Post on 05-Jun-2018
transcript
Ministro de EducaciónJaime Saavedra Chanduvi
Viceministro de Gestión PedagógicaFlavio Felipe Figallo Rivadeneyra
Viceministro de Gestión InstitucionalJuan Pablo Silva Macher
Directora General de Educación Intercultural Bilingüe y RuralElena Antonia Burga Cabrera
Director de Educación Intercultural y BilingüeManuel Salomón Grández Fernández
YARATO 2° - YOTAKOTIRORI MONKARARI Matemática 2° - Ashaninka
Producción de textoHerlinda Orfa Sancahuanti Gutiérrez
Asesoría y Revisión Técnica - DIGEIBIRLeo Laman Almonacid Leya, Elfren Gilberto Ramos Espíritu, Monica M. Miyagui Miyagui
Revisión pedagógica. Equipo macroregional de producción de materiales EIB Ashaninka:Robert Perez Torres, Elmer Quinchori Castro, Eduard Kem Marcos Cabello, Julio Salazar Castro
Lilberto fasabi Carbajal, Amilda Calderón Martínez
Diseño y diagramaciónJulio García Acuña.Omar David Paz Martinez.
IlustraciónLarry Hamerly Gómez Diquez.
SEGUNDA EDICIÓN 2014Equipo de revisión y reajusteLeo Laman Almonacid Leya.Martha Rosa Villavicencio Ubillus.Ana María Narváez Mueras.
Cuidado de la ediciónRosa María Mujica Barreda.
Tiraje: 5 000 ejemplaresImpreso por Corporación Gra ca Navarrete Carretera Central 5 km. Sta. Anita Lima RUC: 0 5
©Ministerio de EducaciónCalle del Comercio N , San BorjaLima Perú Teléfono: 5 5 00www.minedu.gob.pe
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: N 0 0
Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este cuaderno por cualquier medio,total o parcialmente, sin permiso de los editores.
Impreso en el Perú/Printed ind Perú
Ministerio de Educación
Nobajiro:
Nosarentsite:
Nobera noñanati:
I.E.B. N°:
Nonampi:
Tsame ayojeite maroni,tekatsi impoitatsineri
Sankenarontsipanaroka aretakamiri ¡pashi onati!, iro amitakotemine
piyotantyari piñanate, pisankenate aisati2 piñabentakoyetero
pantayetiri kitaiteripeki yotantsipankoki. Asankenatantyarori
sankenarentsipanaroka osheki akarabentakero. Timatsi3 antaberentsi
pantayeteri apaniro aisati pinkarateri pitsipamintsare impoiji
antaberentsipe pinkoakoteriri obametaimiri jeri piri, picharine, pisaro,
pishaninkape iramitakotantyamiri. ¡Eiro piyotashita apaniro!
Antaberentsipe sankenatakoyetainchari ari amitakotakemi
piyotakotajero iyoyetiri pishaninka, ameyetari pinampi impoiji
piñabetajero kametsa piñane, iro amitakotemine aisati piyotantajeari
pamabentakotyaro pipatsite impoiji maroni timayetatsiri pinampiki,
kemperi piratsipe, shimape, inchatoshipe pisabikantajeari kametsa
pibankoki, pinampiki aisati yotantsipankoki.
Sankenarentsipanarokika timatsi ñatsarontsipe pantayeteri aisati ari
pimpotsoyetake, ari pipampoyabetake impoiji ari pintyarori piyote
pisankenate ñantsipe amitakotemine piñanate aisati pisankenate
kametsa.
Eiro pichereabetirotsi, iro tsipatyamine kitaiteripeki. Ari piyotantakearo
osheki.
¡Nobetsajeitanajimi, eiro piperataro yotantsi!
SankenatakotachariApatsabentyaro apankitantyari shinki
Yotantsi
1 Ampankite shinki. 10
2 Noshaninkasanori. 13
3 Amitakotabaka saikayetatsiri shinkimashiki. 16
4 Eiro opiashiyetantatsi pankirentsipe. 19
¿Paita noyotakeri? 22
Obetsikayeta ampitayetiri Yotantsi
5 Kobayetachari antayeteri ejati ampitayetiri. 24
6 Oimoshirenkirori nampitsi. 27
7 Yantayetiri shirampari aisati tsinane. 30
8 Akempoyero pankitantsipe timayetatsiri. 33
¿Paita noyotakeri? 35
Kaniri iroperori obanarontsiYotantsi
9 Ayotaje ampankite kaniri. 38
10 Okantari apankibeitani. 41
11 Naro ashaninka aisati timatsi pashini atiripe. 45
12 Noyotakojeiteri piratsipe jeri tsimeri abayetari. 48
¿Paita noyotakeri? 52
Tsame amakobentyari shimaYotantsi
13 Kantashiyetachari shima. 54
14 Ari nokantari. 57
15 Noyotakotero abisayeyatsiri nampitsiki. 60
¿Paita noyotakeri? 63
1 A
pato
tant
atsir
i2
Apa
tota
ntat
siri
3 A
pato
tant
atsir
i4
Apa
tota
ntat
siri
Aipatsite aritake isaikayeti akobintsatantyaYotantsi
16 Antayetiri kitaiteri aisati tsiteniri. 65
17 Ayoteri jaoka isaikayetiri piratsipe jeri tsimeri. 68
18 Ayotajero okantakota iroperori obaritentsipe. 71
¿Paita noyotakeri? 74
Maroni apatyabakaiya kametsaYotantsi
19 Asaikantyari kametsa. 76
20 Tsame apatyabakajea. 79
21 Tikakobentajeiteriri jananeki. 82
22 Akenkishirempa ibametanakeri charine/api. 85
¿Paita noyotakeri? 88
Ankoyayete abaritepe timatsiri antamikiYotantsi
23 Okantakota yañantari atiri, piratsi ejati tsitsiripe. 90
24 Noyotakotero nampitsi nosaikantari. 93
25 Yobayetabaka añinkaripe. 96
26 Kametsa ankenkeshiriakotero aipatsite. 99
¿Paita noyotakeri? 102
Obetsikayetajea obashirentsipeYotantsi
27 Ayotero obashirentsipe. 104
28 Yamitakotabakajeita añinkaripe. 107
29 Ayotakotero okantakota ibetsikaiti obirentsi. 110
30 Amakobentyaro abeirokari ayotanepe. 113
¿Paita noyotakeri? 116
5 A
pato
tant
atsir
i6
Apa
tota
ntat
siri
7 A
pato
tant
atsir
i8
Apa
tota
ntat
siri
¿ aoka ojitari antaberentsi antajeitiri maroni?
¿ aoka ojitari antaberentsi antajeitiri aparopeni?
¿ aoka ikanta iyotashireantarori imonkaratiro shinki
impankitantyari?
iñakarontsitirika shinki ¿Ari omonkaratake ñakarontsi piyotiri
piñakarontsitantyarori maroni shinki?
Apankitantari shinki:
Apatsabentyaro apankitantyari shinki
Apatsabentyaro apankitantyari shinki
10
inkenkitsajeite:
¿ aroni ashaninka
itsamejeitiro obantsi
impankitantyari?
¿ nashita itsamejeiti
shirampari jero irori
tsinane?
¿ nashita itsamejeiti
antyari jeri iriori
jananekipe?
amenero jaoka okantakerori apatotakero Sari:
imatero okantakotimpiri ara r co, pisankenatero neantsi
“maroni” jero “aparopeni”.
_________________ itarobakajeiti itsakantari shinki _________________
iteti shinki omoroki aisati ___________________ tsinane okojeiti.
Ari pimatakero pante apatorentsi, kantatsiri: yantajeitiri maroni,
yantajeitiri aparopeni.
aroni pankijetatsiri shinki
Shirampari ipankijeiti Tsinane okojeiti
11
isankenate ara tarijetape: okantakota, opotsota, omonkarata,
otontati.
inkonoyero kametsa maroni tarijetape impoiji poyero ara mesaki
eirokea pamenirotsi.
aye apite tarijeta.
inkenkishirempa apite pisankenatakeri tarijetaki.
Kametsa aisati pisankenatakotero jaoka okantakota:
chochokiyetatsiri apankiyetiri.
isankenate ara tarijetape okantakoyeta sheronkapentakiro.
aye apite tarijeta.
oyero ara mesaki sheronkapentakiro,
okantakotari pikoakeri.
amenantyari:
oyero ara mesaki ora sheronkapentakiro, iro kantacha apite
okantakotari pikoakotakeri. amenantyari:
Aparopeni ishiakanti shinkitsoki ara ishabiji apatorentsiki.
aroni irointi shinki
Irointi kametsa
ampankitantyariKari kametsa
ampankitantyari
rijaniki
eriri
Kityonkari
rijanikiKityonkari
12
Aparopeni pisankenatero aisati pishiakantero ara apatorentsiki.
aroni ikajojeiti shinki, aparopeni kajokitatsiri irinti jananeki.
aroni irointi chochoki pochatatsiri, aparopeni irointi
irointi oitsokipe, aparopeni abayetaro.
Aparopeni irointi kantiri
isankenate timatsiri yotantsipankoki: aroni, aparope, tekatsi.
amenajeitero pantabere. obametsatero pamashitakerorika.
13
amenero shinkikajo abitachari ara shiyakantsiki.
intsapatero piyotantakarori, papatotantakarori.
¿ aitakea
okametsatantari
ankoyero
kametsa shinki
ampankitantyari?
¿ aoka
onkantyari shinki
ampankitantyari?
monkarata shekiti potsota
ante apatorentsi iro pamenantyari okantakotari.
itsokipe antyarotatsiri te ayearoji.
itsokipe antyarotatsiri potsonari.
itsokipe orijaniki kiteriri.
14
potsota
shinkitsokiKiteriri Kamarari otsonari
karati kantiri yamakeri
Atyori2 1 1
Atyori yamapake kantiri tetachari shinki kiteriri, kamarari aisati
potsonari, iyotantakarori iro yantantakaro tabla de doble entrada.
¿ aoka ikantakerori?
antero tabla de doble entrada yantakeri, iyotantakarori Atyori.
eroka tabla de doble entrada yantakeri Atyori. ¿Ari
pikempetakero pantakero? ¿ inkante jaoka pikempetakero?
karajeitaro Kamabe amake 3 kantiri tetacha shinki potsonari,
1 tetacha shinki kamarari jero 4 tetacha shinki kiteriri. ¿ aoka
onkanterori oshiakantero ara tabla de doble entrada?
amitakotero.
amenero pantakeri los c adros de doble entrada.
obetsike aparo tabla de doble entrada pisankenatantyarori
pimatirorika pantayetiro pantabere.
15
Nampitsiki Amambay, timatsiri Kobiriaki yabijeitake shinki. aroni
yabijeitakeri shinki isankenatakero ara tsaparentsiki.
¿ aoka ikantakerori yobetsikantakarori tsaparentsi?
impotsotero anakarojaniki timatsiri osheki shinki kiteiri,
kamarari jero potsonari.
isankenatero pantakeri ara tabla de doble entrada.
Irobane Tsinke bane Ibenki
Kiteriri 24 34
Kamarari 31 36
otsonari 45 54
Aparo ashaninka potsotatsiri, ipotsotake yantayetiri ashaninka,
iroinijantyariri atiripe yantabere. Ipotsotake 24 shiyakantsi orijaniki
yantayetiri jananekipe jero 19 shiyakantsi orijaniki imatikajeitantari. Aisati
ipotsotake 19 shiyakantsi antyaro, 12 shiyakantsi antyaro ipotsotake
timayetatsiri inchatomashiki jero yantayetiri ashaninka inampiki.
Tsame asampitante.
o ampitero piñanatero sankenarentsi.
o isankenate sampitantsi, okametsatantyari ankantyarori.
amenantyari: ¿ aita yoinijasanotakeri ipotsotakeri shiyakantsi
orijaniki, shiyakantsi antyaro?
o isampiyeteri pashini pishaninka.
nashita shinki
bantsi
16
isampiteri ashaninka
pinampisati:
¿ aoka okaratapininta
koshitari yabijeiti shinki
yora pishaninka?
¿ aoka akanta apabaka
shinki abijeitantari?
¿ aroni akarajeitakeri
abitake shinki apabaka?
isankenate aka meka es ema jaoka ikantirori ipabaka shinki
yabijeitakeri.
Ari pimatakero pisankenatero jaoka okaratake shinki, yabijeitakeri
ibaneki ariomberi. ¿ iyotiro ora ñakarontsipe sokijatsiri? ¿Ari
pimatakero pantantyaro ñatsarontsi?
¿ aoka okarati shinki akempoiri ampankitantyari?
17
a) Yapatojeitake ashaninka impabakantyari shinki, yabijeitakeri ibaneki
charine Yayenshi, ari ikempetakero:
iñanatero
pankenatantsi
amenero maroni koshitaripe yabijeitakeri
shinki impimanteri, impabakantyari aisati
impankitantyari.
