoen erlazioa ikasiz21, formak
edukiarengan zenbaterainoko garrantzia eta eragina duen aztertu nahi izan da
maila eta arlo desberdinetan erreparatuz, besteak beste, eskola erakundearen
barruan txerta dezakegun alfabetatze moduak irakurketa eta idazketarako
trebetasunetan, eta trebetasun horien gizarteratzean izaniko eragina. Hona, beste
modu batean jarrita egun planteatzen diren oinarri-oinarrizko bi galdera: ustez
irakurketa eta idazketaren bitartez landu eta garatzen den abstrakziorako
gaitasuna berez dagokie teknika horiei, ala eskolan emaniko irakurketa eta
idazketaren lanketa bereziaren ondorio dira? Alfabetatzea boterea al da, edo
eskola erakundeak duen gizarte boterearen tresna, boterearentzat ala boterearen
aurka erabil daitekeena? Izan ere, idazketari sortzez leporatu izan zaio
boterearekiko erlazioa -boterea sortu du eta areagotu egiten baitu-, eta, zentzu
horretan, hizkuntzaren kapital sinbolikoaren22 oinarrizko faktorea dela
kontsideratu behar dugu. Eta, funtsean, egin beharko genukeen galdera,
beharbada, ondorengoa litzateke: nork ateratzen dio probetxurik
analfabetismoari? Alfabetatzea eta boterearen arteko lotura estua are
nabarmenago ageri da berau gizarte erakunde baten baitan garatu ohi denean -
eskola kasu, kode idatziak ahozkoarengan nagusitzean eskolarengatik hartzen
baitu indarra-, eta gizarte elebidun, diglosiko edo hizkuntza anizdunetan ematen
denean.
20 OLSON, D.R. (1998): El mundo sobre el papel. Barcelona: Gedisa. SCRIBNER, S.-
COLE, M. (1981): The Psychology of Literacy. Cambridge, M.A. Harvard University Press. 21 FREIRE, P.- MACEDO, D. (1989): Alfabetización. Lectura de la palabra y lectura
de la realidad. Barcelona: Paidós/MEC. Ikus, azterketa historikoen artean, adibidez: BOWMAN, A.K.- WOOLF, G. (2000): Cultura escrita y poder en el Mundo Antiguo. Barcelona, Gedisa.
22 BOURDIEU, P. (1985): ¿Qué significa hablar? Economía de los intercambios lingüísticos. Madrid, Akal.
Sarrera 25
Noski, azken mendeetan eskolak eta eskolaratzeak alfabetatzearekin
zenbait herrialdeetan izan duen lotura oso esanguratsua izan da hainbat garaitan,
espainiar alfabetatze prozesuan kasu23. Hein berean, gaur egun ere, gero eta
ugariagoak dira eskolaren testuinguruan alfabetatze ekintza eta modua aztertzen
duten lanak -irakaskuntza-ikaskuntzarako estrategiak eta oinarrizko ikuspegiak
aldatu nahian24 nolabait-, izan ere eskolatze prozesuak berak sortu dituen
analfabetismo berrien aurrean kezka handia sortu baita25.
Viñao-ri jarraituz, berriro ere, azpimarratu behar da ez dela herriaren
alfabetatzean eredu edo bide bakarra eraman aurrera. Alfabetakuntzarako
motibazio anitz (erlijiozkoak, politikoak, militarrak, ekonomikoak, akademikoak,
gizarte ospe mailakoak etab.) egoteaz gain, egile, modu eta erabilera (eskola,
eliza, familia, ejertzitoa, hiria, etab.) ugari ditugu. Alfabetatzearen prozesu
historikoa luzea da, kontraesan eta anbiguotasun ugariren, jarraipen eta etenen
continuuma da. Alfabetatzea gizarte praktika bat gehiago bezala ikusten da, bere
23 Espainiako alfabetatzearen nondik norako historikoa azaldu nahi izan denean, nahiz
eta Frantzian baino neurri txikiagoan egin, gero eta gehiago jo da eskolan zentraturiko alfabetatzearen azterketa eskolaz kanpoko irakurketa eta idazketa praktikekin uztartzera. Ikus, adibidez, E.L. (1987): De l´alphabétisation aux circuits du livre en Espagne XVI-XIX siècles. París, C.N.R.S. Baita ere: ESCOLANO, A. (1992): Leer y escribir en España. Doscientos años de alfabetización. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez. Ikus, halaber, Espainia mailako alfabetatzearen historiari buruzko lanetaz aurretik egin dugun aipamena.