52 + _______ + _________ =
isankenateroosokijakempiri.
Ari okarati maroni
yabijeitakeri shinki
52 koshitari
impimanteri
33 koshitari
impabakantyari
2 koshitari
impankitantajeari
amenero:
¿ aoka okarati koshitari yabijeitakeri ibaneki Yayenshi?
oimisokijero pankenatantsi.
____
____ TS
oinijayeri pishaninka pantabere pantakeri.
18
b) Yabijeitantari shinki ibaneki Seripitontsi ari okanta ipabakajeitake
maroni ashaninka:
nkametsatantyari. Iro pisankenatantyarori ñakarontsi timatsiri anakaro potsotatsiri.
Ipimantakeri Ipabakeri abijeitatsiIkempoyanonta
impankitantyari
45 koshitari 32 koshitari 2 koshitari
¿ aoka okarati koshitari yabijeitakeri ibaneki Seripitontsi?
oimisokijero pankenatantsi, iro pantantyarori aka es ema.
aroni yabijeitake shinki. Aparope ikijakero koshitari.
Ikatsijeiti aparope jananeki ñanatatsiri
mabatirori ñanarentsi.
aroni jananeki monkaratatsiri
mabatirori yotaneri
yamajeitakero ibaperite.
iñanatero
pankenatantsi
49 koshitari
____ koshitari
____ koshitari
isankenateroosokijakempiri
oimisokijero
pankenatantsi
19
inkenkitsajeite:
¿ kametsati ayotero
jaoka okarayetake
shinkikajo abitakeri?
¿ iyotakero jaoka
okarati shinkikajo
otetake ara koshitari?
Ari pimatakero pisankenatero ñakarontsi yabijeitakeri shinki.
¿ iyotiro ora ñakarontsi? ¿Ari pimatakero pantakotero
ñatsarontsi?
¿ aoka akantirori akempoiro shinkikajo ampankitantyari?
¿ aoka okarati shinkikajo oshitika aparo tsatarentsi?
Shaoreni okempoiro shinkikajo, otsatakotiro okarati 10 jero 10.
¿ aoka okarati shinkikajo timatsi aparo tsatarentsi? ¿ aoka okarati
shinkikajo timatsiri ara mesaki?
¿ aita ñakarontsi jibatirori 99?
98, 99 impoiji
20
amenero jaoka okantakerori oñakarontsitakero Kotibe. eka
pantakotero ñatsarontsi oñakarontsitakeri Kotibe.
9 0
9
1
9 shinkikajo abaje 1 shinkikajo ari omonkaratake
aparo tsatarentsi. Irointi aparo ...
Timatsi 9 tsatarentsi abaje aparo tsatarentsi,
ontimapake 10 tsatarentsi. Iro nantantyarori 9 TS
impoiji 1 TS ¿Ari ontimapake 10 TS?
Timatsi okatakota apatoyeta ñakarontsipe
okarati 10 irosati 10, nokoi meka pashini
apatoitantsi.
+
+
ankakotero okantiri Kotibe.
Kiariotake okantakeri Kotibe.
1
9
1
0
0
0
0
21
Ara ábaco Ara tsaripentsaki Asankenatakotiro
Ara ábaco Ara tsaripentsaki Asankenatakotiro
Tsame abetsikakotero ñakarontsipe.
Iro pantantyarori ñatsarontsi ora ñakarontsi irosati pisankenatakotero.
Airontsi Apeya otsatakotake okarati 20 tsatarentsi ashi shinkikajo,
aparo tsatarentsi timatsi 10 shinkikajo. Tsame amitakotero jaoka okarati
shinkikajo otsatakotakeri.
1 0 0
Apatorentsi
timatsiri 100
panipaye
Apatorentsi
timatsiri 10
panipayeanipaye
irosati
1 shekipaye = 10 tsapaye = 100 panipaye
Ara boti n timatsi 4 tsibojaniki atetantari c ritas, apatakantarori
abatsaro, aparo tsibojaniki timatsi 100 c ritas. ¿ aoka okarati c ritas
timatsiri ara boti n?
2222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222222
¿ aoka pikantakerori poimisokijantakarori oka pankenatantsi?
¿Timatsi otsipa pinkanterori poimisokijantyarori pankenatantsi?
Antyaro perota kityonkari, antyaro perota kenashiri, orijaniki perota kiteriri.
aroni irinti _________________
Kepishiri, ibakashitaiti anta ajireniki ari yamapake ibankoki: 28 mereto
antyari, 58 jetarijaniki jeri 43 shaorijaniki. Aisati yamake 13 shaori antyari,
18 meretojaniki jeri 19 jetari antyari.
ereto
etari
Shaori
Shimape
Imonkarata
Obetsikayetaampitayetiri
inkenkitsajeite:
¿ aita oyoteri tsinane amenantyarori kametsa tapetsa obetsikantyari?
¿ aoka okanta ayoteri yobetsikayetiri irashi shirampari aisati obetsikayetiri ashi irori tsinane?
¿ aita obetsikantarori tsinane ora kantiri?
¿ aoka okanta oyoti tsinane omonkaratantyari tapetsaobetsikayetantyari oyoyetiri ampitayetiri?
jibatantyari tsinane ampitayetantyari tapetsa ¿ yotakotiro jaoka onkarate omonkaratakotyari kantiri aisati shitashintsi?
Obetsikayetaampitayetiri
24
isampitero tsinane
ampitatatsiri:
¿ aita obetsikantarori
tsinane ora kantiri?
¿ nashita okanta
omonkarata
kantiri ontetantyari
okoakoyetakeri?
Ampitatatsiri oyotiro ¿jaoka onkantyari tapetsa kametsatatsiri?
Ampitatatsiri oyotiro ¿jaoka onkantyari aisati omonkarate tapetsa
ampitatantyari kantiri?
¿ aoka okanta oyotakotiro tapetsa ampitatantyari okoakeri?
Anampiki osheki akoiro kantiri antetantyari.
ishonkakotero kantiri ontetyari 100 shinkikajo.
ishonkakotero kantiri ontetyari 10 shinkikajo.
iyotero ¿ aoka onkarate kantirijaniki akoiri antetantyari 100
shinkikajo?
25
oimisokijero
pankenatantsi.
oimisokijero
pankenatantsi.
Iro pantantyarori ñatsarontsi okaratakeri shinkikajo
timatsiri onashitantakari kantiri antyaro jero orijani.
Iro pantantyarori ñatsarontsi. isankenatero
omonkaratantyari kametsa:
isankenateroosokijakeri
isankenateroosokijakeri
Timatsi 12 kantiri, aparope kantiriki itetaka 10 tyapaitsoki ¿ aoka
ikaratake tyapaitsoki, tsapaye timatsiri? ¿ aoka ikaratake maroni
tyapaitsoki?
iñanatero
pankenatantsi.
iñanatero
pankenatantsi.
Kantirijaniki
Kantiri antyaro
Kantirijaniki
Kantiri antyaro
12TS = _________
12TS = _________ S jero ________
¿ aoka onkarate kantirijaniki akoimenta
omonkaratantyari antetero 100 shinkikajo?
10 shinkikajo.
100 shinkikajo.
10 shinkikajo.
100 shinkikajo.
26
arcela oshitikake 14 tsatarentsi ashi shinkikajo, ¿ aoka okarati
shinkikajo timatsi?
amene pishaninka jibatakantempiri, piñatsatantyari kametsa. imperi ñatsarontsi irantabetantyarori. isankenate tarijetaki ñakarontsi 1 irosati 10. nashiyeta
pantayete. ero pamenantyari:
oimisokijero
pankenatantsi.
Iro pantantyarori ñatsarontsi. isankenatero
omonkaratantyari kametsa:
isankenatero osokijakeri
iñanatero
pankenatantsi.
12TS = _________
12TS = _________ S jero ________
obayetero aisati pimpitiankero tarijetape pisankenatakeri ara niyanki mesaki, eirokea yamenirotsi ñakarontsi.
impinkatsatempa piñatsatantyari kametsa. monkaratakempiri piñatsatantyari:
o aye aparo tarijeta timatsiri jeñokiji piyotaichari. o iñanatero irosati poinijayeri maroni pishaninka. o amaneri jaoka okarate panipaye osankenatakeri tarijetaki. o Timatsimpirika 10 panipaye pinkante: “tsapaye” irosati
pinkanjeatero aparo tsapaye. o Aririka ontime 100 apanipaye pikante: shekipaye impoiji
papatoyetero onkaratake tsapaye aisati shekipaye. o Eirorika pantirotsi shintsini, yora jibatakantimpiri ñatsatantsi ari
irapitsatakempi pantabetantari pijichate. Iri anakotatsi yora ajirikatsiri osheki tarijeta ashi panipaye.
1 0tsa10
27
isampitero tsinane timatsiri
pinampiki:
¿ aoka okanta tsinane oyotiro
omonkaratantyari tsibankirokipe
obetsikantyari nenketsikipe?
¿ anika obametakerori tsinane
oyotantyari onkenkishireantyari
onashiyetatsiri obetsikantyarori
nenketsikipe?
Tsinanepe obetsikayeti ompimantayetantyari: chakirape, nenketsikipe,
tsatarentsipe jero omarentsipe. koajeitake tsibankiroki, tioshiki,
nenketsikijaniki, shimampiki jero pashini koityachari kametsatatsiri
obetsikayetantyari.
¿ ñakarontsitiro tsinane oitsokipe 1 jero 1 omonkaratantyari?
¿ aoka okanta oyotiro tsinane omonkaratake oitsokipe?
¿ aoka okanta oyotantari tsinane omonkaratantyari mampetsa
obetsikantyarori nenketsikipe?
iyotero jaoka okarati otimayetakeri.
inchakopiatero okaratake ñakarontsi omonkaratake.
Te abisheji 100 tsibankirokipe.
200 tsibankirokipe
100 tsibankirokipe.
Abisakero 100 tsibankirokipe.
100
28
yotantyari jaoka okarati omarentsi aanake ompimantantyari.
¿ ñakarontsitiro? ¿ aoka okantiro oñakarontsitiro?
Tsameketi amitakotero añakarontsitero.
¿ aoka pinkanterori piñakarontsitero oka anakarojanikipe?
amenero pantabere.
impayeteri shinki pishaninka, onkarate 10 aparo pakoki.
Impoiji pishaninka iñakarontsitero maroni shinki pipakeri.
isankenatero ñakarontsi ara tsaripentsaki aisati pantakotero ara
ábaco.
Anakotatsiri iñakarontsitake inkante: ¡Noñakarontsitakero maroni!
Impoiji maroni irampitero iñakarontsitakerorika kametsa.
o Iñakarontsitakerorika kametsa ari iranakotake aparo p nto.
o Terika iñakarontsitero kametsa, irosati iñakarontsite.
Inkite oñakarontsitakero anakarojaniki ari okantakero osankenatakero:
7 3 TS 1 S . ¿Ari okejetake osokijakempiri?
isankenatero omonkaratake
anakarojanikipe.
29
H A I R S
1SH 2 TS 6 TS 1SH 1 7SH 1TS 1 SH 7
115 100 + 10 + 51SH + 1TS +
5 Sheki
tsakoni
125Sheki
pitetsa koni
iyoteri ibajiro shima. imponempa ñakarontsi orijaniki irosati antyaro.
ichakopiatero shiyakantsipe okarayetira oshekiti.
1 8 97 8 9
¿ aoka ijitari shima piyotakeriri? _________________________
¿ aitakea 171 jero 711 onashita ñakarontsi?
intsonkero pisankenatero tsaparentsiki.
isankenatero ñakarontsi timatsiri tsaripeta aka ñakarontsi kiritsapa.
isankenatero shiyakabentarontsi omonkaratantyari ñakarontsi “ ”, “ ” o “=”.
128 125 125 135 129 128
123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135
30
inkenkitsajeite.
inampiki ¿ aita
opimantiri aisati
opabakayeta
tijarentsipe?
¿ aoka okanta
oyotantari
omonkaratake
kametsa
opayetabakari?
Naanake 5 kantiri tetacha toniroki, aparo kantiri otetake 100 toniroki. ¿ aoka okarati toniroki naanake?
¿ aoka ikantirori iyotantarori iñakarontsitiro ipimantayetiri?
iñanatero
pankenatantsi
oimisokijero
pankenatantsi
isankenatero osokijakeri
Iro pobakotero aparo kantiri ora 1 ________
31
isankenatero osokijakeri
Iro pamenantyaro pantabere oka es ema.
+ 100 + 100 + 100 + 100
1 2 3 4 5
ar a ojake kipatsi ara borisape ashi kemitoki okaratake 4 shekipaye
iriori Shopa ijake 3 shekipaye. ¿ aoka okaratake maroni shekipaye
ijayetake kipatsi ara borisaki, ashi kemitoki?
iñanatero
pankenatantsi
_______ shekipaye = ________ panipaye
_______ shekipaye = ________ panipaye
................. .................
____ SH
____ TS
____
100
0
ishekiantsitero + 100 oijatabakantsi, onkametsatantyari shekipaye.
+ 100
oimisokijero pankenatantsi: iro pantantyarori ñatsarontsi.
32
antantyarori ñatsarontsi
antantyarori tsaripentsaki
isankenatero obajiro
Otsisheki
Tsonsheki
6 0 0
8 0 0
9 0 0
isankenatero.imatero pisankenatero shekipaye
33
inkenkitsajeite:
¿ aoka okanta oyotantarori
kametsari tapetsa
opinaikayetantari?
antero rá co poinijayetantyari
opimantayetiri antayetiri.
¿ aoka okanta oyotiro
okametsatake opayetabakari?
isankenate okantakotayeta ara tarijetape: opotsota,
omonkarata, okantakota.
oyero maroni tarijeta ara borisa kisari.
oyero sheronkapentakiro ara mesaki.
monkaratakempiri piñatsatantyari:
aye apite tarijeta timatsiri borisaki.
ampatotero shiyakantsipe onashiyetake okantakotiri tarijetape.
antakerorika kametsa ari pake aparo p nto.
Timatsi otsipa apinkatsatantyari añatsatantyari:
antakotero apite apatotantsi
timakotimpiri chas.
amitakotena, nokoi
nampatote apite
mabakiro antyaro.
Antaro
rijaniki
Kityonkari
34
Iro antakeri Inkite oka apatorentsi:
abakiro antyaro
Oitsokipe abetsikantyari nenketsikipe
¿Irosati okantakota apatorentsi?
¿Ari amatakero ampatote pashini apatorentsi?
¿Ari amatakero ampatote pashini apatorentsi tsompoinaki
apatorentsi timatsiri?
obetsike aparo apatorentsi, timayetatsiri apatorentsi.
amenantyari:
Tsibankiroki
marentsipe
Samani Shintori Sharoni
Tsatairekintsipe Nenketsikipe
Tioshiki aratiki
35
isankenatero apatotantsipe okantakotiri ontimantyari ara
tsompoinaki.
Sheronkapentakiro onashita opotsoyeta
Sankenapatotantsi
Shimapaye
intsonkero pishiakantero oitsokipe onkametsatantyari oijatabakantsi
nenketsikika.
10 20 30 40 50 60
70 80 90
100 200 300 400 500
600 700 800 900
Impoiji inkenkitsatempi.
¿Nojokanake antaberentsi, te nanteroji? ¿Kametsa nantakero nantabere? ¿Kametsa nosankenatiro ñakarontsi?
¿ aita yotantsi te pimpomerentsityaroji piyotero?
¿ aita yotantsi osheki pinebetakero piyotero?
¿ aoka onkarate kireki impinayetero Nancy opimantantari
10 oshekiti ora tanyero? ¿ aoka okaratake tan elo
opimantake Nancy?
R I E T
8TS 6SH 8SH 6 6SH 8 1 7SH 1TS 7SH
Asankenatiro d itos:Añanatiro:
Asankenatiro d itos:Añanatiro:
Kaniri iroperori obanarontsi
Kaniri iroperori obanarontsi
inkenkitsajeite:
¿ aoka ikantirori ashaninka imonkaratantari kaniyati ipankitantari?
¿Irosati okanta omonkarayeta maroni? ¿ aitakea?
¿ aoka ikanta iyotantari ashaninka okametsatake kaniri intsokantyari?
Aparoni kaniri katiyachari ¿ aoka okarati kaniri otimakoti
antsokantyarori?
38
inkenkitsajeite:
¿ aoka akantirori amonkaratero kametsa antyekantyarori kaniyati
ampankitantyari?
¿ aoka onkantyari ayotakotero kametsatsiri kaniyati akoimentari
ampankitantyari obantsiki? ¿Aitake akoimenta 100 kaniyati? ¿Aitake
akoimenta 200 kaniyati?
¿ aoka ikanta ashaninka iyotantari ari omonkaratake kaniyati
impankitantyari irobaneki?
amenero irosati pankero:
¿ aoka otimakeri osheki obionkakeri kaniyati?
AB
C
¿ aoka okaratakerika kaniyati otimakeri ara obionkakeri?
39
Ayotakotiro ari omonkaratake kaniyati amenantarori obionkantakari
aisati añakarontsitantarori.
isankenate “ e” amatirorika añakarontsitiro jero “Te” aririka
ayotashitakero omonkaratake
Asakintayeti tioshiki abetsikantyari nenketsiki.
Akoyayetiro kametsa kaniyati ampankitantyari.
Atsatakotiro shinkikajo.
Ajayetero nija ara baaride.
Ayotakotiro jaoka okarati omonkaratakotaro baaride
ojakotaro ora timbo antyaro.
Ampinate kireki antetakotantyari kaaro.
Amenayetiro kametsa tapetsa obetsikantyari kantiri.
Yora ashaninka iyotiro
yamenantari aririka
omonkaratake ikoakeri.
Aisati añakarontsitiro
omonkarasanotantyari
amenayetero pantayetakeri pantabere.
amenero jaoka okarati kiribirope timatsiri yotantsipankoki.
Impoiji pisankenatero ara tsaripetaki okempetakari:
Ashi kenkitsarentsipe
Aparopeni inkoye aparo kiribiro timatsiri ara biblioteca.
amenero jaoka okantakari obetsikakotaka, oijatabaka las páginas.
40
amenero jaoka okaratake las páginas ashi
oribirote ashi Kamori. Irosati pantakotero
ñatsarontsi impoiji pisankenatero ara
tsaripentsaki. ¿Ari pimatakero pisankenatero
obajiro ñatsarontsi?
isankenatero ñakarontsipe
onkametsatantyari iribirote Ñontsi.
Aparopeni pintsonkero pisankenatero ñatsarontsipe.
amenero pantabere.
Iro pantantyarori ñatsarontsi ora ñakarontsipe pantakeri.
Aparopeni pante okempetaka n es ema pisankenatantyari
ñakarontsi pikoakeri.
Ainijayero ora es ema antayetakeri akarajeitakeri.
Aparo pishaninka inkante aparo ñatsarontsi.
aroni poinijayero ñakarontsi ara meka ábaco.
251
250
41
isampiteri ashaninka
tsametinkari:
Ipankitantari kaniri ¿Ari
iriyotakero jaoka onkarate
kaniri intsokake? ¿ aoka
ikantirori iyotantarori?
Itsokantari kaniri, ¿ aoka
ikantirori iyotantarori
okaratake kaniri itsokake?
edro isa atricia orge
67 96 66 76
¿ aoka okarati kaniri otimapininta aparo kaniri katiyachari?
¿ aoka akanta akotiro abajeitantyarori kaniri?
eka pantakotero ábaco itsokayetakeri ashaninkape kaniri.
isankenatero ñakarontsi itsokayetakeri kaniri pimponempa orijaniki
irosati antyaro.
¿ anika tsokaintsiri osheki? ¿ aoka pikanta piyotantakari?
isankenatero onkametsatantyari oka shiyakabentarontsi “ ”, “ ”
terika “=”.
35 40 98 89 45 53 62 41
42
a) inkoayetero ñakarontsipe.
Iro pintotantyarori tishira ora peri dicope jero re istape timatsiri
ñakarontsi tsipatachari maba.
Irosati pisankenatantyarori obajiro ñakarontsi, onkempetyari:
itotakeri Iro okantakotiri ______ Aka tsaripentsaki
Ikaratake ijatake rontero anta
Eniki impatroyate.
ampatotero pitoyetakeri.
b) amitakotero Nicia jero er nica.
intsonkajero apatorentsi otoyetakeri ñakarontsipe.
405 150 109 456 670 309 810 560
Timatsiri 0 tsapaye
Ñakarontsi tsipatachari maba
Timatsiri 0 panipaye
¿ amashitakerori pantantakarori tsaripetaki? obetsikajero aka
otsipa tsaripetaki.
810 Sotisheki tsa 8SH 1TS 800 + 10
405 tsisheki koni 4SH 0TS 5 400 + 5
456 tsisheki konitsa iko 5TS 6 4SH 500 + 40 + 6
obetsike pashini okempetakari ara tsaripetaki.
43
oimisokijero
pankenatantsi.
Iro pantantyarori ñatsarontsi. isankenatero
omonkaratantyari kametsa:
¿ aoka okarati ishinkikajote epe? ..
¿ aoka okarati oshinkikajote ? .
¿ anika timatsiri osheki shinkikajo?
amenero impoiji pintsapatero jaoka otimakeri osheki oitsoki. inkenkitsajeite kametsatakerika añakarontsitero oitsokipe.
epe yaanake shinkikajo ara koshitari. Itetake aparo koshitari 100 shinkikajo. aanake oyantireki okaratake 50 shinkikajo, iro kantacha tekera intsonkajeitero irobapintero shinkikajo ari ijokajeitanake. ¿ anika timarantatsiri osheki shinkikajo?
iñanatero
pankenatantsi.
oinijabakayempaji poimisokijayetakerori.
inkenkitsajeite:
¿ aoka pikantakerori poimisokijantakarori pankenatantsipe?
¿Ari pikejetakero poimisokijantakarori pankenatantsi jibatatsiri jero
impoijitatsiri? ¿ aitakea?
44
eo imonkaratero ñakarontsi timayetatsiri onkametsatantyari.
¿Yamashitakero imonkaratantakarori?
iñantyaro pimonkaratantyarori jaoka otimayetakeri kempeji
ñakarontsipe aka ñakarontsi kiritsapa.
487... ...576 657 ... ... 638 786 ... 782
6 2
4 5 5 3 8 = 8
6 = 6 7 = 7
0 100 200 300 400 500 600 700 800 900
600 610 620 630 640 650 660 670 680 690 700
780 781 782 783 784 785 786 787 788 789 790
405 150 109 456 670 309 810 560
obayetero kametsa ñakarontsipe itoyetakeri.
isankenatero onkametsatantyari oka shiyakabentarontsi “ ”, “ ”
Terika“=”.
350 . 400 670 .. 890 415 .. 465 620 .. 410
565 . 478 918 .. 989 375 .. 387 684 .. 723
3SH . 4SH 4SH 3TS 6 .. 289 7SH 2TS 1 .. 7SH 2TS 3
4 SH 7 TS 2 . 6 5 TS 4 SH 3 TS 7 5SH .. 3 7 TS 5 SH
45
inkenkitsajeite.
¿ aitakea okametsatantari
ankoyayetero kametsa oyati kaniri?
¿ aoka onkantyari oyati kaniri
ampankitantyari?
¿ aitakea okametsatantari
amenakotero kametsa oyati kaniri?
¿ aita ayerori ora oyati kaniri kari
pankitatsine?
Amenakoteri atiripe
itsekayetake kaniyati.
¿ anika tsekatsine kapichaji kaniyati?
¿ anika tsekatsine osheki kaniyati?
isankenatero ibajirope jananeki pimponempari tsekatsine kapichaji
kaniyati irosati yora tsekatsine osheki kaniyati.
Atiripe Ñakarontsi
Shañori 135
añoro 200
Inkite 115
Ibenki 230
Taini 185
46
inkenkitsate jaoka pikantakerori piyotantakarori osokijakempiri.
Apeya, obetsikakero kaniyati, oponeakaro yora tsekatsine osheki.
¿Amashitake obetsikantakarori? amitakotero pobametsatero.
200 115 225 135 185
¿ aitakea amashitantakarori?
Asankenate ara tarijetape ñakarontsi apitetatsine, kametsa
onashitempaji osankenatya
4 0Mabatsa
pite6TS 3
Ankonoyero maroni tarijetape.
Abionkayetero kametsa, eirokea okonijatitsi asankenatakeri.
Ampinkatsate añatsatantyari kametsa.
monkaratakempiri piñatsatantyari:
o aye apite tarijeta timatsiri jeñokiji.
o oishonkero pitarijetate paakeri.
o ishekiero ora ñakarontsi sankenatachari.
o oinijabakayempaji pishekiakeri.
Ari paake aparo p nto timatsirika ñakarontsi antyaro.
6TS
4SH 8
5TS 6
3 SH
2SH
925 3TS
2SH
70 +8 +400
90 + 7 + 800
9TS
S 9TS
25 3TS
4SH
1SH 7TS
91 8 6
2 9 0
6 8 7
47
Kamori oyotakotiro ñakarontsi timatsiri tarijeta
¿Kamori antakero kametsa? ¿ aitakea?