24 Eskolak, alfabetatzea lagun, gizarte-bereizketa finkatzen eta erreproduzitzen lagundu ohi duela ikusita, alfabetatzearen ikuspegi kritikoa hartu beharra proposatuko du batek baino gehiagok. Ikus, adibidez, WALSH, C. (1990): Literacy as Praxis. Culture, Language and Pedagogy. New Jersey, Ablex Publishing Corporation.
25 Gure gizartean neoanalfabetismo berrietaz (“analfabeto secundario” edo iletratu gisa ere) hitz egiten ari zaizkigu jada, Ong-ek definituriko “primary orality” kulturako ezalfabetatuaren eredutik urrun dagoen errealitate berriaz. Azpimarratzen da, gaur egun ere, hizkuntza berrien sarbidea, eta honek herritarren hezkuntzan eta alfabetatzean sortzen dituen eragin berrietaz ohartarazi. Testuinguru honetan, hitz egiten da irakurketa elektronikoaz edo idazketa elektronikoaz. Ikus, errealitate berri guzti hauetaz, adibidez, aitzindari izan zen CARPENTER, E.- MCLUHAN, M. (1981): El aula sin muros. Barcelona, Laia. Geroago etorri direnen artean, VIÑAO, A. (1999): Leer y escribir. Historia de dos prácticas culturales. México, Fundación Educación, voces y vuelos, 183-212. RODRIGUEZ-ILLERA, J.L. (2003): “La lectura electrónica”, in Cultura y educación, 15 (3), 225-237. CASSANY, D. (2003) : “La escritura electrónica”, in Cultura y educación, 15 (3), 239-251. CASANOVAS, M. (2003): “El correo electrónico como medio de aprendizaje lingüístico”, in Educación y cultura, 15 (3), 253-267.
26 Alfabetatze espazioak eta herri-heziketa Gipuzkoan, 1876-1918
moduetako bat eskolarra dena. Beraz, egungo historialariari interesatuko zaiona
zera da: praktika horren bilakaera, irakurri eta idazteko moduak, erabilerak, zein
testuinguruetan idatzi eta irakurtzen den, baita zeintzuk material, objektu edo
zeinu diren erabiliak, eta ekintza horiek gertatzen diren gizarte espazioaren
bilakaera nolakoa izan den aztertzea. Bestalde, praktika den heinean,
pentsamendua berregituratzen duen teknika baten menperatzea eta erabiltzea
inplikatzen duela pentsatu behar da, hainbat ondorio kognitibo26 eta mentalak
dituena, gertatzen deneko testuinguruaren arabera eta berataz egiten diren
erabileren araberakoak diren ondorioak, hain zuzen. Horrenbestez, azterketa ildo
berri honetatik oinarrizko kuestiotzat hartuak izango dira, besteak beste, erabilera
testuinguru zehatzetan ahozkotasunak eta idazketak dituzten hartu-emanen
azterketa27; baita ere, kultura idatziak gizarte antolaketarekin28, eta mentalitate
letratuarekin29 duen zerikusia aztertzea.
26 Idazketaren lehenengo erabilerek izan zituzten ondorio kognitiboak direla eta, ikus
GOODY, J. (1985): La domesticación del pensamiento salvaje. Madrid, Akal. HAVELOCK, E.A. (1976): Origins of Western Literacy, Toronto, The Ontario Institute for Studies in Education.
27 ONG, W. (1982): Orality and Literacy. The technologizing of the word. Londres, Methuen. HAVELOCK, E. (1994): Prefacio a Platon. Madrid, Visor. Oinarri-oinarrizko lanak dira ahozko eta idatziaren arteko elkarrekintza historian nola gauzatu den ikusteko eta, baita ere, mota bakoitzak pentsakera eta adierazpen moduari nola eragin dion hausnartzeko. Bestalde, ahozkoa eta idatziaren arteko elkarrekintza eta eragin kognitiboen ikerkuntzan, hizkuntzalaritza, psikologia zein hezkuntzaren ikuspegitik oinarrizko lanak bihurtu dira ondorengo bildumetan jasotakoak, hots, OLSON, D.- TORRANCE, N.- HILDYARD, A. (arg.) (1985): Literacy, language and learning. The nature and consequences of reading and Writing. Cambridge, University Press. OLSON, R.- TORRANCE, N. A (bil.) (1995): Cultura escrita y oralidad. Barcelona, Gedisa. Ikus, baita ere, alfabetatzea diskurtso praktika multzo gisa hartuta, honek munduaren ikuspegiarekin eta identitatearekin duen erlazioaren azterketa, in GEE, J.P.(1989): “Orality and literacy: From the savage mind to ways with words”, in Journal of Education, 171.bol, 1.zb., 39-60. Eta, CATAH, N. (1996): Hacia una teoría de la lengua escrita. Barcelona, Gedisa.