6TS
4SH 8
34 +18TS
+
56TS
95
2SH
19825
34TS
70 +8 +400
90 + 7 + 800
4TS 8
2SH
25 3TS 1SH 7TS
95 0 6
4 3 9
6 8 7
1
2
3
8
1
4
4
Yapatotake apite bionkantsi kaniyati. ¿ aoka okarati timatsi
kaniyati timatsiri aparopeni bionkantsi?
ananeki 1 bionkantsi 2 bionkantsi aroni
Kepishiri 65 48
añoro 72 38
Inkite 48 53
Ibenki 65 47
Taini 92 65
48
isampiteri ashaninka tsametinkari
timatsiri pinampiki:
¿ aoka onkarate obatsa kaniri
ontimake aparoni kaniyati?
¿Ari piyotakero jaoka onkarate
obatsa kaniri timatsiri maroni
kanirimashi?
¿ aoka okantiro oyotiro tsinane
omonkaratake otsokake kaniri?
¿ aoka okarati kaniri otsokapiniti tsinane ontinkantyari pearentsi?
¿Ari pimatakero pisankenatero ñakarontsi?
Aparoni kaniri
katiyachari ari
ontimakotake 4
obatsa kaniri.
Anta nobaneki notsokake 300 obatsa kaniri.
intsapatero irotaintsi omonkarate, otsokakeri kaniri ora tsinane.
karati obatsa kaniri katiyachari
ontsokantyari1 3 40
karati obatsa kaniri katiyachari
ontsokantyari350 270 290
49
0 1 2 3 4 5 6 7
200 210 220 230 240 250 260 270 280 290 300 310 320 330 340 350
iyotero poimisokijakerori, iro pantantyarori ñakarontsi kiritsapa.
¿ aita ñakarontsi okempejitakero 4? 1 3 40
350 200 290¿ aita ñakarontsi okempejitakero 300?
Arojei ashaninka, osheki ayotiro
monkararontsipe.
isankenatero aparopeni:
isankenatero ñakarontsi onkempejityari tsapaye:Irorika ñakarontsi
5 aisati
antyarotiro 5, ari
okempejitero
tsapaye terika
shekipaye. 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249
2477 5
200 210 220 230 240 250 260 270 280 290
2505 = 5
Asankenatero ñakarontsi kempejitatsiri timatsiri shekipaye:
isampiteri ashaninka pinampisati, jaoka ikantirori iyotashireantarori
timayetatsiri irosati pisankenatero aka tsaripetaki.
50
isankenate ara tarijetape ñakarontsi apitetatsine digitos, kametsa
onashitempaji osankenatya.
inkonoyero maroni tarijetape.
obionkero kametsa, eirokea okonijatitsi asankenatakeri.
impinkatsate piñatsatantyari kametsa.
monkaratakempiri piñatsatantyari:
o aye apite tarijeta timatsiri jeñokiji.
o oishonkero pitarijetate paakeri.
o Irosati pinkante ñakarontsi kempejitatsiri ara tsapaye.
iñanatero ñantsipe okanta oijatabaka.
oimisokijero aparopeni irosati poinijayeri pishaninka pantabere.
Anta Irimaki okatsinkatantari, ari pineake pimantayetatsiri tserenkantsipe
kaniri katsirinkari. aroni atiri ipajiyetiro ..
inkempejitero ñakarontsi otimakeri tsapaye.
obetsikero ñakarontsi ompoñantyari orijaniki irosati antyaro.
Irosati pineanatantyarori obajiro tserenkantsi kaniri.
U Q T Y S U A I
67 96 66 18 98 29 86 61
20
atyari ijati ibaneki yabiti 280 tsiyaroki, okitaitamanaje yaretaka irirenti
ipapakeri tsiyaroki, irosati yajirikantapake 180.
¿ aoka okarati ipakeri tsiyaroki irirenti?
51
Aparope ñatsatinkari impajitempa atiri ikoakeri.
Iroye aparo tioshiki ara anakarojaniki imonkaratantyari atiri ikoakeri.
impinkatsate piñatsatantyari kametsa.
monkaratakempiri piñatsatantyari:
o Ari pijateri aparo, aparo anakarojaniki.
o oimisokijero kametsa pankenatantsi timatsiri ara anakarojaniki.
Aririka osokijakempi shekiantsi pikempejitakaro ñakarontsi 20, 40 jero
80, ari pimpiyaje pitimakeri.
69 - 19 94 - 14 45 + 14 38 - 15 48 + 10
12 + 7 50 + 21 68 + 28 75 - 55 23 + 16 12 + 12 26 + 26
24 + 5 35 + 24 34 - 13 35 + 36 45 + 43 81 - 43 103 - 25
15 + 14 41 - 18 67 - 26 109 - 28 36 + 25 44 - 25 78 - 36
45 + 28 54 + 35 13 + 15 30 + 31
118 - 35 15 + 6 14 + 27 53 + 16
59 - 40 40 + 41 18 + 3 26 + 15 46 + 45 51 + 30 40 - 11
8 +14 18 + 19 39 + 39 11 + 12 16 - 15 19 + 20 126 - 53
105 - 13 41 - 13 53 + 75 33 - 11 81 - 22 94 - 51 107 - 18
45 - 18 96 - 34 92 - 34 92 - 21 103 - 21
3 0 5
2SH 3TS 15
6 2SH 5TS 715 - 358
524
476
158 + 87503 - 3abasheki koni
357 konisheki
465 ______ 408 986 ______ 968 795 ______ 987 674 ______ 823
6SH ______ 5SH 6SH 3TS 8 ______ 683 6SH 2TS 5 ______ 6SH 3TS 5
¿ aoka okaratake ipankijeitake parenti aretachari tsapaye apiterori icharine?
¿ anika pankitatsi osheki parenti?
a) 45 tsapaye
b) 54 tsapaye
ch) 42 tsapaye
a) Tsiroti
b) atsontsori
ch) Chompi
Tsame amakobentyari shima
inkenkitsajeite:
¿Ari ayotake paita shimape aye ampitasatantyari?
¿ aita yotantsi ashi yotakotirori monkarari ayoteri ampitasatantyari?
¿Ari niyotake jaoka onkarate shimape aye ancharijatantyari?
¿ aita yotantsi ashi yotakotirori monkarari ayoteri ancharijatantyari?
¿Añakarontsitiri shimape aanake pankotsiki?
¿ aita yotantsi ashi yotakotirori monkarari ayoteri ampayetantyariri
ashaninka?
54
inkenkitsajeite.
¿ aroni shimape apitasatiri?
¿ aoka akantirori abetsikero
shimperipe?
¿ kametsati ayotero yotakotiro
monkarari abetsikantyari
shimperi?
eka pantakoteroji aka ñakarontsi kiritsapa.
Taini yapatotake saboro irobetsikantyari shimperi.
ishiakantero apatorentsi tekeratsita ontimeji.
¿ aoka okantakota piyotantakarori pisankenatero ñakarontsi?
- 3 - 3
7 4 1
55
100 200 300 400 500 600 700 800 900
222 212 202 192 182 172 162 152 142 132 122
- 38 - 103 - 72
- _____ - 39 - _____
+ 38 + 103 + 72
+ 231 + ____ + 105
412 309 302
440 480 647
isankenatero ñakarontsi oijatirori aisati impoitirori ñakarontsi
sankenatainchari oijatantsiki.
¿ aitakea onashitantari ora jibatatsiri jero impoitatsiri?
intsonkero pantero oijatabakantsi aka ñakarontsi kiritsapa.
kantakota oijatabakantsi: jibatantakari okantakota
osankenatero ñakarontsi:
kantakota oijatabakantsi: jibatantakari okantakota
osankenatero ñakarontsi:
isankenatero ñakarontsi okantakota pishekiante +1
156 157 158157 159158
56
isankenatero ñakarontsi okantakota apitsatantsi -1 .
isankenatero ñakarontsi okantakota pishekiante +2
221221 223
221 223 225
371 370369368 367367
isankenatero ñakarontsi okantakota apitsatantsi - 4
isankenatero ñakarontsi okantakota apitsatantsi - 9
468 468 464
460 456456
obetsike pashini grá cos onkempetyari ora pantakeri.
amene pashini okantakotari pantantyari.
isankenate aparo ñakarontsi ara meka grá co.
imperi pishaninka ora grá co pantakeri iroimisokijantyarori.
359
57
inkenkitsajeite:
amanantantari shima ¿ aita piñakotiri pinkoyantyariri?
¿ aoka okantirori tsinane oyotantari ari imonkaratake shima
okotakeri?
¿ aita iñakotiri ashaninka iramanatantyari osheki shima?
Naro nojibate
noñakoteri
shima antyari
namanantantyari.
intsapateri yora shima
pamananteri.
kantantari Kotibe nojibate noñakoteri shima antyari ¿paita
okantakotiri?
intsapatero.
Itenati shima Itsantsati shima Ikantakotari shima
58
Yora shima antyari yanairi itsantsatantari yora shimajaniki.
Antaberentsipe yantayetiri ashaninka iyotashiriro
itsantsayetantari.
isankenatero “ayotashitiro tsantsayetatsiri” jero “amonkaratiro
tsantsayetatsiri” aka tsaparentsika:
isankenate jaoka okantari pikoimentari pimonkaratantyari.
ankotsi jenokisanotatsiri timatsiri pinampiki.
Nijateni osantsatenkati timatsiri pinampiki.
Amonkaratiri ikebea jananekijaniki keatsiri yotantsipankoki.
ankirentsi manko antyarosanotatsiri.
ankotsi tsantsasanotatsiri timatsiri pinampiki.
Bametinkari inkanteri antabetatsine.
monkaratakempirika pantabetantyari:
o iyotashirempaji janika anakotimpiri aisati irijanikitatsiri pimonkaratantari pikebeari. impajireri.
o isokije maba pobeshintsantyari iramenantempiri irosati iriyotantyari pishaninka.
Itsonkantakari isokijantakari, meka irobeshintsajeite maroni jananeki imponempaji irijaniki irosati antyari imonkaratari ikebeakari.
59
Antaberentsipe yantayetiri ashaninka iyotashiriro itsantsayetantari.
intsapatero ikoimentari imonkarayetantyari tsantsayetatsiri.
Iro amonkarayetantarori regla.
Yora poshiniri timatsiri irabo iraretantyari tsimiki.
¿ anika poshiniri aretachane?
iyotantyarori osokijakempiri, pimonkaratakotero regla otsapayetakeri.
isankenate antaberentsi pikoantari regla pimonkaratantyari.
oinijayeri pantabere pishaninka.
60
¿ aita akoimentari antantyari akiparentsi?
¿ aoka okantirori tsinane omonkaratantyari chopirentsi shima?
¿ aoka akantirori ayotakoteri shima amanantakeri? ¿Ari ikejejeitari
yamananti pashinipe nampitsiki?
Antaberentsipe yantayetiri ashaninka iyotashiriro itsantsayetantari.
isankenatero aparo neantsi timatsiri ishabiji onkametsatantyari.
Yora shimape antyaritsantsatatsiri timatsi osheki _______________
ibatsa itsantsati oriatsiri
Kamori amanantake 4 shima, aparoni ipinatasta S . 5 ¿ aoka ikarati
ipinatakobentakeri maroni shima?
isankenatakotero.
iñanatero
pankenatantsi5 + 5 + ____ + ____
61
ashiniki nampitsi ipimantetantariri shima ijibateri intenateri. ra tenatatsiri irointi iriyotantyarori kilos.
iñanatero
pankenatantsi
oimisokijero
pankenatantsi
5 + 5 + 5 + 5 = 20
4 ampitero 5
4 x 5 = 20
isankenatero osokijakeri
Kotibe amanantake 8 shima, ¿jaoka okarati opinatake?
oimisokijero
pankenatantsi
isankenatero osokijakeri.
iñanatero
pankenatantsi
intsapatero ikoimentari iriyotantyari tenatatsiri.
Kamori amanantake iyotsijaniki anta Satipoki, iyotantari itenati irointi
ora balan a. Yora iyotsijaniki itenatake 4 kilos. Ipinata ikarati aparo
kilo S . 10. isankenatakotero.
1k 1k 1k 1k
10 + 10 + ____ + ____
62
oimisokijero
pankenatantsi
oimisokijero
pankenatantsi
isankenatero osokijakeri
isankenatero osokijakeri
10 + 10 + 10 + 10 = 40
4 ampitero 10
4 x 10 = 40
Inkite otenatake 8 kilogramos oyajeete iro otenatantakaro
ora romana. Aparo kilogramo okarati S . 10. ¿ aoka onkarate
impinayetero?
iñanatero
pankenatantsi
Ayotashireantarori amenakotakero timatsiri te onkempetyaji ayotashireantarori aririka
antenatero, aibetake okempebeta iro kantacha te oshiabakayempaji.
amene ora cinta m trica jero ora balan a de pie.
imonkarateri pishaninka. Kempetatsiri: ikebeakeri ikatiyantakari,
ishonkaro itsaki, itsantsati irako imponempa ishempa.
intenateri aparopeni ara balan a de pie itenatantari ibatsa.
isankenate ara paperiki maroni pimonkarayetakeriri pishaninka.
oinijayeri pishaninka iramenajeitantyarori maroni.
122
620
isankenatero ñakarontsi okantakota pishekiante + 6
isankenatero ñakarontsi okantakota pishekiante - 5
+ 59 + 73 + 62
575 256 357
Aparo kilo ashi kemitoki opinata
S . 7. er nica opimantake
2 kilos. ¿ aoka okarati kireki
ipinayetakero er nica?
Ampimantantyari naranka añakarontsitiro apapakoroni ari okarati 5 naranka. So a opimantake maba apapakoroni naranka. ¿ aoka okarati naranka opimantake?a) S . 14
b) S . 16
ch) S . 12a) 8 naranka
b) 16 naranka
ch) 15 naranka
Aipatsite aritake isaikayeti akobintsatantya
iñabentakojeitero.
¿ aoka ijitari piratsi tenaperotatsiri ikomitsatari ashaninka?
aroni osarentsiki ikomitsayetari piratsipe? ¿ aitakea?
¿ aoka ikarati itimi irentsite samani? Iroriri kemari ¿jaoka ikarati?
¿Chora piratsi kari timajatsine pinampiki? ¿ aoka ijiyetari?
¿ aitakea?
¿ aitatya anteri eiro itsonkatanta piratsipe antamiki?
65
antayetero pomerentsitantsi.
icharinkero monkararojanikiki ñakarontsi shekiperotatsiri.
amenero tsapari tsapatakotainchari, piñanatantyarori ibajiro piratsi.
isankenatero
ibajirope piratsipe kari
timaperotajantsine oipatsiteki
pinampi, okantakantiro
ikomitsayetari.
amenakayeri pitsipamintsare
pisankenatakotakeri,
pamenityaro isankenajeitakeri
iriorite.
R
245
+ 368
579
+ 385
A E
145
+ 472
259
+ 187
S N
450
- 387
506
- 98
A
989
+ 859
422
+ 240
T R
127
+ 375
96
+ 409
S I
342
+ 198
850
- 195
a)
e)
b)
i)
ch)
j)
¿ aoka ijitari piratsi?
66
¿ aita abisatsineri ariorika ashekiantakiaro ñakarontsipe timatsiri cero
apanipayeki jero tsapayeki?
isankenatakote apinkatsateri ashekiayetantyari.
imonkaratero oria piyotantyarori jaoka okarati pisamanitakario
poimishitobakotantyarori ñakarontsi pomerentsitantsipeki okantakotiri
shekiantsipe:
450
+ 509
300
+ 442
510
+ 309
608
+ 372
290
+ 706
2 0 0
1 2 6
2 1 1 0 1 0
1 2 6
8 4
iñantyaro ñatsarontsiki base 10 kametsatakerika ñakarontsi
shitobimotakemiri.
amenero antakerorika kametsa Inkite okenkeshiriakari
pinkatsatantsi obetsikantyarori kametsa apitsatantsi timatsiri 0
apanipayeki jero shekipayeki.
itsipariayetero ñakarontsipe tsapayeki impoiji apanipayeki.
isankenatero aparope ñakarontsi oshekitatsiri ara tsapayeki aisati
apanipayeki.
obetsikakotero kametsa apitsatantsipe apanipayeki, tspanipayeki
impoiji shekipayeki.
-
-
67
806
- 237
700
- 127
908
+ 310
620
+ 485
940
+ 219
imonkaratero oria piyotantyarori jaoka okarati pisamanitakario
poimishitobakotantyarori ñakarontsi pomerentsitantsipeki
okantakotiri apitsatantsipe:
iñantyaro ñatsarontsiki base 10 kametsatakerika ñakarontsi
shitobimotakemiri.
Aparopeki oisorentsi obetsikakotakeri ashisha chora 10 shinki ¿ aoka
okarati shinki timatsine 3 oisorentsiki?
iñanatero antachari.
amenero
jaoka
pikanterori.
isankenatero ñakarontsi shitoakotatsiri.
iñanatero antachari.
3 ampipinitya 10
3 x 10 = 30
10 + 10 + 10 = 30
itsonkatero pisankenatero ñakarontsipe shitoakotatsiri okantakota
oshekiyeti oisorentsi shinki jero shinkipe.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
10 20
4 x 10 = 8 x 10 = 15 x 10 = 21 x 10 10 x 10
antayetero pomerentsitantsipe okantakotiri shekiarontsipe:
iñantyaro ñatsarontsiki base 10 kametsatakerika ñakarontsi shitobimotakemiri.
isankenatakote apinkatsateri ashekiayetantyari. isankenatakote aparoni pinkatsatantsi pishekiantyarori ñakarontsi 10.
68
amene okanta
oshiyakabenta:
iratsi Ikarati irentsite
samani
kemari
saari
etini
isampitakoyeteri
¿ aoka ikarati itimajanitiri
irentsite piratsipe
shiyakantakotainchari?
isankenate
kankipankarokika.
iyotero jaoka ikarateri samani, kemari, saari impoiji etini aririka
yapitetakoyetanake.
¿ aoka ikarati itsoki okoyake Kotibe otyapapankoteki?
iñanatero okantakotiri ñakarontsi 2
Aparopeki kantiri chora ____________ itsoki.
12 + _____ = 24
2 ampitya _____
2 x 12 = _____
isankenatero shitobimotakemiri:
69
ishiakabentero shekiarontsi okantakoyetiri aparope ñanarentsi.
¿ aoka okarate shiyokatsineri
kaniri kaniyatiki?
¿ aoka ikarateri shima
timatsine ishintsatakara?
¿ aoka inkarateri jebarontsi
ariorika yapatoyetakea inkarate
8 aparopeki apatorentsi?
ishiyakantakoyete jaoka okonijatakote shekiarontsipe
piyotantyarori jaoka okarati sokijaintsiri.
impabakajeityaro paperipentyaki pantakeri.
isankenatero shekiarontsi konijatakotachari paperipentyakiki
pakeri.
ichakopiatero shiyakantsi jero shekiarontsi oshiyabentari.
¿ aoka okarati shinki timatsi
aparopeki kantiri?
4 x 22 x 5 3 x 4
50 50 50
70
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
4
2
8
2 4
4 8
8 16
aroni piratsipe otimatye intimeri kametsa irijani.
Aparoni samani itimi apite 2) irijani.
ishekiantyaro shekiarontsi irijanipe samani ikarayetira aparope.
x 2
x 4
x 8
x 2
x 2
x 4x 8
x 2
Aparoni kitairiki itimi otsi 4) irijani.
ishekiantyaro shekiarontsi irijanipe kitairiki ikarayetira aparope.
Aparoni shonkiri ipishenkakari soti 8) irijani.
ishekiantyaro shekiarontsi irijanipe shonkiri ikarayetira aparope.
¿Aisati oshiyabaka ashekiantyaro ñakarontsipe 2, 4 jero 8?
isankenatero ñakarontsipe kankipankarokika.
71
matantyari onkene Kamabe monkararojanikiki otimatye
osankenatakotya ñakarontsipe antashekitirori 20 irosati orikapitirori
50. Irimpa Choye inkene monkararojanikiki timatsiri ñakarontsi
antashekitatsiri 50 irosati orikapitirori 80.
impotsotero aotsipe
iñabentakojeitero:
¿ aoka ojiyetari chochokipe antamisato yobiitiri ashaninkape?
¿ aoka okarati yobiiyetiri ashaninka chochokipe?
¿ aoka onkantyari pashini añakarontsitero chochokipe terika
akoye añakarontsitero aparope?
13 x 10 8 x 5 2 x 12 10 x 3 6 x 2
Choye4 x 6 5 x 5 2 x 3 24 x 2 4 x 4
5 x 3 7 x 2 4 x 5 6 x 8 5 x 2
8 x 4 6 x 5 7 x 4 4 x 10 4 x 9 4 x 3 8 x 8
4 x 10 8 x 2 2 x 32 8 x 9 5 x 12 6 x 10 10 x 7
7 x 5 8 x 10 8 x 7 2 x 4 3 x 5 21 x 10 9 x 2
kokona toniroki sapote parenti
ChiyaKamabe
72
Aparopeki parenti chekakotainchari chora 100 obarentite.
¿ aoka onkarateri parenti timatsine?
100 + 100 + 100 + 1004 ampitya 1004 x 100 = 400
iyote jaoka okarate parenti timatsineri 6 parentiki chekakotainchari.
ishekiantyaro shekiarontsi 10 impoiji 100.
amenero tsipanashipe shiyakantakotainchari.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10x 10
x 10
x 100
¿ aoka okarati otsoba timatsi 3
inchashiki?
¿ aoka okarati chochoki timatsi 3 ochebo inchato?
¿ aoka okarati shiyokatsine kaniri
kaniyatiki?
73
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
6
9
3
3
x 3
x 6
x 9
x 2
x 3
x 3
amenero opankita kaniri. ¿ aoka okaratiri pankirentsipe
pankitachari kiamorentsiki? ¿ aoka okarati apatotanaka maroni?
4 + 4 + 4
3 ampitya _______
3 x 4 = _______
¿ Aisati oshiyabaka ashekiantyaro ñakarontsipe 3 jero 9? ¿impoiji
ashekiantyaro 3 jero 6?
isankenatero ñakarontsipe kankipankarokika.
a) 8 kitsarentsi
b) 15 kitsarentsi
ch) 3 kitsarentsi
a) 3 pashiiki
b) 17 pashiiki
ch) 70 pashiiki
¿ aita okobantari ayotero shekiarontsi? ¿Aritya ayotakero shekiarontsi? ¿ aitakea?
tsatake maba shibitsa Anita oriantyarori oitsare, aparopeki shibitsa oroake koni oitsare ¿ aoka okarati kitsarentsi oriake anita?
icharinkero akirori kametsa sampitantsipe.
betsikake arita 7 kantiri opimanteri. Irokantacha, aparopeki kantiri otetake 10 pashiiki. ¿ aoka okarati pashiiki opimanteri?
x 5 x 98
x 4 x 7
x 3 x 45
x 5 x 9
x 8 x 56
x 7 x 4
x 7 x 49
x 9 x 3
844 246 740 276 514
406+ 334
500- 224
709- 463
280+ 564
930- 416
Maroni apatyabakaiya kametsa
Maroni apatyabakaiya kametsa
inkenkitsajeite:
¿ aita tarobakarentsi yantajeitiri ara pinampiki?
Shiyakantsiki ¿ aitakea itarobakajeitantari imonkarayetantari
isarentsite aisate onashita yantiro shirampari jero tsinane?
¿ aita tarobakarentsi yantajeitiri shirampari jero tsinane?
¿ aoka ikanta yapatojeita intarobakajeitantyari maroni ashaninka?
¿ aoka onkarate omonkaratapininta intarobakajeitantyari?
76
iñabentakojeitero:
¿ aoka okanta amabentakotaro antami nampitsipe?
¿ aoka ikantirori ashaninkape yayetiro shiyokayetatsiri antamiki?
ampatojeitya impoiji aparope apatorentsi:
amenayete timayetatsiri pinampiki amitakotemine piyotantyarori
ikantetiri shekiarontsi.
ishiyakante terika pintsireke paperipentyaki.
Ariorika ikante obametantatsiri aparoni shekiarontsi, poinijayeri
paperipentyaki osankenatakotya ñakarontsi shitobaintsiri.
obetsikajeite oshiyakantakotya shekiarontsi ari pisankenaterori
paperipentyaki.
2 x 5
77
12
Ariorika ikantakero obametantatsiri ñakarontsi shitonaintsiri
shekiarontsiki, poinijayero paperipentyaki kantakotirori shekiarontsi.
amenero paperipenyakipe yoinijayetakeri obametantatsiri
¿Kamestatake?
¿Aisati oshiyaro shekiarontsi 4 x 3 = 12 jero 3 x 4 = 12?
itsonkajero shiyabakachari shekiarontsi.
12 = 3 x _____ 4 x _____ = 12 12 = 6 x _____ _____ x 2 = 12
35 = _____ x 5 5 x _____ = 35 21= _____ x 7 3 x _____ = 21
56 = 7 x _____ 8 x 7 = _____ 49 = 7 x _____ 7 x _____ = 49
isankenatero shitobatsine shekiarontsi kankipankarokika ariorika okantanake obametantatsiri, pintyaro.
amenero jaoka okarati osamaniti pitsonkakero shekiarontsi.
x
78
antayetero kisaripataki shekiarontsi pantakeri kankipankaroki. ikenkitsajeite: ¿ aoka pikantakerori pitsonkatantakarori shintsini shekiarontsi?
¿ komimotakami shekiarontsi pantakeri? ¿jaoka pikantakerori piyotantakari osamanitaintsiri itsonaktantakarori
shekiarontsi?
isankenatero ñakarontsipe koityainchari obetsikantanakeari
kametsa shekiarontsi monkarayarone ñakarontsipe
potsotakotainchari asoriri.
oinijabakajeityaro pantajeitakeri aparope.
obayete bosisaki kisari paperipentyaki osankentya ñakarontsipe 0
irosati 10.