28 GOODY, J. (1990): La lógica de la escritura y la organización de la sociedad. Madrid, Alianza. GOODY, J. (bil.) (1996): Cultura escrita en sociedades tradicionales. Barcelona, Gedisa. Edota, BOUZA, F.J. (1992): Del escribano a la biblioteca. La civilización escrita europea en la Alta Edad Moderna (siglos XV-XVII). Madrid, Síntesis.
29. ILLICH, I. (1989): “Un alegato en favor de la investigación sobre el alfabetismo laico”, in Revista de Educación, 288.zb., 45-61. Baita ere, ILLICH, I.- SANDERS, B. (1988): The alphabetisation of the popular mind. San Francisco, North Point Press. OLSON, R. (1998): El mundo sobre el papel. Barcelona, Gedisa. Eta, BOTTERO, J. (etab.) (1995): Cultura, pensamiento, escritura. Barcelona, Gedisa.
Sarrera 27
Idazketa ez da, eta ez dugu, fenomeno bakartzat hartzen, “La
en sí y por sí, en singular, no existe; es pura y simplemente una abstracción”30,
testuak erabiltzeko teknika-multzo oso aldakortzat baizik. Era berean, esango da,
kultura idatziak berak ere ez du historian aldaketak sortzeko, progresoa eta
askatasuna lortzeko, edo errepresioa gauzatzeko indar autonomo gisa ekiten.
Graff-ek esango duen moduan, “Ni la escritura ni la imprenta, por sí mismas, son
; sus efectos están determinados por la manera en que la
acción humana las utiliza”31. Berez, kultura idatziak ez du sustatzen hazkunde
ekonomikoa, ez razionaltasuna, ez eta norbanakoaren arrakasta. Horregatik,
derrigorrezkoa da idatziarekin erlazionaturiko funtzio, erabilera eta praktiken
analisiatik, irakurketa eta idazketa ekintzen ingurukotik abiaturik egitea kultura
idatziaren historia32. Ikuspegi eta metodo berrikuntzaren ondorioz, irakurketa eta
30 PETRUCCI, A. Op.cit. 118.orr. 31 GRAFF, H.J. (1989): “El legado de la alfabetización: constantes y contradicciones en
la sociedad y la cultura occidentales”, in Revista de Educación, 288.zb., 1989, 11.orr. Ikus, halaber, GRAFF-en lanaren inguruan GEE-k egiten duen irakurketa kritikoa, in GEE, J.P. (1989b): “The legacies of literacy: from Plato to Freire through Harvey Graff”, in Journal of Education,171. bol., 1.zb., 147-165.