Aparoni pitsipamintsare ichotanke onkarate 19 imonkaratantyarori
jaoka okarati pitsonakero.
Aparopeki ñatsarontsi:
o ayete aparope apite paperipentyaki tetainchari borisaki.
o ikantero jaoka okarati ñakarontsi shitobatsiri apitekira
paperipentyaki.
o isampite jaoka okarati chotanka pichotankakaotake
o intetajero paperipentyakipe borisaki.
iñabentakojeitero, ¿ aoka pikanterori piyotakotantyarori kametsa
shekiarontsi?
ishintsisanote pantero
shekiarontsi, eiro piperataro.
24
4
12
8
24
40
4
8
10
20
30
3
6
15
5
36
6
12
9
3
79
¿ aita yaashitirori ashaninka imonkaratantyarori jaoka okarati
osamaniyeti aparope antaberentsi?
obetsikakoyetero shekiarontsipe.
Ñakarontsipe sankenatainchari asoriri iro kantirori kitaiteripe
abisayetaintsiri.
iñabentakojeitero:
¿ aoka ojiyetari antaberentsipe yantajeitiri pinampiki ipoñakari perani?
¿ aoka ojiyetari antaberentsipe yantajeitiri pinampiki obakerayetatsiri?
¿ aroni antaberentsipe antachari pinampiki yantayetiro jaoka okanta
okonijayetantakari?
Kashiri Antaberentsipe aokapaite yantetiro
obetsikakotero sankenarenti, okonijatakotantyari antaberentsipe
yantayetiri pishaninka osarentsipaiteki, pamenero kankipankaroka.
7 x 3 = 2 1
6 x 8 =
8 x 4 =
1 x 11 =
8 x 2 =
7 x 6 =
9 x 10 =
3 x 9 =
3 x 7 =
7 x 7 =
11 x 2 =
9 x 6 =
80
obetsike aparoni kankipankaro kemetachari pantakeri
poinijantyarori kitaiteri pitimantakari.
oinijayeri pitsipamintsare pantakeri iyotakotantyarori.
ameniteri pitsipamintsare yantakeri piyoyantyari jaokapaite itimake.
oimishitoyero ñanarentsipe shekiarontsipeki.
Irosarentsite Karoshi okarati 29 irori iritsiro anabajiri 3 osarentsi.
¿ aoka okaratiri osarentsite iritsiro?
Inkinte anairi 14 osarentsi ojariritsori timatsiri 18 irosarentsite.
¿ aoka okarati osarentsite Inkite?
Iriri oa chora 48 irosarentsite iriori iri akati chora 56 irosarentsite.
¿ anika anatarikonaperotatsiri? ¿ aoka okarati osarentsi
yanantari iri akati yora iriri oa?
isankenate aparoni sampitantsi akerone kametsa ñanarentsipe.
Tito chora 15 irosarentsite irori iriniro chora 50 osarentsite.
Iñatsamento ebankaripe intanaka iñatsajeitakaro abisake 10
osaentsi irori abintantsipanko intanaka irori abisake 8 osarentsi.
81
atsaro antabetake 14 osarentsi, iriori Shamoko 8 osarentsi.
anoira antabetake 9 osarentsi abintantsipankoki, irokantacha
Intañeri yanabajiro 4 osarentsi irantabeti abintsantsipankoki.
impabakajeityaro pantayetakeri iramenantyarori pantayetakeri
sampitantsipe.
iyotero impoiji pisankenatero jaoka ojitari kashiri.
Kashiri timatsiri 28 kitaiteri.
Kashiri oijatirori agosto.
Intarori kashiri osarentsiki.
Kashiri intantari oametantsipe.
Kashiri ishitobantari kentori.
Impoitatsiri kashiri osarentsiki.
Kashiri poyatirori j nio.
Ikotatsiri kashiri osarentsipeki.
Antepenúltimo kashiri osarentsiki.
tsitatsiri kashiri osarentsipeki.
Sotitatsiri kashiri osarentsipeki.
Kashiri oijatirori j nio.
oinijabakayaro pantayetakeri.
isampiteri pitsipamintsare jaokapaite kitaiteri itimajeitantakari aparope.
isankenatero kametsa kitaiteripe impoiji kashiripe itimayetantakari
pitsipamintsarepe.
intsirekakotero yotantsipankoki pantajeitaker.
82
iñabentakojeite:
¿ aoka isaikayeti
antarikonape yapatojeita?
¿ aita itinayetantarori
irakope?
¿Yapatojeita pisaikira
yotantsipankoki?
¿ aokapaite papatoijetaka
ara yotantsipankoki?
¿Yapatoijetaka perani,
obakerani?
amenero piñatsajeitantyari apatorentsipe.
Aparope apatorentsi:
o ikante aparoni antaberentsi, aparope pitsipamintsare inkante
aisati aparoni antaberentsi osamanitatsine pikantakeri.
o Kametsatakerika ikantakero, pimperi aparoni ponto.
Kepishiri isankenatakoyetakero aroni apatorentsipe timaintsiri,
irokantacha, pamitakoteri ibetsenkero kametsa peranitstairi irosati
obakeratatsiri yapatojeitaka. ¿Ari pimatakero pamitakoteri?
11 de
Abril
29 de
Abril
4 de
ar o
9 de
ayo
15 de
ar o
83
amenero osankenatakota kitaiteripe ashi agosto.
1 2 3
4 5 6 7 8 9 10
11 12 13 14 15 16 17
18 19 20 21 22 23 24
25 26 27 28 29 30 31
itsonkajero:
Kitaiteripe tominkoyetatsiri ojita: ________________________
rate 30 agosto irointi kitaiteri: ________________________
Impoitatsiri kitaiteri agosto irointi: ________________________
Ironeshi saikatsiri otsi shimana irointi: ________________________
irikorishi saikatsiri apite shimana irointi: ________________________
abatatsiri joibishi irointi: ________________________
oinijabakayaro pantayetakeri.
Aparoniki apatoitantsi ibetsikajeitake 3 apatorentsi,
iramabentakotantyarori antami. Aparopeki apatorentsi isaikajeitake
8 ashaninka, obetsikita aisati 2 apatorentsi, aparopeki apatorentsi
isaikajeitake 9 ashaninka. ¿ aoka inkarate ashaninka antabetatsine
apiteroki apatorentsi?
iyojeitero yantajeitakeri Aroshi jero Kotibe oshitmimotantakari 42.
84
A 5 x 3 + 10 x 5
N 2 x 4 + 2 x 7 + 5 x 8
CH 8 x 6 + 4 x 8
3 x 8 – 2 x 7 + 5 x 2
I 7 + 3 x 9 - 6 x 4) x 3
A 5 x 6 - 4 x 5) + 7 x 8
I 3 x 4 + 2 x 6 + 12 x 10
4 x 10 + 6 x 2
N 6 x 4 + 2 x 8 + 5 x 9
B 2 x 7 + 6 x 6 - 1 x 10
4 x 3 – 2 x 5
T 9 x 4 + 2 x 7 + 5 x 9
icharinkero iroperotatsiri antaberentsi.
oinijantero shitobimotakemiri iñempita pitsipamintsare.
iñabentakotero pintsipatyari pitsipamintsare:
o ¿ iyojeitakero shitoakakerori kametsa shekiarontsi?
o itsonkero kankipankaroka:
iñanatero antaberentsipe irantajeiteri.
oijatero antantyarori kametsa kantakotirori shekiarontsi aisati
shekiantsi.
oametsatero kametsa ñakarontsipe pintanakearo antashekiri
irosati orijaniki.
iñanatero tsaparipe oijatabakachari kametsa.
iyotero paita anteri anampiki. oimishitoero antaberentsipe kemperi
pantakeri.
8 + 9 3 x 8 x 9 3 x 8 + 2 x 9 3 x 2 + 9 x 8 8 x 3 x 2 x 9
Ariorika ontimake shekiarontsi jero shekiantsi anteri otimatye:
Intyaro antero________________ impoiji irori antero ________________
85
508 – 275 + 20 x 5
32 x 3 + 138
63 x 2 + 41 x 3
145 – 42 x 3
248 + 140 x 2
72 x 3 - 34 x 2 + 51 x 5
890 – 61 x 4 – 82 x 3 – 91 x 2
81 x 5 + 92 x 2
330 D
230 A
250 T
20
530 L
400 E
220 C
590 U
ibatakantirori nampitsi
yantabetakayetiri ishaninkape
ijibatakantayrori inampi.
isankenatakotero maroni
kametsayetatsiri yanteri
jibatakantirori nampitsi
isaikajeitantyari kametsa
jananekipe shirampari jero
tsinanepe.
oinijabakayaro pantajeitakeri.
imperi jibatakantirori pinampi pisankenatakotakeri.
itsotyero shekarontsipe.
okakijitakayero tsapanipayeki shitobatsiri shekiarontsiki.
amenero tsapari oshiyabakari shekiarontsi timatsiri kankipankaroki.
86
amenero maroni yantayetiri konijatakotainchari pashiniki paperi.
ishiyakabentakotero shiyakantsipeki.
intsonkatero kankipankaroka:
Shiyakantsi shiyaro ara:
nashiyeta ara:
jita _____
Shiyakantsi shiyaro ara:
nashiyeta ara:
jita _____
Shiyakantsi shiyaro ara:
nashiyeta ara:
jita _____
itsonkajeitero:
aroni timatsi ____________________________ irokantacha
opashiniti ara ____________________________
Ikeantaoakari kashiri jonio obametantatsiri okamantakeri janaekipe,
ojate akti apatorirentsiki jitachari Tink yki, ari iñabakajeityari
jananekipe poñayetachari pashinipeki nampitsi saikatsiri aipatsiteki erú.
Apatorentsika intanakea 5 setiembre. ¿ aoka okaratiri kitaiteri koityatya
ojatantyari akati apatorentsiki Tink y?
87
iyote aparoni kashiri
chora 30 kitaiteri.
iyote aparoni kashiri
chora 30 kitaiteri.
Namenero
jaoka
nokanterori
Namene jaoka
nokanterori
Nosankenatero shitobimotakenari:
Nosankenatero shitoimotakenari:
Noñanatero Kashiri koityachari:
Aparope kashiri chora: _______________ kitaiteri
noñanatakotero
3 x 10 + 3 x 10 + 3 x 10
30 + _______ + _______ = 90
3 x 30 = _________
ñakarontsitiro akati kitaiteri ojatantyari Tink yki. ekarika 3
jonio jero intabakea Tink y ara 5 setiembre ¿ aoka okarati kitaiteri
intantanakeari Tink y?
icharinkero akirori kametsa sampitantsipe.
¿ aita akomijeitakari ñanarentsikika?
¿ aita kari komitatachaneri ñanarentsiki ayotakeri?¿ aitakea?
a) 22 irosarentsite
b) 85 irosarentsite
ch) 12 irosarentsite
a) 33 irosarentsite
b) 15 irosarentsite
ch) 5 irosarentsite
a) 34 yobanaro
b) 14 yobanaro
ch) 19 yobanaro
a) 30 kitaiteri
b) 40 kitaiteri
ch) 17 kitaiteri
bakera ikenake onashi yotantsipankoki otimantakari 17 irosarentsite. Aririka abisake 5 osarentsi itsonkantyarori. ¿ aokatya okarate irosarentsite timatsine ariorika itsonkakero ishitoriate?
Yobana timatsi 24 osarentsite iriori ojariri anantakari 9 osarentsi.¿ aokatya okarati irosarentsite ojariri Yobana?
Yamanantake irocho 3 kaja chochoki aisati 2 kaja kayeta. Aparope kaja timatsi 6 chochoki, aparopeki kaja timatsi 8 kayetape. ¿ aoka okarati apatotanaka maroni yamanantakeri?
ekarika 14 agosto. ¿ aoka okarateri kitaiteri koityapainchari aretantyarori kitaiteri 23 setiembre?
23 no iembre 9 oct bre 15 agosto 12 setiembre 10 setiembre
x
Ankoyayete abaritepe timatsiri antamiki
iñabentakojeitero:
¿ aokapaite ijati ashaninka ibiiti sankiro? ¿ aoka ikantirori ashaninka ikenkeshiriantayetarori jaoka isaikayeti
shitobipe jero kajebipe ibiitamtyarisankirope? ¿jaoka ikantirori ashaninka iyotantarori jaoka ikarati sankiro yobiiteri? Aririka inkante ashaninka: “ eraka ari ishekitiri sankiro” ¿jaoka ikarate
sankiro timatsineri? Aririka inkante ashaninka: “ eraka ari oshekitiri shitobi jero kajebi ”
¿jaoka okarateri shitobi timatsineri?
Ankoyayete abaritepe timatsiri antamiki
90
iñabentakojeitero:
¿ aokatya ikarati sankiro timatsiri
aparopeki kantiri?
¿ aokatya okarati shitobi
timatsiri aparopeki kantiri?
¿ aokatya okarati oabanarontsi
timatsiri aparopeki kantiri?
¿ aokatya ikantetirori
ayotantyarori jaoka okarati
obanarontsi timatsiri?
Noyotakotero jaoka okaratiri shinki.
¡ amene tashiyetachaneri! ¿Aritya jaoka okaratiri aparope
obanarontsi?
91
yotakero Inkite jaoka okarati 3 x 10 impoiji jaoka okarati 3 x 8
¿piyotiro abiro?. Irokantacha, Inkite te oyotero jaoka okarati 3 x
18, pamenero obetsikakotakeri oyotantyarori jaoka okarati shinki.
itsonkajero antakeri.
¿ ishiakotakaro antakeri Inkite oyotantyarori jaoka okarati shinki?
iyote jaoka okarati kaniripe aisati sankirope.
antayetero shekiarontsipe.
3 x 18 = ___________
3 x ______ + 3 x ______
______ + ______ = ______
7 x 21 5 x 42 29 x 4
oinijabakajeityaro pantayetakeri.
92
Kamabe jeri Kasanto yobetsikakotakero shekiarontsi 4 x 24.
¿Kametsataketya yantajeitakeri?
itsonkajero shekiarontsi piyotantyari kametsatakerika.
Iyojeitantyarori shitobatsineri
yantantakaro ikantetiri propiedad
distrib ti a ashi shekiarontsi.
2 x 24 = 2 x 10 + 10 + 4)
= 2 x 10 + 2 x 10 + 2 x 4
=
2 x 24 = 2 x 12 + 12)
= 2 x 12 + 2 x 12
=
56 x 4 207 x 3 12 x 11
itsonkero aparope shekiarontsipe impoiji poinijabakajeityaro
pantayetakeri.
4 x 32 = 4 x 2 + 30) = 4 x 2 + 4 x 30 = 8 + 120 = 128
Tsame
ashekiarontsite
tampatikari
itsonkero aparope shekiarontsipe impoiji poinijabakajeityaro
pantayetakeri.
3 2
4
8
1 2 0
1 2 8
6 4
2
5 3
3
x
x x
+
+ +
4 x 2
2 x 4 3 x 3
4 x 30
2 x 60 3 x 50
93
ikanteri aparoni ashitanitachari iramitakotemi isankenatero
kankipankaroka. Isankenate ñantsipe:
“Antachari”.
“Kari antachane”.
Ankoye shitobi osarentsipaiteki.
Achekakotapinite emoki.
Abayetyaro kantashiyetachari kajebi.
Abiite sankiro opareki nija.
Ajaye shitobi maba kantiri aparoni kitaiteri.
Abiite sankiro kiarontsipaiteki.
Chora shitobi kepiari.
Abiite aparoni kitaiteri osheki kajebi.
Ibiite 200 shitobi 20 atiripe.
94
icharinke antachari ariorika abiite.
Abiite shitobi. Anairo 100 Eiro anairo 100
Abiite sankiro. 10 tsinane 30 tsinane
Tsinane abiitatsiri shitobi. Eiro anairo20 Anairo 20
ria abiite sankiro. Anairo 8 oria Eiro anairo 4 oria.
ria abiite kajebi. Anairo 2 oria Eiro anairo 5 oria.
isankenatero kamantantsipe.
itsatakotero yotantsipankoki.
Acciones posibles Acciones imposibles
obetsike apite dados.
ikantajeite janika intayetyarone.
Ariorika piñatsatya:
o ijokero apitero dados
o ishekiarontsitero ñakarontsi shitobatsiri dados.
isankenatakotero kankipankaroki ñakarontsipe pishekiayetakeri:
o anika shekiarotsitaintsiri oshekiñakarontsi.
o Ñakarontsipe shitobayetaintsiri ñatsarontsipeki.
95
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
isankenayete I) aririka iroperote k) eirorika iroperoti a) antachari
Ajokerorika aparoni dado oshitoyi _______
Kashiri timatsiri 28 kitaiteri.
Kashiri oijatirori agosto.
Intarori kashiri osarentsiki.
Kashiri intantari oametantsipe.
Kashiri ishitobantari kentori.
Ñakarontsi orikapitirori 2
Ñakarontsi orikapitirori 12
Ñakarontsi impar
Ñakarontsi antashekitirori 2 irosati orikapitirori 12
Ajokerorika apite dados oshitoyi
amenajeitero pantajeitakeri.
amenero osankenatakota shekiarontsipe yakeri Ñontsi ñatsarontsiki.
iyotero jaoka ojiyetari ñakarontsipe shitobaintsiri dado.
isankenatero.
Aparoni ñatsarontsiki ari oshitobake ñakaronsipe:
6
10
36
30
96
ikanteri charine
iroinijayero ñatsarontsi
pikoyakeri.
iñatsajeityaro
ñatsarontsi.
iñabentakotero
pantakerorika
matemática
piñatsajeitantakari.
iyotero iñatsajeitarini perani atiripe jitachari mayas jeri a tecas.
antero shekiarontsipe.
isankenatero ñakarontsipe pintanakearo antashekiro irosati
orikapiki.
iñanatero tsaparipe okantakotiri aparope shekiarontsi.
35
x 25
43 A
x 18
76
x 12
63 T
x 15
38 L
x 21
29 I
x 26
16 L
x 47
97
amenajeiteropantayetakeri.
Kamabe yoijiniyayei jaoka akanterori ashiyakante kametsa.
Notsapate tsapari
katiachari tsapariki
nariaro.
impotsotero aparope
kankipankarojaniki,
pipotsotantyaro
kantashiyetachari
potsorentsi.
ishiyakante abirori kemperi yantakeri Ñontsi.
impotsotero kametsa monkararojanikipe eiro pipotsotantaro
irosatiro potsorentsi.
itsapate tsapari
katiachari tsipatachari
irokantacha, tsapari
nariaro.
98
24 30 46
apitetaro apitetaro apitetaro
oniyankire oniyankire oniyankire
itsapatantyaro asoriri tsaparipe jitachari tsapari tsipatachari impoiji
kityonkari tsaparipe jitachari tsapari nariaro.
itsonkajero oyashenane
shiyakantsi pamenero
kametsa tsipariakotirori.
ampitakayero
pantarotero shiakantsi.
ipotsotantyaro asoriri tsapari jitachari tsapari tsipatachari impoiji
kotyonkari tsapari jitachari tsapari nariaro.
itsonkero okantakotiri.
99
Abiitake Kamabe ikarati 16 sankiro impoiji otsipariakenero Kotibe
kashetani abiitakeri. ¿ aoka ikarati sankeiro otsipariajeitakari
aparope?
iñabentakojeitero
¿Irosati yabiiyeti osheki sankiro
okemetani perani?
¿Irosati yabiiyeti osheki shitobi
okemetani perani?
¿Abiijeti maroiteni nampitsi
irompa aparope ashaninka?
¿ aoka okanta ipabakajeita
ashaninkape yobiiyetiri sankiro
jero shitobi?
El ren por a or b sca
na il straci n en la e
se m estre las canastas
con los caracoles
recogidos
ikenkeshirempa jaoka pikantero.
isankenatero osokijakempiri
iñanatero
abisatsiri.
Ikarati maroni _____________ sankiro.
Itsipariayetaka _____________ apatorentsi.
¿ aoka akantero atsiparero 16 apiteki apatotantsi
oshiyakabakantanakeari?
100
16 ÷ 2 = _________
isankenatero
shitobimotakemiri:
amitakotero
Kotibe
otsipariayeteri
sankiro.
amene apite potsorentsi impoiji pipotsotantyari
16 sankirope itsipariantyari kametsa katiripeki.
isankenate abishimotantsi pamenakerorika shiyakantsipe.
intsipariayete oshiyakabakantyari aparope.
isankenatakotero tsipariaro oshiyakabentari shiyakantsipe.
101
ichakopiatero jaoka okanta oshitobayeti ñakarontsitatsiri.
intetayete borisaki shinkitsoki, machaki jero pashinipe
shiyakabentarori ñakarontsi 0 irosati 20.
ashiniki borisa pashiniyetatsiri oitsokiyetatsiri.
apatojeitya pikarajeitira.
Ariorika piñatsatakea:
o aye aparoni borisa.
o itsipamintsare otimatye yoinijantero aisati ibayetero
oniyankire oitsokiyetatsiri timatsiri borisaki.
Ariorika pitsonkakero shintsini impoiji shintsi iri tsinampatsine.
Iri tsinampaperotatsine aintsiri osheki ñatsarontsi kametsa.
itsonkero:
30 – 10
30 + 10
30 ÷ 10
30 x 10
Yai Shamoko itsarateki 30 chochoki. Irokantacha, ikoi itsiparieneri 10
itsipamintsare. amitakoteri.
jatantyari aria ichanaki opinabenta S . 10 sori kitaiteripeki. ¿ aoka ikarate kireki opinabentya
opipiyaterika 30 kitaiteri?
Ikoyake Aroshi 30 kooko. Irokantacha, ipimantake 10. ¿ aoka okarati
koityapaincha ipimanteri?
Karocha okobakotakeri 10 ojananekitepe iramajeite 30 tsanoireki. ¿ aoka ikarati tsanoireki okoakotake?
oniyankire
8 14 10 24 18 30 28 32
Ariorika pijokeri kireki:
¿ aita okobantari ayotero ikantetiri tsipariantsi?
¿Komitarini ayotero tsipariantsi? ¿ aitakea?
46
x 15
38
x 72
29
x 94
a) 2 x 8
b) 8 + 2
ch) 8 ÷ 2
a) 10 + 2
b) 10 x 2
ch) 10 ÷ 2
Ake Shabiña 8 sankiro, irokantacha otsipariakeri 2 perato.
Yake Aroshi 10 naranka, aisati yake parenti apitetirori okaratira naranka yaakeri.
Yoinijantiro ikantetiri: sello, sello
Ipariajeiti osabiki
Yoinijantiro ikantetiri: sello, iboro, sello
Yoinijantiro: iboro, iboro
Obetsikayetajea obashirentsipe
iñabentakojeitero.
¿ iyotiro jaoka okata ibetsiketiro obashirontsipe? ¿ aitakea?
¿ aokatya okarati kompiroshi yayetiri abetsikantyari aparoni
pankoshintsi?
¿ aoka okarati chakopi yai ashaninka aririka ikomintsatya?
¿ aokapaite oria iranite ashaninka ijatantyari osaiki tsimi?
¿jaokatya ikarati tsimeri ikenti ashaninka ariorika ikomitsate?
104
iñabentakojeitero:
¿ koaperotatya
amabentakotyaro antamipe
eiro ipiayetantatsi piratsipe?
¿ aitakea?
isankenatakoyetero
maroni antayetiri pinampi
amabentakoyetantyariri piratsi,
inchashi aisati antamipe.
isankenatakoteri ikanta
yobabakajeita añinkaripe.
pankitantyarori inchatopeshi ipetakero Inkinte okarati 12.
Irokantacha, antanakearori obaneki apatotake maba apatorentsi.
¿jaoka okarati inchatopeshi aparopeki apatorentsi?
amene jaoka
pikanterori
iñanatero
okantakotiri
ishiyakantakotero okantakotiri.
intsipariayetero kametsa 12 inchatopeshi
mabaki apatorentsi.
105
aroni tsinanepe otsipariayetakero kametsa yobayetyari
pankiyetatsiri inchatopeshi.
betsikake Inkinte apatorentsipe:
isankenatero shitobatsineri:
amenero oshiyakabentakero:
12 ÷ 3 = _______
amitakotero otsipariayetero 27 kaniri 9 apatorentsi. ¿ aokatya
okarate kaniri timatsine aparopeki apatorentsi?
amitakotero otsipariayetero 17 toniroki 6 apatorentsi. ¿jaokatya
okarate apatorentsi obetsike?, ¿timarantapake toniroki?, ¿jaoka
okaratiri?
isankenatakotero okantakotiri
ishinkotakeri shabashi:
106
aita apatoyetantakari 5 jero 5 shiyakantsiki?
aroni ashaninka pankiyetatsiri inchatopeshi yamenakotakero
kametsa jaoka okarate apatorentsi ibetsikakote eiro
otimarantanta inchatopeshi.
amenero sankenatakotainchari.
¿ aokatya okarate apatorentsi koachaneri?
24 ÷ 6 = _______ 24 ÷ 5 = _______
obetsikakotero katiyapentsakiro sankenatakotainchari
kankipankaroki.
amenero okarayeti aparope.
Sampera 25
Shinita 15
amaki 20
Inchakitso 10
25
20
15
10
5
0Sampera Shinita amaki Inchakits
107
isampiyeteri aparoni charine:
¿Timatsi yptanetantsi
okantakota matemática
obashirontsipeki
ibetsikayetiri kemetachari
shiyakantsiki?