32 VIÑAO, A. (1999): Leer y escribir. Historia de dos prácticas culturales. México, Fundación Educación, voces y vuelos, 271-300. Zentzu honetan, kultura testuinguru jakin batean kokaturiko kultura idatziaren bilakaera orokorra aztertzera jo izan duten ikerketak ditugu, oinarrizko monografia klasikoak bihurtzen ari zaizkigunak, CLANCHY, M.T. (1979): From Memory to Written Record: England 1066-1307. Londres. GRAFF, H.J. (1979): The Literacy Myth. Literacy and Social Structure in the Nineteenth Century City. Nueva York. CRESSY, D. (1980): Literacy and the Social Order. Reading and Wtriting in Tudor and Stuart England. Cambridge. SCRIBNER, S. – COLE, M. (1981): The Psychology of Literacy. Cambridge. FURET, F.- OZOUF, J. (1977): Lire et écrire, París, Minuit. Bibliografia guzti honen, eta gehiagoren, interpretazioen bilduma erabilgarria dugu, GRAFF, H.J.: (1981): Literacy and the Social Development in the West. A Reader. Cambridge. Bildumen artean aipatu, GOODY, J. (1996): Cultura escrita en sociedades tradicionales. Barcelona, Gedisa. RESNICK, D.P. (1983): Literacy in Historical Perspective. Washington, DC. BAUMANN, G. (1986): The Written Word. Literacy in Transition. Oxford. Hasieran aipatu legez, gero eta ugariagoak dira aspektu zehatzetan, hots, liburuan eta bere ekoizpenean, liburuaren hedapenean, eta eskuragarritasunaren analisian zentraturik egindako lanak. Estatu espainiarraren kasurako ikus, BERGER, PH.- BOTREL, J-F.- LOPEZ, F.- MARRAST, R.(1986): Histoire du livre et de l´edition dans les pays iberiques. Bourdeaux, Press Universitaires. (inolako erreferentziarik egin gabe Euskal Herriari); OLAECHEA, J. (1986): El libro en el ecosistema de la comunicación cultural. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez. ESCOLAR, H. (1988): Historia del libro. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez; BOTREL, J.-F. (1988): La difusion du livre en Espagne (1868-1914). Madrid, Casa de Velázquez; ESCOLAR, H. (1990): Historia de las bibliotecas. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez; BOTREL, J-F. (1993): Libros, prensa y lectura en la España del siglo XIX. Madrid, Fundación Germán Ruipérez; ESCOLANO, A. (zuz.) (1997): Historia ilustrada del libro escolar en España. Del Antiguo
28 Alfabetatze espazioak eta herri-heziketa Gipuzkoan, 1876-1918
idazketa kultur eta gizarte praktika gisa ikusten dira, “Dos actividades vistas
ahora como prácticas sociales y culturales que tienen lugar en determinados
contextos y con determinados soportes. Dos actividades de las que lo que
interesa, sobre todo, son sus usos y funciones, así como los modos y maneras en
que se llevan a cabo. Unos modos y maneras, unos usos y unas funciones
variables en el tiempo y en el espacio y por tanto historiables”33. Zentzu berean,
irakurketa gizarte eta kultur praktika gisa hartzen duen alfabetatzearen historia
berriak ekoizpenetik harrerara eramaten du azentua, idatzitik honen irakurketara,
esanahi-sortzailea den irakurlearengana eta liburura, inprimaki, orri, paper edo
folletora -haren euskarri materiala den neurrian-. Ikuspegi berri honek, finean,
idatziaren hedapenean, funtzioetan eta erabileran, hauen tipologian, ondorioetan
eta beren euskarri eta tresnerietan arreta jartzea eskatzen du34.
Gu ere alfabetatzearen historia egiteko modu berri horretatik saiatu gara
euskarazko alfabetatzea ezagutzen. Alfabetatzearen historiaren ikuspegi berri eta
zabalago honi esker35 zilegi baita, gure ustez, euskarazko alfabetatzeari begira
Régimen a la Segunda República. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez. ESCOLANO, A. (zuz.) (1998): Historia ilustrada del libro escolar en España. De la Posguerra a la reforma educativa. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez; INFANTES, V.- LOPEZ, F.- BOTREL, J-F. (2003): Historia de la edición y de la lectura en España 1472-1914. Madrid, Fundación Germán Sánchez Ruipérez.
33 VIÑAO, A. (1994): “Analfabetismo y alfabetización”, in GUEREÑA, J-L.- RUIZ, J.- TIANA, A.: Historia de la educación en España. 41.orr.
34 Irakurketa ekintza aztertzeak eskatzen du, ikuspegi honi helduz, gizarte bakoitzean eta momentu bakoitzean nork irakurtzen duen eta zer irakurtzen duen zehaztea, baita ere non eta noiz, zergatik eta, batez ere, nola irakurtzen den. Irakurketa moduek, testuinguru eta erabilerek erlazio modu bat edo beste adierazten dute, eta testua eta irakurlearen artean egileak (edo argitaratzaileak) bilatzen duen erlazio mota adierazten dute testuek -idazketa, tipografia eta egitura zehatza dutelarik-. Zentzu honetan, kultura idatziaren historiara hurbiltzeko modu frantsesaz itz egin dezakegu, bere isla garrantzitsuenetakoa R. CHARTIER-en lanetan aurki dezakeguna, hots: CHARTIER, R.(1987b): “Las prácticas de lo escrito”, in ARIES, P.- DUBI, G.(arg.): Historia de la vida privada. Madrid, Taurus, 113-162; Lectures et lecteurs dans la France de L´Ancien Régime. París, Editions du Seuil. 1987; Libros, lecturas y lectores en la Edad Moderna. Madrid, Alianza, 1993; El mundo como representación. Barcelona, Gedisa, 1995; El orden de los libros. Lectores, autores, bibliotecas en Europa entre los siglos XIV y XVIII. Barcelona, Gedisa, 2000.
35 Alfabetatzea ulertu eta aztertzeko orain arte indarrean egon den eredu monolitikoaren arabera (Estatua eta estatu hizkuntzaren inguruan eraikia), ezinezkoa litzateke euskarazko errolda aurreko garairako, ez eta euskarazko eskolaratze aurreko garairako euskarazko alfabetatzearen esistentzia aldarrikatzerik, ez eta, ondorioz, aztertzerik.
Sarrera 29
ahalegin esplizitu edo masiborik burutu aurretik bilakatu den euskal alfabetatze
prozesuaz hitz egitea -hona hemen gure ikerketaren hipotesi orokorra-. Euskal
kultura idatziaren finkatze prozesu historikoaz hitz egingo dugu, eta prozesu luze
horretan bertan kokatuz eta bertatik abiatuz, besteak beste, eskolaren zeregina
aztertu, eskolak -gaztelerazko alfabetatzea helburu izan duelarik-, euskararen
gizarte eta gizabanako erabileran zein euskarazko zeharkako alfabetatzean izan
duen eragina nolakoa izan den ikusiz, lehenik, eta eskola bera euskarazko
alfabetatzearen garapen zuzenerako nola erabili izan den aztertuz, ondoren.
Historia-testuinguru bakoitzean kokatuz bakarrik zehaztu ahal izango dugu
euskarazko alfabetatze prozesuaren edukia eta izaera -ondorioz, definizioa-.
Azken hamarkadetan, adibidez, eskolaren bitartez Euskal Herrian garatu den
eredu hedakor eta instituzionalean ikusi dugu euskarazko alfabetatzea kontzeptua
bera krisian, nolabait, askotan euskalduntzearekin izan duen muga urtu eta bi
prozesuen arteko nahasketa sortu delarik. Populazio hartzailearen izaera ere
aldatuz joan denez -euskara ez dakitenak, euskara dakitenak eta euskara
zekitenak baina galduz joan direnak, euskalkian hazitakoak baina batua
menperatu behar dutenak, etab.-, askotan ez da jakin alfabetatzea zentzu hertsian
bultzatu nahi izan den, euskalduntze goi mailetaz ari garen edo, batik bat,
alfabetatze kulturala eta oinarrizko heziketari dagokiona helarazten ari garen.
Gizarte eta norbanako mailan elebitasuna garatzearen aldeko apustua egin izanak,
alfabetatze prozesuaren definizio arazoa plazaratu eta birplanteatzera eraman du,
termino elebidun, edo nahi bada, diglosikoetan birdefinitzera alegia. Alfabetatzea
ez da nozio estatikoa, ez dauka esentzia unibertsalik. Halaber, euskarazko
alfabetatzea ez da nozio estatikoa, ez dauka esentzia unibertsalik, aitzitik,
testuinguru historiko ezberdinen arabera birdefinitua izan behar duen kontzeptua
da.
Beraz, lan honetan irakurketa eta idazketa praktika soziokulturalen
ezagutzaren bitartez saiatu gara euskarazko alfabetatzea definitzen, herri xeheari
zuzenduriko -eta berak garaturiko- kultur praktiken azterketan oinarrituz
30 Alfabetatze espazioak eta herri-heziketa Gipuzkoan, 1876-1918
bereziki. Gure tesiaren bigarren oinarrizko ardatza, beraz, herri kultura da.
Zergatik herri xeheaz, herri kulturaz?36 Bada, euskarazko alfabetatzearen
bilakaera ezagutu nahi badugu, noski, lehenik eta behin euskaraz hitz egiten zuen
populazioaren, eta beronen kultur praktiken azterketatik abiatu behar dugulako,
beste edonon bezala. Eta, euskararen kasuan, norbaitzuk mantendu bazuten,
horiek herritar xeheak -baserritarrak eta nekazariak eta euren inguru eta
ondorengoak-, izan ziren. Elite eskolatuak eta agintari politikoak izan ziren
euskara alde batera uzten lehenak37. Beste edonon baino gehiago, beraz, gure
kasuan ezinbestekoa da herri kulturaren azterketan zentratzea euskarazko
alfabetatzearen ezaugarri historikoak ezagutzeko garaian.
Ez gara herri-kulturaren izaera eta definizioaren eztabaidan sartuko,
nahikoa aztertua izan baita hainbat lanetan. Azpimarratu besterik ez herri-
kulturaz ulertzen duguna, Burke-k ematen duen hastapeneko definizioaz bat,
“cultura no oficial, la cultura de los grupos que no formaban parte de la élite”38,
Petrucci-ren39 hitzekin, “clases subalternas” deiturikoena. Halere, klase
popularrei dagozkien aspektu propio eta partikularren identifikazio estatikoan
murgildu baino esanguratsuagoa eta emankorragoa iruditu zaigu, gure aztergaiari
begira, klase popularren eta elitearen arteko elkarrekintzan oinarritzea, herri-
kultura eta elite kulturaren arteko elkarrekintzan alegia40. Eta, elkarrekintza hori
ezagutzeko aproposak diren bi kultur praktika eta bi espazio aukeratu ditugu gure
36 Herri kulturaz dihardugunean elite eskolatuari baino herri xeheari begira -eta
berarekin batera- garaturiko kultur praktiketan oinarrituz egiten dugu, batez ere. Zentzu honetan, interesgarria da euskal kultura eta herri-kulturaren inguruan, euskal kanta berria dela eta, J. Amezagak egiten duen hausnarketa in AMEZAGA, J. (1994): Herri-kultura: Euskal kultura eta kultura popularrak. Doktorego tesia, Informazio eta Gizarte Zientzien Fakultatea, EHU, Leioa.
37 Ikus argibideak Iztuetak egiten duen euskal kulturaren azterketa sozio-historikoan, IZTUETA, P. (1996): Intelligentsia kimatuaren orbelak. Donostia, Kutxa gizarte eta kultur fundazioa. 245-263.
38 BURKE, P. (1991): La cultura popular en la Europa moderna. Madrid, Alianza. 39 PETRUCCI (1999), op.cit., Ikus, produkzio subalterno inprimatuaren azterketarako
egiten dituen iradokizunak. 40 Gure ustez, Burkek dionari jarraikiz, askoz ere emankorragoa da kultura eruditoa eta
herri-kulturaren arteko elkarrekintzan zentratzea, bereizten dituena definitzen saiatzea baino. BURKE, P. (2000): Formas de historia cultural. Madrid, Alianza.
Sarrera 31
azterketan, parte hartu zuten egile eta eragileak kontuan izanik: esparru
publikoan garaturiko Itz-jostaldi eta Euskal Festak, eta esparru pribatuari begira
zabalduriko euskarazko egutegien irakurketaren praktika. Guk egin dugun
hurbilpena herri kultura den horretan zentratuta egin dugu, baina herri tradizioek
bere baitan dituzten elementu hezgarriak baloratzea izan dugu helburu. Horrela,
bada, gure azterketa xede zehatza herri kultura baino herri-heziketa dela esan
behar dugu.
Zentzu hertsian, herri-heziketaren terminoa erabili dugunean ez dugu
pedagogia eremuan erabili izan den ohiko moduan erabili. Herri-heziketaren
kontzeptzio horrek eragile politikoen elkargunea suposatzen du eta, oro har,
tradizio finkatua dauka heziketaren historian41. Guereña-k herri-heziketaz ematen
duen definiziotik abiatuz, “...el conjunto polimorfo de los procesos de formación
pretendiendo la educación de las clases populares (o grupos sociales dominados,
subalternos e instrumentales de toda sociedad, recogiendo la famosa expresión
gransciana)- pueden tratarse de jóvenes en edad escolar según la normativa
vigente pero no escolarizados en el circuito escolar, o de adultos y adultas no
alfabetizados o deseando un complemento de formación-, realizados fuera –o
paralelamente- de los circuitos y procesos escolares institucionales o reglados
(tanto públicos como privados)”42, hezkuntza esparru barreiatuagoari hurbilduko
gatzaizkio. Euskarazko irakurketa eta idazketa, formazioa finean, sustatzearren
41 Guk aztertu ditugun soziabilitate espazioak ez dute zerikusi handiegirik tradizionalki
herri-heziketaren historian Espainian aztertu direnekin. Horiek langilegoan oinarritzen dira batez ere. Gure azterketa xedea nekazal ingurukoa da eta aztergai ditugun soziabilitate es