¿jaoka ojitari yotanetantsi
iyotakeri yotantsioankoki
impoiji inampiki?
amenero okanta obetsika obashirontsi.
icharinkero shiyakarotsi okantakotiri.
¿ aoka okarati onampinape osaikantari kametsa obashirontsi?
¿ aoka okarati omonkarayeta onampinape?
¿ aoka okanta ora áng los obashirontsi?
108
aokatya okantanakeari obashirontsi ariorika aisotakero inchapanki
niyankiki jero otsapipeki.
icharinkero shiyakantsi pikenkeshiriakari.
Itoyeti karoshi inchapankipe ibetsikantyari aparoni obashirontsi,
irokantacha, maroni itoyetakeri omonkarabakajeita otsantsati.
¿ aoka okarati intoyetero inchapankipe?
160 cm
¿ aita kemetsaperotatsiri amonkaratantyarori inchapanki?
intote paperitsantsa omonkaratya 60 cm.
¿ aokatya onkarate pitsipariero omonkarabakaya kametsa?
isankenatero tsipariantsi pantayetakeri.
¿ aoka okarate omonkaratya aparope inchaki itoyetakeri?
¿Aritya pimatakero pishiyakabentero tsipariantsi inchapanki totainchari?
109
amenajeitero pantayetakeri.
impotsote monkararojaniki pobetsikantyari aparoni shiyakantsi.
ikantajeite jaoka okarate monkararojaniki otime
pishiyakantantyari.
Chora 16 monkararojaniki
shiyakarontsiki nantakeri.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
A
B
CH
Ariorika pantake abirori:
o ikantero monkararojaniki, irokantacha pikantero tsapari jero
ñakarontsi jaoka osaiki, kemetachari A3.
o Ikantityami pitsipamintsare potsotakarika monkararojaniki
pikantakotakeri.
o Iyotakerorika pitsipamintsare maroni monkararojaniki
pishiyakantakeri pikanteri ¡Abiropero!
isankenate jaoka okarati monkararojaniki pipotsotake
pantantyarori shiyakantsi pantakeri.
anika yotakerori intsipaite okarati área timatsiri shiyakantsiki
iritake iriperotatsiri.
110
amenero shiyakantsi impoiji
pobetsikakote aparoni
ñanarentsi, pantantyaro
ñantsipe: Kamabe, parenti
jero jananeki.
iñanatero antajeitakeri
Kotibe jero Inkinte
¿Kametsatake?
antero antayetachari.
sankenatake Kotibe: “ piro Kamabe oshintsitsoripe parenti,
irokantacha, opayetiro kametsa te anabakayaji”
sankenatake Inkinte: “ pakero aparope
oshintsotsori 4, ¿ aoka okarati parenti otsipariake Kamabe?”
iñabentakojietero: ¿Aisati oshiyabaka ñakarontsi? ¿ aitakea?
amenero okantakotiri.
itsonkero:
4 8 30
apitetaro x 2
oniyankire ÷ 2
x 236 200 310 84
450 180 63 284÷ 2
111
8 16 5 42
X X 4 X
÷ ÷ ÷ 6
itsonkero shekiarontsi aisati tsipariantsi.
8 x _____ = 16
_____ x 8 = 16
16 ÷ _____ = 8
16 ÷ _____ = 2
5 x 4 = _____
4 x 5 = _____
_____ ÷ 4 = 5
_____ ÷ 5 = 4
6 x _____ = 42
_____ x 6 = 42
42 ÷ _____ = 6
42 ÷ 6 = _____
¿ aoka ojiyetari chochokipe
itoyetiri niyanki aantyarori
oitsikipe?
¿ aita ikotayetiri aisati yayetiri
niyankipeki?
isankenatero pisaraki maroni
ñabentakotirori niyanki aisati
antaberentsipe jaoka ikantetiri
niyankitatsiri.
icharinkero shiyakantsi potsotainchari oinijakotirori ikantetiri
oniyankire.
112
Akotarero 1 koko apiteki
intoyete paperitsantsa omonkarabakajeitya.
intipiyayetero paperipe pitoyetakeri, pitipiyantyaro: 2. 3, 4, 5, 6, 7,
8, 9 y 10 omonkarabakaya.
intsirikayetero pashiniki paperi.
icharinkero shetariantsipe okantakotiri intanakarora
paperotsantsa, apitetirori impoiji otsonkapaka paperi.
amitakotena nocharinkero shetariantsi
paperitantsaki notoyetakeri.
1 ÷ 2 1
2
0
2
0
3
0
4
0
5
4
1
2
3 3
4 4 4
2
2
3
3
4
4
5
amitakotena nocharinkero shetariantsi
paperitantsaki notoyetakeri.
amenero shetariantsipe impoiji pisankenatero “ ”, “ ” o “=”.
1
2
1
3
2
5
2
4
1
4
2
4
113
iñabentakojeitero:
¿ aoka okarati kashiri akeake yotantsipankoki ayotantyari?
¿ aoka okarati kashiri eiro akiajeiti yotantsipankoki?
ishiyakabentakotero shetariantsiki.
ichakopiatero oshiyakabentari aprope shetariantsi okantakotiri
aparonipe.
3
52
5
4
65
8
3
8
2
6
5
9
4
9
114
Aparope ñatsatachane otimatye oyero paperipentyaki aparopeki
monkararojaniki.
ikantajeite janika intyarone iñatsatya.
amene aparoni dado piñatsajeitantyari.
Ariorika piñatsatanakea:
o ipishonkero dado.
o ishirinkero paperipentyaki okarati ñakarontsi shitobaintsiri dado.
o antero okantakotiri monkararojaniki paretakari.
o antakerorika kametsa poijatakayero, terika pimatero
pimpiyake pintapanajantyaro jaoka piberabetakari.
o Aririka paretakearo antami pantero okantakotiri.
Shonkakerori kametsa maroni ñatsarontsika iri tsinampakerori
ñatsarontsi.
AA
1 24 x 4
2 178 + 465
3 573 - 348
4 136 x 3
5 24 : 3
6 78 + 36 + 84 +12
7 476 - 219
8 37 : 9
9 7 x 4 + 2 x 6
10 9 x 9 -7 x 4
11 596 - 409
12 6 x 4 + 7 x 8
13 709 - 511 + 195
14 25 : 5 + 19 x 4
15 646 - 345 + 209
16 7 x 9 + 6 x 4 + 3 x 8
17 207 x 3
18 48 x 17
19 36 x 18
20 211 x 9
21 74 - 36 ) x 7
22 80 x 10 - 174 x 3
23 9 x 7 + 45 : 9 + 36 : 3
24 40 : 4 + 8 x 9 - 27 : 9
25 476 - 125 + 701 - 406
26 49 : 7 + 311 x 2
27 34 + 16 ) x 2
28 9 x 8 + 14 x 4
29 17 x 3 + 33
30 25 : 5 + 48 : 8 + 64 : 7
115
B7, D4, C6, D3, A5, D7, C8, D11, B4, C6, D6, A4, D8, C10, B3, C7, A6,
B5, D10, B6, A7, D9, C9, B2, D5,
¿ aita anebesanotakari antaberentsipeki antayetakeri?
¿ aita aijatakayeri noyotakotero?
a) 15 apatorentsi
b) 5 apatorentsi
ch) 4 apatorentsi
a) 10 cm
b) 4 cm
ch) 12 cm
Aparoni yotantsipankoki tsimatsi 20 jananeki, isaikajeitantyari kametsa yapatoijetaka ikarati 5 jananeki. ¿ aoka okarati apatorentsi timatsi?
Aririka ake inchakityonki monkaratachari 40 cm abetsikantyari monkararo. ¿ aoka okarate omonkaratya aparope inchakityonki?
5
9
4
8
4
6
3
5
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
A
B
CH
D
Anakaro Rectáng lo
Anakarojanikipe Casilleros
Ampitsarentsi Tejido
Antasheki ayor e
Apatyabakachane Asociati a
Apitabakachari Doble
Apitetirori 2ri Seg ndo
Apitetirori yotaneri Seg ndo grado
Apiperotatsiri rec encia.
Apitsatantsi S stracci n resta
Areji Intaina Lejos
Ashitakotachari L nea cerrada
Atsipariayeteri Di idendo
Betsikantsi Fila
Bitsaikantsi rden
Etarori Inicio
Intarori 1ri rimero
Ikotirori 6ri Sexto
Kempeji okakini Cerca
Kapicheni enos pocos
Katiachari ertical
Katiyapentsaki Barra
Katiyaperotatsiri Ne tro
Kiritsapa Recta
Konitirori 5ri Q into
Kononpitsaparo Col mna
abatabakachari Triple
abatirori 3ri Tercero
onkarabakachari E i alente
onkaramentotsi edida
onkarapontso Regleta
onkarapontsoripekipe Regleta ig ales
onkararo C adrado
onkararojaniki C adradito
Nareachari Hori ontal
Niyanki edio
Niyankishetaki Simetr a
Ñakarontsi Número
Ñakarontsi kiritsapa Recta n m rica
Ñakarontsiro N merador
Ñatsamentotsi ateriales
Ñatsarontsi aterial Base 10
Ñatsatantsi ego
berakota S per cie
borotaki Cara
ijatantsi Sec encia
ijatirori Desp s
ipitsokirori Comn tati a
kantashiyeta ropiedad
nanpina Lado
nanpinaki Contorno, borde, frontera
parichebo rtice
rikapi enor e
santsatenkati Ancho
santsati Largo
shekiantsi ltiplicaci n
shiyabero shiyabakachari Id ntico parecido
tsipatirori 4ri C arto
akakairo Resol er
akero Responder
amenero ira
ankenatantsi roblema
anipaye Unidad
aperi apel C aderno
ibitsainkero rd nalo
iñatsatantyari C ando j egas
isankenatero Escriba rellenar
ishiyakantero Dib ja
itsikanatyaro bser ar m ralo
oijatero S galo
Shekimonkararo oligonal
Shekipaye SH Centena
Sheronkapentakirope Blo es l gicos
Shetariantsi Fracci n
Shiyakabentarontsi Signo
Sokiyatsiri Resp esta
Sotitirori 8ri cta o
Tampatikatsantsa L nea recta
Tikakotantsi Derechos
Tintirori 9ri No eno
Tipitsaro L nea abierta
Tsaparenki alitos
Tsapaye TS Decena
Tsaparichebo ng lo
Tsaripentsaki Tablero posicional
Tsaripetaki Tabla
Tsatirori 10ri D cimo
Tsibankiroki H air ro
Tsimaratapaintsiri Resid o
Tsipariantiro Denominador
Tsiparirori Di isor
Tsitsikirentsi F sforo
Tsontirori 7ri S ptimo
I La democracia y el sistema interamericano
Artículo 1 Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación de promoverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los pueblos de las Américas. Artículo 2 El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los Estados Americanos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al respectivo orden constitucional. Artículo 3 Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los derechos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el sufragio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los poderes públicos. Artículo 4 Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las actividades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmente fundamentales para la democracia. Artículo 5 El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario para la democracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de financiación de sus actividades. Artículo 6 La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un derecho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participación fortalece la democracia.
II La democracia y los derechos humanos
Artículo 7 La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los derechos humanos, en su carácter uni versal, indivisible e interdependiente, consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internacionales de derechos humanos. Artículo 8 Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promoción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo. Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el Hemisferio.
Artículo 9 La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y religiosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana.
Artículo 10 La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales básicas, tal como están consagradas en la Declaración de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en , así como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.
III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza
Artículo 11 La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente.
Artículo 12 La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inciden negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza también destaca la importancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia.
Artículo 13 La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio.
Artículo 14 Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación para el desarrollo integral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos objetivos.
Artículo 15 El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones.Artículo 16 La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pueblos. Para lograr estas metas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zo nas rurales y las personas que pertenecen a las minorías.
IV Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática
Artículo 17 Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso político institucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática. Artículo 18 Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El Secretario General elevará un informe al Consejo Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institucionalidad democrática y su fortalecimiento.
Artículo 19 Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden democrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consulta, de los Consejos de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de trabajo y demás órganos de la Organización.
Artículo 20 En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación colectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de sesiones de la Asamblea General para que ésta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplomáticas, conforme a la Carta de la Organización, el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática.
Artículo 21 Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato. El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando el cumplimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular en materia de derechos humanos.Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones diplomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.
Artículo 22 Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.
V La democracia y las misiones de observación electoral
Artículo 23 Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.
Artículo 24 Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro interesado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la información y amplia cooperación con la misión de observación electoral. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada. Las misiones de observación electoral presentarán oportunamente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades. Artículo 25 Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas. La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.
VI Promoción de la cultura democrática
Artículo 26 La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos ámbitos. Artículo 27 Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los valores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores democráticos, incluidas la libertad y la justicia social. Artículo 28 Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las estructuras políticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la promoción y ejercicio de la cultura democrática.
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA