Post on 31-Jan-2016
description
transcript
CONSELLERÍA DE SANIDADE
Subdirección Xeralde Saúde Mental e Drogodependencias
Guías, manuais, protocolos, procesos,procedementos e normativa
Servizo Galegode Saúde
Protocolos de intervenciónen urxencias extrahospitalarias
06103
Pro
toco
los
de in
terv
enci
ón e
n ur
xenc
ias
extr
ahos
pita
laria
s. 0
61
D
óProtocolos de intervenciónen urxencias extrahospitalarias
061
EDITA:XUNTA DE GALICIAConsellería de Sanidade
SERVIZO GALEGO DE SAÚDESecretaría Xeral
SUBDIRECCIÓN XERAL DE SAÚDE MENTAL E DROGODEPENDENCIASVictor Pedreira Crespo
RESPONSABLE DO PROGRAMA DE SAÚDE MENTALFernando Márquez Gallego
PSIQUIATRA ADSCRITO AO PROGRAMA DE SAÚDE MENTALErnesto Ferrer Gómez del Valle
GRUPO TÉCNICO DE TRABALLOFormado por representantes da Fundación Pública Urxencias Sanitarias de Galicia-061 e do Programa de Saúde Mental do Sergas.
COORDINACIÓN TÉCNICAFernando Marquez GallegoMarisol Caamaño
Programa de Saúde MentalAndrés González GarcíaIgnacio Gómez-Reino RodríguezMª Carmen García MahíaJuan L. Fernández HierroJosé María Alonso RamosDomingo Miguel AriasTiburcio Angosto Saura
Fundación Pública Urxencias Sanitarias de Galicia-061Mª Fernanda López CrecenteJorge Puente HernándezRomán Gómez VázquezEva Castro BaladoMª Encarnación Guzmán SáezEmilia Pérez MeiriñoMª José Gil Leal
APOIO TÉCNICO:José María Alonso RamosConsuelo Carballal BalsaJuan Juarez CasadoSara Fernández LamasTeresa Castro Lado
DIFUX, S.L.
D.L.: C–3368–08
A enfermidade psíquica é un problema de saúde frecuente que leva consi-go, como outras moitas patoloxías, momentos de gravidade ou urxencia en quecómpre unha intervención rápida e eficaz para garantir a saúde e a seguridade dodoente e dos seus achegados. A resposta a estas demandas é moi específica, perosinxela se se teñen os coñecementos axeitados de como manexar as crises e asopcións asistenciais de que se dispón.
Atención primaria, urxencias, saúde mental, 061, forzas da orde pública einstitucións xudiciais están implicadas na maioría das urxencias psiquiátricas. Así,vemos que a asistencia á patoloxía psíquica grave e urxente na comunidadesupón un grande esforzo de coordinación entre diferentes niveis que exceden opuramente asistencial.
Por outra banda, necesítase unha serie de coñecementos mínimos para darunha resposta de calidade a todos os usuarios do 061 con problemas de saúdemental urxentes. A elaboración de protocolos de intervención nas urxencias psi-quiátricas, e a difusión destes, vai facer que a asistencia sexa máis homoxénea, decalidade e coa posibilidade de mellora continua.
Este manual de procedementos é unha guía na cal se establecen os pasosque se deben seguir en cada unha das urxencias psiquiátricas máis comúns: psi-cose, depresión, ansiedade, risco de suicidio, trastorno de conduta en xeral. Dáseinformación de como abordar a relación co doente, as diferentes vías de deriva-ción en función do seu estado, unha orientación sinxela para unha entrevista ediagnose adecuadas e mesmo sobre o manexo farmacolóxico do caso. Incídese norespecto aos dereitos fundamentais das persoas afectadas, dáse a informaciónpertinente para que isto sexa así, sempre sen perder de vista os diferentes actoresimplicados nas intervencións, e defínese o seu lugar e as condicións de actuación.
Presentación
Todo isto é posible grazas á colaboración, reflectida neste traballo, entre a Fun-dación 061 e o programa de saúde mental e a súa disposición para establecer sinerxí-as que están promovendo e conseguindo o logro destes obxectivos, cuxodesenvolvemento colocaría a nosa Comunidade Autónoma nun lugar de referencia naatención ás crises e ás urxencias psiquiátricas comunitarias e a domicilio.
Mª José Rubio VidalConselleira de Sanidade
Programa Acougo: Introdución
1.1. Introdución . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Procedemento xeral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Guías de actuación en: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
3.1. Alteracións de conduta . . . . . . . . . . . . . 21
3.2. Traslado involuntario. . . . . . . . . . . . . . . 33
3.3. Paciente axitado . . . . . . . . . . . . . 37
3.4. Paciente con psicose . . . . . . . . . . 43
3.5. Paciente con depresión. . . . . . . . . 49
3.5. Paciente con ideación suicida . . . . 53
3.5. Paciente con ansiedade . . . . . . . . 61
Guía farmacolóxica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Bibliografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Versión castelán. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
1
2
3
5
4
Indice
Introdución 1
1.1 Introdución
XustificaciónO 061 é o número ao cal calquera usuario da Comunidade Autónoma deGalicia pode chamar por un problema sanitario urxente. Supón unha portade entrada ao sistema, sobre todo en situacións de urxencia e emerxencia.As chamadas ao 061 relacionadas con problemas de saúde mental son desintomatoloxía diversa polo que as respostas emitidas son variables,podendo resolverse con ou sen mobilización de recursos.
A telemedicina converteuse nun dos instrumentos máis útiles para tratarpacientes a distancia. Así o están demostrando distintas experiencias,sobre todo na atención a pacientes de zonas rurais con máis dificultadepara o acceso á consulta.
Con motivo da posta en marcha do Programa de saúde mental en Galicia através do número de teléfono 061 faise necesaria a especificación dunprocedemento único de coordinación e asistencia para toda a comunida-de.
Por todo isto descríbense as seguintes actuacións:
1.- Descrición dun PROCEDEMENTO XERAL.
2.- Desenvolvemento conxunto de GUÍAS de actuación para a atención dedistintas patoloxías psiquiátricas desde a primeira chamada ao 061 ataa asistencia e/ou traslado do paciente.
ActualizaciónEste procedemento, así como os protocolos asociados a el, modificarasesempre que haxa cambios nas condicións externas.
O sistema de actualización é o seguinte:
Os responsables do seguimento realizarán as propostas que considerannecesarias, acompañadas da súa argumentación.
9Introdución
A aprobación definitiva dos cambios correspóndelle á comisión responsa-ble que se reunirá con periodicidade semestral.
Unha vez aprobado, editarase a nova versión/actualización que se renu-merará e datará de novo.
DifusiónO sistema de difusión dos procedementos e guías será o seguinte:
Entregaráselle un exemplar a cada membro fixo de cada un dos servizosparticipantes.
Facilitaráselles un exemplar para a súa lectura aos membros ocasionais detodos os servizos participantes.
Advertiráselle a todo o persoal dos servizos participantes a obrigatorieda-de de coñecer o procedemento e as guías.
Estableceranse sesións de difusión do procedemento e das guías cunhaperiodicidade anual entre o persoal de todos os servizos participantes, coafinalidade de mantelo sempre vivo e actualizado.
A comunicación das actualizacións ou novas versións do procedemento edas guías realizarase da mesma forma antes exposta. O responsable dadifusión é tamén responsable de dar a coñecer as novas versións e actua-lizacións.
AvaliaciónFormarase unha comisión mixta de avaliación e seguimento do procede-mento e guías que estará formada polos mesmos membros responsablesda súa actualización.
Recollerase información consistente en:
• Actividade e explotacións dos servizos atendidos polo 061 depacientes con sospeita de patoloxía psiquiátrica.
10 Introdución
• Documentación bibliográfica e actualizacións dos servizos impli-cados.
• Incidencias de ambos os servizos.
A partir desta documentación elaborarase un informe por parte de cadaun dos servizos implicados que será discutido en sesión polos integrantesda comisión de avaliación e seguimento que, en función das conclusiónsextraídas, realizarán as propostas para a introdución dos cambios necesa-rios.
11Introdución
Procedementoxeral 2
15Procedemento xeral
1.- PROCEDEMENTO XERAL
1. O 061 é o número de referencia para a atención das chamadas relacio-nadas con sintomatoloxía psiquiátrica urxente da Comunidade Autóno-ma de Galicia.
2. Calquera usuario pode chamar para solicitar atención sanitaria urxen-te. Os usuarios poden ser pacientes, sanitarios, forzas e corpos de seguri-dade, xuíces, etc.
3. O 061 só realiza o traslado urxente de pacientes con destino aos ser-vizos de atención sanitaria urxente de Atención Primaria e atenciónurxente hospitalaria de referencia que lle corresponda por zona.
O 061, tras recibir a chamada, recollerá os datos de localización ou recupe-raraos do arquivo de pacientes rexistrados no programa e poderá resolvera chamada de varias formas distintas:
Sen mobilización de recursos:
• Información sanitaria.
• Consulta médica telefónica.
• Derivación a Atención Primaria
• Intercomunicación con psiquiatría da área.
Con mobilización de recursos
• Médico de Atención Primaria (AP)
• RTSU - ambulancia asistencial.
• USVA - ambulancia de soporte vital avanzado
• Outros
A intercomunicación co psiquiatra de garda realizaraa sempre o médicocoordinador do 061, tras valorar a situación e considerar necesario o ase-soramento por parte de Atención Especializada.
16 Procedemento xeral
En casos extraordinarios, o médico coordinador do 061, unha vez quecomentase o caso co psiquiatra de garda e, logo de acordo, poderá poñeren contacto o usuario con este último.
4. Horarios de atención:
-En horario de atención ordinaria: HAO:
A derivación dos pacientes ás consultas ordinarias das unidades de saúdemental (USM) por razóns de urxencia, deberase realizar a través do médicode cabeceira correspondente, acompañado de informe ou volante deinterconsulta urxente a psiquiatría.
En casos excepcionais o 061 poderá derivar directamente os pacientes ásconsultas das USM tras acordo previo telefónico co psiquiatra correspon-dente.
En caso de emerxencia derivarase directamente ao servizo de urxenciashospitalario correspondente (elaboráronse guías de actuación orientati-vas).
-En horario de atención continuada: HAC:
Os pacientes que necesiten atención psiquiátrica urxente poden ser deri-vados aos servizos de Atención Primaria ou ao servizo de Urxencias dohospital de referencia. Intentarase que os pacientes trasladados en ambu-lancia aos servizos de urxencias hospitalarios sexan valorados previamen-te por un médico (xa sexa de A.P. ou do 061)
5. Localización do psiquiatra de garda: en HAC poderase contactar copsiquiatra de garda en cada unha das áreas de Saúde Mental vincula-das aos complexos hospitalarios, a través da centraliña do hospitalcorrespondente.
• Santiago: presenza física no Hospital Provincial de Conxo. Presen-za física no Hospital Clínico Universitario.
17Procedemento xeral
• A Coruña: presenza física no Complexo Hospitalario Juan Canalejo.
• Lugo: garda localizada no Hospital Xeral.
• Ourense: presenza física no Hospital Santa María Nai.
• Pontevedra: presenza física no Hospital Provincial.
• Ferrol: presenza física no Hospital Arquitecto Marcide
• Vigo: garda localizada no Hospital do Meixoeiro.
• Presenza física no Hospital Nicolás Peña.
6. Solicitude de ambulancia ao 061 polo especialista en psiquiatría:cando un psiquiatra (habitualmente en HAO), tras realizar a valoracióndun paciente, considere necesario o seu traslado urxente en ambulan-cia ao hospital, deberá chamar el mesmo ao 061 para realizar a solici-tude da ambulancia e indicar como e a onde se debe realizar o traslado.
Se considera que o traslado se pode demorar (segundo a evolución dopaciente no transcurso dunhas horas) deberá deixar un informe á familiaou aos achegados do paciente, indicando especificamente se é necesario otraslado urxente en ambulancia e o destino. Indicará a necesidade de soli-citude de autorización xudicial por parte da familia se se precisase.
Neste último caso será a familia ou os achegados do paciente os que sepoñan en contacto co 061. No caso de xurdir problemas para o traslado, omédico coordinador do 061 valorará de novo o paciente axudado polomédico de A.P. ou contactará co psiquiatra de garda da zona.
7. O traslado urxente involuntario, xa sexa dun paciente axitado ounon, foi consensuado entre as distintas institucións implicadas, segun-do o protocolo xeral asinado pola Consellería de Sanidade, a Delega-ción do Goberno en Galicia e a Consellería de Xustiza, Interior eAdministración Local para o traslado e ingreso non voluntario e urxen-te de persoas con enfermidade ou trastorno mental (anexo 1).
18 Procedemento xeral
8. Co fin de realizar de forma adecuada a atención aos pacientes psi-quiátricos e as derivacións destes, o 061 utilizará a información rexis-trada na tarxeta sanitaria.
9. Para o seguimento e análise deste procedemento crearase unhacomisión mixta de avaliación e seguimento entre o Servizo de SaúdeMental e o 061 que analizará as incidencias que se produzan
10. As incidencias desde as U.S.M. ou dos servizos hospitalarios deurxencias psiquiátricas enviaranse ao Servizo de Saúde Mental a tra-vés do responsable da área correspondente. As incidencias desde o061 enviaranse a onde corresponda.
Guías de actuación 3
21Guía de actuación
GUÍA DE ACTUACIÓN EN ALTERACIÓNS DA CONDUTA
1. INTRODUCIÓN
Trátase de describir os principios do interrogatorio psiquiátrico e orgánicoque realiza un médico a través do teléfono no caso de pacientes conalteracións do comportamento. A anamnese é unha ferramenta efectivapara avaliar estes trastornos. É importante recordar que os pacientespsiquiátricos poden sufrir patoloxías orgánicas e en ocasións alteraciónsda conduta secundarias a elas.
O interrogatorio irá dirixido fundamentalmente a recoñecer signos ou sín-tomas de gravidade no paciente, valorando o estado xeral e, unha vez des-cartados estes signos, é cando orientaremos o interrogatorio cara a unhaposible patoloxía psiquiátrica. Son fundamentais as tres primeiras pregun-tas para orientarnos no interrogatorio.
Se tras este interrogatorio logramos identificar signos que nos orientencara a unha patoloxía psiquiátrica específica pasaremos ao seu interroga-torio correspondente.
2. ACTITUDE QUE SE DEBE SEGUIR
a. Introdución
Se se fala co propio paciente, intentarase mostrar interese e establecer bocontacto ou empatía con el.
Unha forma é repetindo parte da información que transmite ao teleoperadorque atende a chamada para confirmarlle ao paciente que o médico percibe oseu problema e ao mesmo tempo establecer unha relación de empatía.
Intentarase dicir frases empáticas como: “Comprendo como se sente…”.
- O interrogatorio comezarase preguntándolle por aspectos xerais para pasarposteriormente a aspectos máis delicados, se colabora.
b. Interrogatorio
INTERROGATORIO
¿Desde cando está así?
- Brusco (son poucas ascondutas psiquiátricasque xorden brusca-mente)
- Paulatino (horas-días)
¿A que atribúe esta con-duta ou situación ou quea desencadeou?
Valoración dos signos vitais
- Estado respiratorio
*Taquipnea,
- Estado cardíaco
*Taquicardia,palpitacións
22 Guía de actuación
OBSERVACIÓNS
- Infeccións do SNC, hipoglicemia, abstinen-cia por alcohol e estupefacientes, intoxi-cacións, hemorraxia intracranial, crisecomicial, TCE, hipoxia, insuficiencia agudadun órgano. Non se debe descartar unhapatoloxía psiquiátrica.
- Pode orientar tanto a patoloxía psiquiátricacomo orgánica. Síndrome confusionalaguda (flutúa no día)
- Pode orientar o interrogatorio desde o prin-cipio. Ver se o paciente tivo episodios simi-lares outras veces.
- Febre, acidose metabólica, TEP, insuficienciacardíaca, pneumonía, crise de ansiedade.
- Febre, hipertiroidismo, TEP, insuficienciacardíaca, pneumonía, ansiedade, psicose.
23Guía de actuación
*Bradicardia
-Temperatura
*Febre
*Hipotermia
¿Levou algún golpe?
¿Contraccións ou sacudidas?
¿Enténdenlle as palabrasque pronuncia? ¿Parali-zóuselle algún membro?
Valoración de orientación¿Sabe onde está, coñeceos seus familiares, quedía é?
- Hipertensión intracranial (máis frecuente),hipotiroidismo, Stokes-Adams.
- Meninxite, crise tirotóxica, vasculite, absti-nencia por sedantes e alcohol, procesosinflamatorios e infecciosos.
- Alteracións endócrinas con hipofunción,intoxicacións, patoloxía dermatolóxica,sepse, disfunción do SNC.
- Frecuentes e desapercibidos en axitados,lesións cranioencefálicas.
- Lesión neurolóxica, crise de histeria, trastornosdisociativos. Extrapiramidalismo. Hai que des-cartar o resto de patoloxía orgánica citada.
- Poden orientar a un problema neurolóxico,delirium e todas as súas causas, trastornoconversivo.
En lugar, tempo e espazo.- Demencia, delirium, amnesia psicóxena, fuga
psicóxena, e como sempre descartaransecadros orgánicos como intoxicacións.
24 Guía de actuación
Valoración do afecto.¿Que sentimentos ten?
-Ansiedade
-Tristeza
-Euforia, irritabilidade,
excitación
Valoración do pensamento Alteración do curso:
Alteración do contido:Delirios
Calquera patoloxía orgánica antes citadapode producilo.
- Cadro de ansiedade (pánico, ansiedadexeneralizada, fobias, estrés postraumático,trastorno obsesivo-compulsivo).
- Trastornos afectivos (depresión maior, trastorno bipolar, distimia, trastornoesquizoafectivo.
- Episodio maníaco, trastorno esquizoafecti-vo, psicose.
Desestruturado, incongruente
Delirio ou alucinacións visuais: máis frecuen-tes en cadros orgánicos. Cadro psicótico, enf.SNC (neoplasia, demencia, vasculite, epilep-sia,..), patoloxía endócrina (hipo-hipertiroi-dismo, Cushing, Addison,..), metabólicas(hipoglicemia, encefalopatía hepática, urémi-ca, hipoxia, hipercapnia), fármacos (dixital,corticoides, AINES, antibióticos, cimetidina,estimulantes, simpaticomiméticos,..), drogas(alcohol, cannabis, cocaína, anfetaminas,..).
25Guía de actuación
Valoración da percepción:Alucinacións
Antecedentes persoais
Antecedentes familiarese sociais persoais
Alucinacións auditivas: máis frecuente naesquizofrenia.
Alucinacións olfactivogustativas: máis fre-cuente en epilepsia.
Ilusión ou distorsión de formas: máis fre-cuente tras a inxesta de alucinóxenos.
Formigo, disestesias: cadros de ansiedade.
Insectos pola pel: intoxicación por cocaína,delirium tremens.
- VIH+
- Patoloxía neurolóxica: calquera cambioprevio indica patoloxía orgánica.
- Exposición a tóxicos, metais pesados, ououtros perigos laborais.
- Patoloxía cardiorrespiratoria.
- Medicamentos que toma: fundamentalmen-te incidir en sedantes e hipnóticos, psicotró-picos, anticolinérxicos, antiparkinsonianos,salicilatos, antipalúdicos, diuréticos, antihis-tamínicos, antihipertensivos, antimicrobia-nos ou bromuros, poden producir delirio ouun cadro psicótico.
- Patoloxía psiquiátrica.
- Poden identificar as causas desencadeantesdo estrés no medio en que se desenvolve opaciente.
26 Guía de actuación
3. RECOMENDACIÓNS
1. Se o paciente presenta alteracións na orientación:
1.1. Se se sospeita demencia intentarase que o paciente non permane-za a escuras, que teña puntos de referencia habituais (reloxo, calen-dario) e indicaráselle haloperidol, 4-10 mg (40-100 gotas, 2-5 cc).
1.2. Se se sospeita delirium, o paciente deberá permanecer acompa-ñado doutra persoa en todo momento, adoptaranse medidas deprotección (retirar obxectos cos que se poida mancar e se é nece-sario procederase á contención mecánica do paciente) e intentara-se que o paciente non permaneza a escuras, que teña puntos dereferencia habituais (reloxo, calendario) e indicaráselle haloperi-dol, 4-10 mg (40-100 gotas, 2-5 cc).
1.3. Se se sospeitan trastornos disociativos (fuga psicóxena, amnesiapsicóxena) procurarase un ambiente seguro e estable.
Axudaráselle ao paciente a elaborar os episodios dolorosos do seupasado ata alcanzar as razóns polas que mantén a disociación.
2. Se o paciente presenta un trastorno afectivo:
2.1. No caso de trastorno de ansiedade débese facilitar a relaxación,deitando o suxeito na padiola, conseguindo un ambiente tranqui-lo, convidándoo a que cerre os ollos, respire profundo e lento enon pense en nada.
- Débense promover manobras de distracción, como centrar aatención noutras cousas: preguntarlle por datos persoais, cantosanos ten, de onde é, etc…
- O paciente debe ser informado de que sofre unha crise de ansie-dade e de que non hai perigo para a súa vida; é convenienteexplicarlle o que é unha crise de ansiedade e o grao de malestar
27Guía de actuación
que lle pode chegar a ocasionar, pero evitando dicir que “nonten nada”, pois, ademais de non ser certo, equivale a non tomaloen serio e iso aumentará o nivel de angustia.
- Se hai hiperventilación, é útil poñer unha bolsa sobre o nariz e aboca a fin de que respire en ambiente hipercápnico e reducir asía hipocapnia e alcalose secundaria á hiperventilación. Hai quedescartar previamente por anamnese que o paciente padeza cal-quera enfermidade que favoreza de base a hipoxemia ou ahipercapnia crónicas, que contraindicarían a manobra. Débeseevitar cubrir totalmente a cabeza e usar bolsas opacas queimpedirían ver se o paciente se pon cianótico.
- Medicación ansiolítica para o episodio agudo: o mellor é indicarbenzodiacepinas de vida media curta. Non obstante, indicaraseunha que teña no domicilio, que tomase previamente e que nonlle sentase mal. Pódese utilizar o alprazolam, 0,5-1 mg s.l. ou v.o.e poderase repetir a dose aos 15-20 minutos, se é preciso.
- Psicoterapia de apoio: realizar un inventario das situacións queproducen ansiedade e analizar co paciente as sensacións asocia-das a elas. Explicar o significado dos seus síntomas e axudar opaciente a interpretar dun modo máis benigno as vivencias esensacións físicas molestas asociadas á súa ansiedade. Se pre-senta contracturas musculares utilizar técnicas de relaxación.
2.2. Na reacción por dó, o paciente benefíciase da verbalización e escoitada pena, expresando os sentimentos que no seu momento non puidoexpresar, faránselle preguntas como ¿que tal acepta a perda?, ¿creque o superou? etc. Posteriormente modificarase a memoria do fale-cido con preguntas como ¿recorda algún momento feliz co falecido?,recordando recordos positivos. Finalmente concienciarase o pacientepara que asuma as responsabilidades habituais ou novas da vidacomo ¿deuse conta do que o necesitan os seus fillos ou pais, etc..?
28 Guía de actuación
2.3. Trastorno depresivo: psicoterapia de apoio, transmitiránselle aopaciente mensaxes como padece vostede unha enfermidade quese chama depresión que cursa con síntomas como (citar os sínto-mas do paciente) e necesita polo menos 15-20 días para notaralgo de melloría. Recordarlle que é moi importante a toma cons-tante do tratamento. Destacaranse os pequenos logros que vaiaconseguindo.
Informarase a familia do proceso e non se lle coaccionará para atoma de decisións. Cando mellore haberá que estimulalo para areincorporación sociolaboral.
2.4. Nos casos de psicose ou manía farase a mesma intervención quena esquizofrenia.
3. Se o paciente presenta trastornos do pensamento:
3.1. O máis frecuente é que se produzan por alteracións orgánicas,polo que as recomendacións serán as de tratar o cadro orgánicopropiamente dito e pódeselle administrar haloperidol, 4-10 mg (40-100 gotas, 2-5 cc).
3.2. No caso de esquizofrenia tratarase de actuar sobre a familia paraque apoie o paciente (educación con respecto á natureza da enfer-midade recomendándolles que eviten discutir co paciente os con-tidos do pensamento. Ao mesmo tempo intentarán diminuír aomáximo o estrés ambiental se é necesaria a medicación durante ascrises.
3.3. Na epilepsia, se o paciente está convulsionando, intentarase colo-carlle algún obxecto entre os dentes, evitando suxeitalo e tratandode protexelo para que non se golpee contra os obxectos circun-dantes; cando cese a convulsión, recomendarase colocar o pacien-te en posición lateral de seguridade.
29Guía de actuación
3.4. En casos suxestivos de delirium tremens procurarase que opaciente permaneza nun ambiente seguro, actitudes tranquiliza-doras e a administración de BZD (diacepam 5mg v.o.) e trasladoinmediato a un centro hospitalario.
3.5. No caso de intoxicacións tranquilizarase o paciente e os acom-pañantes a través do teléfono, mantendo o paciente nun lugarseguro, relaxado e cun acompañante tranquilo.
- Se o paciente está estuporoso colocarase en posición lateral deseguridade. Se o tóxico é coñecido intentarase inducir o vómitomediante estimulación orofarínxea dixital ou cun obxecto romo(excepto en intoxicacións por ácidos, álcalis, derivados do petró-leo, anticonvulsivantes ou en pacientes con diminución do nivelde conciencia).
- Se o paciente convulsiona recomendaranse benzodiacepinas e seo paciente está axitado recomendarase haloperidol ou benzodia-cepinas.
- Se se envía un médico monitorizarase o paciente con mante-mento das constantes hemodinámicas.
- Se o tóxico é descoñecido, administrarase O2 a alto fluxo (salvointoxicación por paraquat), glicosa 20-30 mg/i.v, (Glucosmon R-50), naloxona 0,01 mg/kg/i.v., tiamina 1-2 mg/kg/i.v. e flumacenil0,2-0,3 mg/i.v.
- Se o tóxico é coñecido aplicaranse as medidas especificas segun-do o tóxico (ver manexo inicial das intoxicacións en Manual deurxencias prehospitalarias 061). Algunhas que hai que destacarson: intoxicación por CO2 administrar O2; en intoxicación poropiáceos, naloxona; por benzodiacepinas, flumacenil; por orga-nofosforados, atropina; por atropina, fisostigmina e por alucinó-xenos, sintomático.
30 Guía de actuación
4. RESPOSTA
RESPOSTA RECHAMADA
DERIVACIÓN A CENTRODE URXENCIAS (*)
SINTOMATOLOXÍA
- Demencia senil a tratamento con axitaciónleve en que se poden facer pequenas modi-ficacións de medicación, con contornofamiliar colaborador.
- Axitación, disestesias, ansiedade con con-torno colaborador
- Conduta que entrañe perigo.
- Dificultade para o manexo do paciente.
- Familia non colaboradora que non poidagarantir o control do paciente.
- Calquera alteración da conduta que suxirapatoloxía orgánica leve.
- Patoloxía que non remite tras a rechamada.
- Tras a inxesta de fármacos ou estupefa-cientes.
31Guía de actuación
VISITA DOMICILIARIA
EMERXENCIA
- Adultos ou anciáns cuxa situación basalimpida o traslado.
- Pacientes que non poidan ou non acepten aderivación.
- Situacións en que se considere máis ade-cuada a atención in situ dentro do con-torno do paciente (demenciadescompensada, dó intenso, etc.)
- Calquera alteración da conduta que suxirapatoloxía orgánica grave.
- Alteración do nivel de conciencia.
- Cortexo vexetativo.
- Dificultade respiratoria.
- Manchas na pel de aparición brusca.
- Sospeita de intoxicación.
- Convulsións.
- Traumatismo previo
- Delirium tremens.
- Conduta que poida entrañar perigo para opropio paciente ou para os que o rodean.
(*) Os pacientes que necesiten acudir a un centro de urxencias e non poidan ir polos seus medios seránderivados en ambulancia.
32 Guía de actuación
ALTERACIÓNS CONDUTUALES
¿Desde cando está así?BruscoPaulatino
Xral/ pat. orgánica ainda que non se debe descartar patpsiquiátrica
-Infec SNC, TCE, -Hipoglicemia, hipoxia-Abstinencia drogas, intox.-Hemorraxia iC, epilepsia-Non descartar patpsiquiátrica
Protocolo específicoValoración signos vitais
Alt. resp
Alt. cardivasc
Alt. da Tª
¿Levou algún golpe?
¿Convulsións?
¿Disartria, paresia?
Valoración orientación¿Onde está? ¿coñece os familiares? ¿que día é?
T. disociativos
Valoración do afecto1.Ansioso2.Triste, choro3.Eufórico, irritable
Valoración pensamentoEstruturado, congruente-Alucinacións visuais-Alucinacións auditivas-Aluc. olfactivogustativas-Ilusión
F. sensoriais anormais-Disestesias-Formicación
Antec. persoaisAntec. familiares
-Patoloxía previa-Desencad situac
Rechamada
-Demencia senil, axitac.leve que precisapequena modificación-Axitación, disestesias, ansiedade-Contorno colaborador
Derivación centro urxencias
-Mozos, adultos ou anciáns e non llo impide circunstancia ningunha-Conduta entrañe perigo-Dificultade manexo do paciente-Alt conduta suxira pat orgánica leve-Pat non remite tras rechamada-Tras inxesta de fármacosou estupefacientes
-Contorno non colaborador
Visita domiciliaria
-Adultos que non é posible derivación-Anciáns cuxa situación basal o impida-Pacientes que non poidan ou non acepten a derivación
Emerxencia-Alt. conduta q. suxira pat. orgánica grave-Alt. nivel de conciencia-Cortexo vexetativo-Dificultade respiratoria-Manchas pel de aparición brusca-Sospeita intox grave-Convulsións-Traumatismo previo-Delirium tremens
Valorar
Orienta
Demencia
Delirium
3.-Manía-Psicose
Valorar
1.T. Ansiedade
2.T. Afectivos
Epilepsia
ValorarFrec orgánico
Esquizofrenia
Alucinóxenos
Delirium tremensValorar
Transt. ansiedade
Intoxicacións
Manobras relaxac, ventilac aire espirado, Trankimazin sblConsello
Consello
ConselloXa visto
Posición seguridade (se estupor), se se envía un médico Tox. e descoñecido: control ctes, O2 , glicosa, Tiamina, flumacenilTox coñecido : CO2 -O2 , opiaceos-naloxona , BZD- flumacenilorganofos-atropina , atropina-fisostigmina , alucinox- sintomático
Posición lateral seguridade, obxecto entre dentes, evitar golpesConsello
Cuarto con luz, puntos de referencia, haloperidol gotas
Consellos especifico de pat. causal (se identifica); haloperidolConsello
Depresión: soporte psicolóxico, contactar con familiaresDo: psicoterapia de “ventilación”(idea suicida: prot especif)
Consello
Actuar sobre familia, non discutir o contido do pensamentoestrés ambiental, valorarase axuste da medicación en crise
Consello
Consello
Contorno de apoio, estratexias de recuperación de memoriaConsello
En gralel das intox, se se envía un médico: control de ctes, O 2Se convulsións: BZD , se axitación: haloperidolo BZD
Consello
Actitude e contorno tranquilizador, BZD Consello
33Guía de actuación
GUÍA DE ACTUACIÓN NO TRASLADO INVOLUNTARIO
1. INTRODUCIÓN
É frecuente que o médico de urxencias sexa requirido para atender enfer-
mos mentais que non colaboran na exploración e/ou non acceden a ser
trasladados a un centro sanitario. É dicir, non prestan o seu consentimen-
to á actuación médica.
Pero, ¿como se actuará nestes casos? trátase de proporcionarlle ao
paciente a axuda médica que precisa respectando os dereitos civís. Debe-
mos ter claro que o paciente ten un déficit grave da competencia para
prestar o seu consentimento á asistencia sanitaria que require.
Se coñecemos previamente a existencia dunha autorización xudicial para
o ingreso do enfermo, a situación simplifícase notablemente.
2. CUESTIÓNS XERAIS ACERCA DOS INGRESOS INVOLUNTARIOS
2.1. Quen pode ser internado “por razón de trastorno psíquico”Patoloxía psiquiátrica grave que implica risco para o paciente ou para ter-
ceiros na cal o facultativo considere que o paciente é incapaz para decidir.
2.2. Quen pode solicitar o internamentoCónxuxe ou quen se encontre nunha situación de feito asimilable (por
analoxía do art. 757).
Ascendentes, descendentes, irmáns, etc.
Calquera persoa pode poñer en coñecemento do Ministerio Fiscal feitos
que poden ser determinantes de internamento.
2.3. Quen pode decidir o internamentoO xuíz de Primeira Instancia.
34 Guía de actuación
2.4. Procedementos• Non urxente: a medida adóptaa o xuíz tras unha serie de trámiteslegais.
• Urxente: a medida adóptaa o médico que leva a cabo o ingresourxente. Débelle comunicar esta medida ao xuíz (prazo máximo de 24horas). O tribunal, unha vez que teña coñecemento da noticia e nunmáximo de 72 horas deberá ratificar o ingreso. Se denega a autoriza-ción para o ingreso, o paciente debe ser dado de alta hospitalariainmediatamente.
2.5. Execución de internamento involuntarioO xuíz adoptará a súa decisión en forma de auto. No caso dunha ordexudicial o facultativo deberá proceder ao ingreso do paciente e non llepoderá dar a alta mentres non o autorice o xulgado.
No caso dunha autorización xudicial permíteselles aos facultativos decidiro ingreso do paciente aínda en contra da súa vontade. A pesar da existen-cia dunha autorización xudicial os médicos poden non levar a cabo oingreso se non o cren indicado. Nos ingresos por autorización xudicial omédico pode decidir o momento de cesamento do internamento, dando dealta o enfermo e comunicándollo inmediatamente ao xulgado competente.
O 24 de febreiro do ano 2004 asinouse o “Protocolo xeral sobre traslados eingresos non voluntarios e urxentes de persoas con enfermidade outrastorno mental en Galicia” entre a Consellería de Sanidade, a Delegacióndo Goberno en Galicia e a Consellería de Xustiza, Interior e AdministraciónLocal (ver anexo 1). Nel consensúase, entre as distintas administraciónsimplicadas, o traslado involuntario urxente do paciente psiquiátrico.
3. GUÍA DE ACTUACIÓN• Se coñecemos previamente a existencia dunha autorización xudicial para
o ingreso do enfermo a situación simplifícase notablemente. Que proba-blemente non sexa competente para consentir o seu traslado e/ou ingresoé algo que de forma implícita se recolle na intervención xudicial. Ademaiscontarase e valorarase a presenza das forzas e corpos de seguridade.
35Guía de actuación
• Se non ten autorización xudicial previa valorarase se o traslado é decarácter urxente.
• Se non o é, derivarase ao seu médico de cabeceira ou ao seu especialis-ta de área.
• Se o traslado é de carácter urxente, a primeira medida que hai quetomar é a contención psíquica (chamar o paciente polo seu nome epresentarnos, actuar sen présas, actitude firme e tranquilizadora, nonfalarlle en voz alta e agresiva, diminuír no posible o número de persoaspresentes, intentar a comunicación verbal e escoitar o paciente conatención e axudalo a expresar os seus sentimentos, obviar as discu-sións baldías, etc).
• Se accede ao traslado, realizarase. En caso contrario intentarase seda-ción farmacolóxica voluntaria.
• Se colabora será trasladado ao hospital.
• Se non colabora procederase á contención física para o que solicitare-mos o auxilio das forzas e corpos de seguridade (protocolizado poracordos institucionais).
Unha vez suxeitado o paciente procederase a administrarlle tratamentofarmacolóxico i.v. ou i.m.
Como alternativas propoñemos diferentes vías de administración e fárma-cos que dependerán de diversos factores como o grao de axitación, fárma-cos dispoñibles, manexo terapéutico, etc.
Por vía oral propoñemos haloperidol gotas: 4-10 mg (40-100 gotas, 2-5cc) e/ou levomepromazina 40-60mg (40-60 gotas, 1-1,5 cc) ou olanzapinavelotab 10 mg ou diacepam: 10-20 mg ou lorazepam 1mg.
Por vía intramuscular propoñemos haloperidol 5 mg e/ou levomeproma-zina 25 mg e biperideno 5mg ou diacepam: 2,5-10 mg ou midazolan: 0,3mg/Kg, repetir segundo resposta.
Por vía intravenosa propoñemos haloperidol 5 mg 5-10 mg lentamentecada 30 min ata sedación ou diacepam 2mg/ml ata un máximo de 20 mgou midazolan 0,1-0,3 mg/kg/iv, repetir segundo resposta obtida.
36 Guía de actuaciónOI
RA
TN
UL
OV
NI O
DA
LS
AR
T
o irat
nu l
ov
ni o
dals
art ed e l
bitpec s
u s etnei c
aP
s oreci
rcet
ou
etn ei
c ap
o ara
p o
cs ir acil
pm i e
uq e
va rg a ci rtá i
uqis
p a íx
olot a
P
on
Ni S
aciu
q ísp
nó ic
netn
oC
LA
TIP
SO
H A
O
O
DA
LS
AR
T
aci síf n
ói cnet
no
CP
OF e
d oili
xu
A
ón
s)ic
po sair
va
Tra
tam
en
to f
arm
aco
lóx
ico
?etne
xru
É¿
on
Ni S
PO
F ed
zanes er
p a
ra r
o laV
?aro
b alo
C¿
iSo
nN
lar
o a íV
ra lu cs
uma rt
ni a íV
aso
n eva rt
ni aíV
gm
01
batol
ev
ani
paznal
Og
m 0
1-4 :sat
og
lo
direp
o laH
)cc
5-2(
tg
00
1-0
4
)cc
5.1-
1(t
g 0
6-0
4
gm
5l
odi re
pol a
Hg
m 5
2a
ni cam
o rp e
mo
vle
e
/ou
o
u/
eg
k/g
m 3
0,
n aloza
dim
gm
01 -
5,2
nap e
ca id
gm
5o
n edire
p iB
)g s
03/
gm
,52 (
vi /g
k/g
m 3.
0 -1,
0 :n al
o z adi
M
0
2 ed
omi
xám
nu
ata
nim/
gm
2 :p
m ama
p ec ai
D)
pma
2(g
mni
m 0
3 ad ac et
nemat
n elg
m 0
1-5 :
pma
lo
dir ep
ol aH
nói
cades
a
ata
na
qu
e o
facu
ltat
ivo
co
nsi
der
e q
ue
o p
acie
nte
é in
cap
az p
ara
dec
idir
¿ Te
n a
uto
riza
ció
n x
ud
icia
l?
No
n s
e co
nse
gu
e
De
riv
aci
ón
ao
se
u m
éd
ico
de
ca
be
ceir
ao
u d
eri
va
ció
n a
o e
spe
cia
list
a d
e á
rea
Co
nsé
gu
ese
e/o
u le
vo
me
pro
ma
cin
a g
ota
s: 4
0-6
0 m
ge
/ou
Re
pe
tira
se d
ose
se
gu
nd
o a
re
spo
sta
ob
tid
a
37Guía de actuación
GUÍA DE ACTUACIÓN NO PACIENTE AXITADO
1. CONCEPTOSíndrome en que aparece estado de exaltación motora acompañado deansiedade, cólera, pánico ou euforia, segundo os casos. Pode haber desin-hibición verbal e falta de conexión de ideas.
2. CLASIFICACIÓN A etioloxía desta síndrome debe ser descartada seguindo a seguinte orde:2.1. Axitación orgánica
O máis frecuente son os cadros tipo delirium. As causas máis habituais son:
(*) En xeral cambios bruscos de niveis plasmáticos de fármacos con algunha actividade sobre SNC,especialmente en grupos predispostos como anciáns, consumidores de drogas, etc.
Tóxicas (*) Metabólicas Neurolóxicas Outras
Simpaticomiméticos Hipoglicemia TCE HTA
Anticolinérxicos Hipo/hipertiroidismo Tumores cerebrais IAM, angor
Neurolépticos Hiperparatiroidismo Anoxia cerebral Arritmias
Dixital Alt. electrolíticas:Mg,Ca,Na Demencias Valvulopatías
Cafeína Febre Infeccións SNC Anafilaxia
Psicoestimulantes Síndrome carcinoide
Epilepsia lóbulotemporal Hipoxia
Abstinencia de alcohol ou sedantes Feocromocitoma Confusión
postictal Hipercapnia
Encefalopatíaurémica, hepática ACVA Sepse
Enfermidadede Cushing
Enfermidade deAddison
38 Guía de actuación
2.2. Axitación psiquiátricaDistinguimos dous tipos: as psicóticas e as non psicóticas.
a. Psicóticas:
- Esquizofrenia (delirios de persecución ou prexuízo, aluci-nacións auditivas, etc.)
- Manía (verborrea, aumento de autoestima, hiperactivida-de, ideas e delirios acerca de riqueza e poder).
b. Non psicóticas: crise de angustia (ataques de pánico).
2.3. Axitación reactivaa. Ante situacións catastróficas.
b. Ante situacións de desconexión sensorial (por exemplo, tras asintervencións oftalmolóxicas ou na UCI).
3. DIAGNÓSTICO
3.1. Historia clínicaa. Antecedentes médicos e psiquiátricos do paciente e familiares.
b. Inxesta de substancias tóxicas.
c. Enfermidade actual: forma de inicio, características e duración do cadro.
3.2. Exploracióna. Exploración física: xeral e neurolóxica (na medida do posible).
b. Valoración psiquiátrica: orientación, atención, estado afectivo,presenza de delirios e alucinacións.
3.3. Valoración da existencia de signos somáticos de risco vital: cia-nose, anoxia, anafilaxia, hipoglicemia, etc.
39Guía de actuación
4. TRATAMENTO4.1. Medidas de seguridade.
a. O primeiro é garantir a seguridade do persoal e do propiopaciente.
b. Se o paciente ten armas e se nega a entregalas, non se valora-rá; avisarase a policía e non se intentará detelo.
c. Crearanse espazos abertos e con pouca xente (os paranoicosséntense acosados en distancias interpersoais normais).
d. Fomentarase a verbalización. A entrevista debe ser tranquila,dándolle confianza ao paciente. Ás veces esta medida diminúepor si soa o estado de axitación. Se é insuficiente recorrerase amedidas físicas.
e. Valorarase o risco de violencia inminente:
- Ton de fala grave, ameazante e vulgar.
- Elevada tensión muscular (tensar os brazos, sentarse noextremo da cadeira).
- Hiperactividade (deambular polo cuarto).
- Golpear portas ou mobiliario.
- Historia previa de violencia ou axitación.
- Sexo masculino, novo.
- Alucinacións.
4.2. Contención física- Nunca debemos conter fisicamente o paciente se non con-
tamos cos medios nin co persoal suficiente.
- A redución dun paciente violento débese facer cun equipocomo mínimo de cinco persoas, en que unha exerce ade-mais de coordinador
40 Guía de actuación
- Valorarase a presenza de corpos e forzas de seguridade.
- Tras a contención, é o momento da avaliación física, men-tal e valoración da sedación.
- Unha vez pasada a crise o paciente debe ser informado domotivo desta e liberado gradualmente.
En todos os casos que precisen hospitalización involuntaria, o responsabledo centro en que ingresa debe informar a autoridade xudicial correspon-dente e facer o informe pertinente, nun prazo máximo de 24 horas.
4.3. Medidas de soporte vital (ABC)
4.4. Medidas xeraisa. Constantes: TA, T ª, FC.
b. Monitorización cardíaca.
c. Pulsioxímetro-saturación de O2.
d. Glicemia.
e. Vía venosa periférica (se é necesario).
4.5. Medidas específicasa. Axitación ou ansiedade leve
O primeiro será aplicar medidas de contención psíquica. Se se conseguedaráselle a alta in situ ao paciente ou valorarase derivalo ao hospital.
Se non se consegue, tratarase igual que a axitación moderada.
b. Axitación moderada:Neste grao de axitación procederemos ao tratamento farmacolóxico.
Como alternativas propoñemos:
- Diacepam v.o. ou s.l. 10-20 mg.
- Haloperidol gotas 4-10 mg ( 40-100 gotas, 2-5 cc).
41Guía de actuación
- Loracepan v.o. ou s.l. comp.1 mg, 2,5 mg.
- Levomepromazina 40-60mg (40-60 gotas, 1-1,5 cc).
- Olanzapina velotab 5 ou 10 mg.
- Se dispuxesemos de BZD , con vida media máis longa, asdoses equivalentes son as seguintes:
• Se o paciente mellora valorarase se se lle dá a alta in situ ou se se deri-va ao hospital.
• Se o paciente non mellora será enviado ao hospital.
c. Axitación grave que precisa sedación rápida e eficaz:
i.m.: ahaloperidol 0,5 -10 mg e/ou levomepromazina 25 mg ou diazepam
2,5-10 mg ou midazolan 0,1-0,3 mg/kg, repetir segundo a resposta.
i.v.: midazolan ampolas 0,1-0,3 mg/kg i.v. ou diazepam 2 mg/min ou halo-
peridol 2-10 mg (pódese repetir cada 30 minutos)
Pódese asociar biperideno 5 mg para evitar efectos extrapiramidais (disto-
nías, rixidez, laringoespasmo).
4.6. Criterios de derivación e/ou traslado ao hospitala. Reagudización e alteracións psiquiátricas, para valoración polo
psiquiatra.
b. Orgánicas: cando precisen observación, probas complementa-
rias hospitalarias e tratamento correspondente. Naqueles
pacientes en que solucionemos a causa desencadeante, pode-
mos valorar a súa permanencia no domicilio.
5 mg de diazepam = 1 mg lorazepam = 7.5 mg cloracepato dipotásico.
42 Guía de actuación
iS
onN
onN
iS
ASIS
TEN
CIA
AO P
ACIE
NTE
AXI
TAD
O
C e
expl
orac
ión
físic
aBA :
SEEN
MANA
nóicaretla noc elbi tapmo
C
C
ac irtá iuqisp acinágro asuac noc elbitap
moC
uxei
to v
iole
nto
e se
n pa
tolo
xía
méd
ica
S
EVEL E VA
RG
on é
pos
ible
n Se
Forz
as d
e se
gurid
ade
Trat
amen
to d
a ca
usa
m:
av.
o. o
u s.l
. 10-
20 m
g, 2
,5-1
0 m
g i.m
.pezai
Dlo direpola
H g
m 01-5,0 ,)evel( cc5-2 ,tg001-04 ,gm 01-4 .
m.i : )ad are dom(
n: v
.o. o
u s.l
., 1, 2
, 5 m
ganpecaro L
a:nizam orp e
moveLg
m 06-04 .o.v,
gm 52 .
m.i ,cc 5,1-1 ,tg 06-0 4a
com
p. d
isper
sabl
e 5
ou 1
0 m
gnipaznal
Onálozad i
M .
m.i gk/gm 3,0-1, 0
mapezaiD
otunim/ g
m2 vi : mal ozadiM
gk/gm 3,0-1.0 :agra
C ,vi : l:i.m
. ou
i.v. 2
-10
mg
(cad
a 30
odirepolaH
)nim
anizamorpe
moveL g
m 52 mi
on edirepiB
songis atneserp es gm 5 vi
ais
dimaripartxe
UTIS
NI ATLA
ADA
RED
OM
aciuqísp nóicnetnoC
AIRALATIPS
OH
NÓI
CAVIRE
D
laosrepAv
alia
r med
idas
de
prot
ecci
ón
Valo
raci
ón d
os g
raos
de
axita
ción
¿Con
ségu
ese?
Valo
raci
ón d
a de
rivac
ión
¿Mel
loría
?
43Guía de actuación
GUÍA DE ACTUACIÓN NO PACIENTE CON PSICOSE
1. INTRODUCIÓN
Debe deixarse un primeiro momento de entrevista aberta, en que o
paciente se poida explicar sen que confrontemos ideas e opinións.
A seguir débeselle dar á entrevista un cariz médico, preguntando por ante-
cedentes médicos para introducirse pouco a pouco nos antecedentes psi-
quiátricos.
Posteriormente orientarase a entrevista a unha recollida de síntomas de
menos a máis específicos.
2. ACTITUDE QUE SE DEBE SEGUIR
A. Interrogatorio
INTERROGATORIO
¿Presenta algún signo depsicose?
- Ideas delirantes
- Alucinacións
- Linguaxe desorganizada
- Comportamento catató-nico ou desorganizado
OBSERVACIÓNS
- Se non os presenta pasaremos ao protocolode alteracións da conduta
- Se presenta algún dos anteriores signospasaremos á seguinte pregunta
44 Guía de actuación
Busca de factoresdesencadeantes:
- Tóxicos
- Alcohol
- Fármacos
Pode orientar o interrogatorio desde o prin-cipio.
Presenta alucinacións
auditivas, ideas delirantes
(control, adivinación de
pensamento)
Esquizofrenia e diagnósticos relacionados
Valoración de síntomas
maníacodepresivos
Depresión psicóticaManía
- Existen alteracións de memoria ou orientación
- Alucinacións visuais
- Focalidade neurolóxica
Demencia
Delirium
Causa orgánica
3. RECOMENDACIÓNS
3.1. No caso de inxesta de tóxicos, alcohol ou fármacos tranquiliza-ranse o paciente e acompañantes a través do teléfono, mantendo opaciente nun lugar seguro e relaxado cun acompañante tranquilo.- Se o paciente está estuporoso haberá que colocalo en posición
lateral de seguridade. Se o tóxico é coñecido intentarase inducir
45Guía de actuación
o vómito mediante estimulación orofarínxea dixital ou cunobxecto romo (excepto en intoxicación por ácidos, álcalis, deri-vados do petróleo, anticonvulsivantes ou en pacientes con dimi-nución do nivel de conciencia).
- Se o paciente convulsiona recomendaranse benzodiacepinas e seo paciente está axitado recomendarase haloperidol ou benzodia-cepinas.
- Se se envía un médico monitorizarase o paciente con mante-mento das constantes vitais.
- Se o tóxico é descoñecido, administrarase O2 a alto fluxo (salvointoxicación por paraquat), glicosa 20-30 mg/.i.v (Glucosmón R-50), naloxona 0,01 mg/kg/i.v., tiamina 1-2 mg/kg/i.v. e flumacenil0,2-0,3 mg/i.v.
- Se o tóxico é coñecido aplicaranse as medidas especificas segun-do o tóxico (ver manexo inicial das intoxicacións en Manual deurxencias prehospitalarias 061). Algunhas que hai que destacarson: intoxicación por CO2, O2; por opiáceos, naloxona; por ben-zodiacepinas, flumacenil; por organofosforados, atropina; poratropina, fisostigmina e por alucinóxenos, sintomático.
3.2. Se se sospeita demencia intentarase que o paciente non permanezaa escuras, que teña puntos de referencia habituais (reloxo, calenda-rio) e indicaráselle haloperidol 4-10 mg (40-100 gotas, 2-5 cc).
3.3. Se se sospeita delirium, o paciente debe permanecer acompaña-do doutra persoa en todo momento, adoptaranse medidas de pro-tección (retirar obxectos cos que se poida facer dano e se énecesario atarase o paciente) e intentarase que o paciente nonpermaneza a escuras, que teña puntos de referencia habituais(reloxo, calendario) e indicaráselle haloperidol 4-10 mg (40-100gotas, 2-5 cc).
46 Guía de actuación
3.4. Se o paciente presenta alucinacións auditivas, ideas delirantesou signos maníaco-depresivos, interrogaremos o paciente senprésas, establecendo unha boa relación, escoitándoo sen interrup-cións e parafraseando o que di de vez en cando. Intentaremos evi-tar interpretacións negativas e facer bromas sobre o tema, noncorrixir nin apoiar o delirio. Faráselle saber que comprendemos osseus sentimentos ofrecéndolle axuda.- Se o paciente está axitado (ver algoritmo de axitación psicomotriz).
- Se chegamos a unha presunción diagnóstica trataremos deaxustar a medicación que o paciente ten no seu domicilio ouque estaba tomando previamente.
4. RESPOSTA
RESPOSTA SINTOMATOLOXÍARECHAMADA - Paciente que non toma correctamente o
tratamento
- Crise con precipitante claro e que se poidaindicar toma de ansiolítico
- Contorno colaborador
DERIVACIÓN A CENTRO
DE URXENCIAS (**)
- Dificultade manexo paciente
- Crise suxestiva de patoloxía orgánica(*)
- Primeiro episodio
- Contorno non colaborador
- Cadro que non remite tras consello médicotelefónico
47Guía de actuación
VISITA DOMICILIARIA - Pacientes que requiren valoración médica enon é posible derivación
EMERXENCIA
Cadro psicótico con:
- Alteración do nivel de conciencia
- Dificultade respiratoria
- Gran cortexo vexetativo
- Convulsións
- Conduta hetero ou autoagresiva
(*) Considéranse crises suxestivas de patoloxía orgánica:
- Maior de 40 anos
- Ausencia de acontecementos significativos que preceden ou exacerban os síntomas.
- Resposta escasa a tratamentos previos
(**) Derivaranse en ambulancia os pacientes que necesiten acudir a un centro de urxencias e non
poidan ir polos seus medios.
set
naril
ed s
ae
¿Pre
senta
un o
u m
áis
ítem
s de
psi
cose
?dI
ALG
OR
ITM
O D
E P
SIC
OSE
-s
nó i
ca
nic
ulA-
ad
azi
na
gros
ed
exau
gn
iL-
o c
atat
ónic
o o
u d
esorg
aniz
ado
tn
em
atro
pm
oC-
iS
on
N
Pac
iente
que
non t
om
a co
rrec
tam
enteat
ud
no
c
a
d s
nói
ca r
et la
olo
co t
orP
ser
otc
afdes
enca
dea
nte
s r
acs
uB
lo
ho
cla , s
oci
xó
Ts
oc
am r
áf
sa
vi tid
ua
ca
nic
ulA
set
na ri l
ed s
ae
dIn
ó ic
ani
vid
a ,lort
no
c()
otn
em
a sn
ep
ed
ain
erfo
ziu
qsE
so
c itsó
ng
aid
es
od
an
oic
aler
de
adir
ug
e s n
óicis
op :r
op
utse
eS
:s
nó i
slu
vn
oc
eS
DZ
B,
:n
óic
at ix
a e
SD
ZB
ou
lo
d ir
ep
ola
h)
ocifí
ce
pse
o lo
cot
orp
a a s
ap(
sas ér
p ne
s e t
nei
ca
p o r
ag
orret
nI-
nói
cal
er
oa
b re
cel
bats
E-ns
óic
purr
e tni
nes oit
arc s
E -i
d e
uq
o ra
esar f
ara
P-ns
ó ic
ate r
pret
ni ra ti
v
-E Non c
orr
ixir
nin
apoia
r o
del
irio
-a
me t
e rb
os ra
em
orb
e sa
vi ta
ge
n
e
os
seus
dn
e rp
mo
c e
uq r
eb
as Fa
cer
-m
ento
sit
ne s
16
0 e
d a
du
xa
lel r
ec
e rfO -
om t ír
ogl
a re
v ( o
da ti
xa
á t se
eS -
)zi rt
om
oc i
sp
nói
cati
xa
ed
:a
ci tsó
ng
aid
nó i
cn
use r
p e
S-e l
biñ
opsi
d n
óic
aci
de
m e
d ets
uxA
Conse
llo
Conse
llo
o tt o
es
e que
or
alc
etn
atipi
cer
p n
oc
es ir
C--
oci t íl
ois
na
ed
am
ot ra
c id
ni a
doi
pr
od
a ro
bal
oc
onr
otn
Co
-
*a
cin
ágr
o ta
p e
d st
iva
ex
u s e
sirC-
o id
osip
e
eiro
mirP -
non c
ola
bora
dor
on r
otn
Co
- s
art eti
mer
on
n e
uq
ord
aC -
oci
nó f
elet
oci
dé
m olles
no
c
n
óic
arol
av
neri
uq
er e
uq s
e tn
eic
aP-
nói
ca
vi re
d el
bi so
p é
on
n e
aci
dé
m
:n
oc
oci t
ócis
por
da
Cai
cn
eic
no
c e
d le
v in
od
nói
car
e tlA-
a irot
arips
er
de
a tlu
cif iD -
de
man
exo p
acie
nte
a tlu
cif iD -
ovit
a te
xe
v ox
et ro
c n
arG-
ns
óisl
uv
no
C -a
vis
erg
aot
ua
ou
oret
eh
atu
dn
oC-
aic
ne
xr
em
E
air
ailici
mo
d atis i
V
sa i
cn
ex
ru
a n
óic
avi
re
D
e
d c.
etn
Aat
ne l
o iv
atu
dn
oc
ar
atn
eiro
ed
oP
ater
cn
oc
aíx
olot
ap
aci t
óci
sp
nó i
ser
pe
Daí
na
M
ed
nói
car
ola
V-
oc
a ín
am s
am
otní
ss
ovi
ser
pe
d
e
upre
ceden
ou e
xace
rban
aos
sínto
mas
, res
post
a es
casa
a t
to p
revi
os
q so
vi ta
cifin
g is s
o tn
eme
ce t
no
ca
ed
aic
nes
ua , s
on
a 0
4 ro
ia
M*
sn
óic
aretl
a n
etsix
Ec
atn
eiro
ou
air
om
em
ed
sai
usiv
són
Foca
lidad
e neu
roló
xica
ic
an i
cu Ap o
u f
amili
ares
lA
aic
ne
me
Dm
ui rile
Da
cin
ág r
o a s
ua
C
iS i
S iSi
S
iS
atso
p seR
at so
p seR
on
N
Rec
ham
ada
48 Guía de actuación
49Guía de actuación
GUÍA DE ACTUACIÓN NO PACIENTE CON DEPRESIÓN
1. INTRODUCIÓN
A depresión é un dos trastornos psíquicos máis comúns na consulta deurxencias. Aproximadamente o 20% da poboación xeral sofre un episodiodepresivo nalgún momento da súa vida; non obstante, moitas veces nonse detecta e trátase incorrectamente.
O suicidio constitúe un serio perigo nos pacientes con depresión; por isosempre deberá avaliarse o risco de suicidio neste tipo de pacientes.
2. ACTITUDE QUE SE DEBE SEGUIR
a. Introdución
Debe deixarse un primeiro momento de entrevista aberta, en que opaciente poida explicar sen que confrontemos ideas e opinións.
A continuación débeselle dar á entrevista un cariz médico, preguntandopor antecedentes médicos para introducirse pouco a pouco nos antece-dentes psiquiátricos.
Posteriormente orientarase a entrevista a unha recollida de síntomas demenos a máis específicos
b. Interrogatorio
INTERROGATORIO OBSERVACIÓNS
Síntomas depresivos
- Tristeza, tendencia aochoro
- Insomnio, diminucióndo apetito
- Dificultade de concen-tración, etc
Orienta a trastornos depresivos
50 Guía de actuación
3. RECOMENDACIÓNS
• Interrogarase o paciente sen présas e establecendo boa relación.
• Escoitarase o paciente sen interrupcións.
• Daráselle información sobre a súa enfermidade que é depresión, cuxos
síntomas son...
• Faráselle saber que comprendemos os seus sentimentos.
• Indicaráselle que procure estímulos positivos e ofrecerlle a nosa cola-
boración.
¿Está axitado? Se está axitado pasa a protocolo de axitación.
¿Presenta ideación suicida?
Se o presenta pasa ao protocolo de risco deautólise.
¿Presenta síntomaspsicóticos?
Se os presenta pasa a protocolo de psicose.
Se non se encontran
síntomas desencadeantesProtocolo de trastorno depresivo.
Búsca de factores desen-cadeantes
- Tóxicos, fármacos
- Patoloxía orgánica
- Problemas psicosociais
Pode orientar cara á etioloxía e tratamentodo problema concomitante (ademais dotratamento de depresión).
51Guía de actuación
4. RESPOSTA
RESPOSTA SINTOMATOLOXÍA
(**) Derivaranse en ambulancia os pacientes que necesiten acudir a un centro de urxencias e nonpoidan ir polos seus medios
RECHAMADA - Paciente que non toma correctamente otratamento.
- Contorno colaborador
VISITA DOMICILIARIA - Pacientes que requiren valoración médica enon é posible a derivación.
DERIVACIÓN A CENTRO
DE URXENCIAS (**)
- Dificultade ou manexo do paciente.
- Non toma o tratamento.
- Falta de apoio social
- Contorno non colaborador
- Se sintomatoloxía intensa: inhibición, rexei-tamento aos coidados
DERIVACIÓN A AP - Cadro que non remite tras consello médicotelefónico
-Primeiro episodio
52 Guía de actuación
Síntomas depresivos -Tristeza, tendencia ao choro -Insomnio, diminución do apetito -Dificultade de concentración, etc
Buscar desencadeantes :Tóxicos, alcohol, fármacos, enfermidade orgánica, problemas psicosociais
-Interrogar o paciente sen présas e establecer boa relación -Escoitar sen interrupcións -Información sobre a súa enfermidade que é depresión, cuxos síntomas son... -Faga saber que comprende os seus sentimentos -Procure estímulos positivos e ofrecerlle a axuda do 061
-Paciente que non toma correctamente o tto
-Contorno colaborador -Dificultade manexo paciente: Non toma o tto, non apoio social
-Contorno non colaborador -Se sintomatoloxía intensa: inhibición, rexeitamento aos coidados
-Pacientes que requiren valoraciónmédica e non é posible a derivación
Derivación a urxencias *
Resposta
Tto problema concomitante
¿Ideación suicida?
Protocolo de risco de autólise
-Cadro que non remite tras consello médico telefónico
-Primeiro episodio
¿Está axitado?
Si Non
Protocolo de axitación
Si Non
¿Síntomas psicóticos?
Si Non
Si Non
Cadro depresivo
Derivación a urxencias *
ALGORITMO DA DEPRESIÓN
¿Dúbida diagnóstica?
SiNon
Consello
*Se o paciente non pode ir polos seus medios será derivado en ambulancia
Visita domiciliariaRechamada Derivación AP
53Guía de actuación
GUÍA DE ACTUACIÓN NO PACIENTE CON IDEACIÓN SUICIDA
1. INTRODUCIÓN
En toda consulta en que encontremos factores de risco para a condutasuicida debemos preguntarlle ao paciente se nalgún momento pensou enacabar coa súa vida, sen medo a ser indutores de ningún tipo de condutae intentando que verbalice a súa idea suicida.
A partir dese momento debemos lograr empatizar o suficiente co pacientepara lograr explorar o seu grao de intencionalidade e que acepte o nosoofrecemento de axuda a través dunha entrevista clínica aberta que llepermita a expresión dos seus sentimentos.
Como a comunicación se establece a través dun teléfono, debemos ase-gurar a posibilidade de acceso do equipo asistencial se for necesario.
Son factores de risco para a conduta suicida:
- sexo masculino
- idade maior de 45 anos
- historia de abuso de alcohol e drogas
- en paro ou xubilado, illamento social, inmigración, falta deexpectativas, perda de categoría profesional
- solteiro/a, viúvo/a ou divorciado/a, mulleres sen fillos (situaciónsde soidade), perda ou separación recente
- enfermidade física ou psíquica grave, diagnóstico recente, des-compensación psicótica actual con alucinacións auditivas, ideasdelirantes de prexuízo, persecución ou ruína
- historia de abuso físico ou psíquico tanto actual como pasado
- intentos autolíticos graves previos
54 Guía de actuación
2. ACTITUDE QUE SE DEBE SEGUIR
INTERROGATORIO OBSERVACIÓNS
¿Cal cre que é a causadesta situación?¿encón-trase en situación decrise e/ou ao límite?¿sén-tese só?
As perdas recentes, a desesperanza, asoidade, o desemprego sen expectativas deresolución... como vimos son factores derisco importantes para a conduta suicida.
¿Cal é a súa situaciónlaboral actual?
É tan importante a situación de desempregorecente sen expectativas ou de longaduración como a diminución de categoríaprofesional ou o acoso laboral (mobbing) congran implicación emocional
¿Agora está acompañado? Aumenta o risco se o paciente se encontraillado sen posibilidades de axuda de maneirarápida, porque indica un maior grao deintencionalidade.
¿Consumiu alcohol e/oudrogas?
Ao diminuír o autocontrol aumenta o riscode suicidio
¿Ten algunha enfermidadeque lle preocupe actual-mente?¿diagnosticáronllarecentemente?¿toma algúntratamento?¿sofre dor inten-sa que o incapacita para assúas actividades diarias?
A patoloxía orgánica ou psíquica grave é unimportante factor de risco, así como o diag-nóstico recente de enfermidade grave ouinvalidante
55Guía de actuación
¿Que pensa facer nun
futuro próximo?
Valorar a existencia de plans e expectativasque poidan indicar por un lado baixo risco desuicidio e, por outro lado, permítenos terargumentos de disuasión
¿Pensou como levalo
a cabo?
Maior risco en pacientes con ideas persis-tentes, que pensou un mecanismo de altaletalidade (aforcamento, precitación...)
¿Usa, colecciona ougarda na casa algún tipode arma?¿ten acceso avelenos, tranquilizantes,antidepresivos, drogas...?
Á maior facilidade de acceso, maior é o perigo
¿Escoitou voces queoutras persoas nonpoden oír?¿pídenlle a súavida?
Preguntar en caso de sospeita de descom-pensación psicótica ou cadro delirante
¿Algunha vez intentou sui-cidarse? ¿hai antecedentesna súa familia ou no seumedio de conduta suicida?
Interrogar sobre o número de intentos, méto-dos empregados e consecuencias. Aumenta orisco en intentos graves propios ou do con-torno próximo
¿Pensou en morrer nal-gún momento da súavida?
Se o paciente o nega pero detectamos fac-tores de risco de suicidio ou pouca convic-ción na resposta debemos continuar coaentrevista, intentando que durante ela ver-balice as posibles ideas de suicidio
56 Guía de actuación
4. RESPOSTA
RESPOSTA SINTOMATOLOXÍA
DERIVACIÓN AO CENTRO DE URXENCIASDE AP**
- Paciente con risco leve
VISITA DOMICILIARIA - Pacientes con risco leve que non aceptanderivación.
EMERXENCIA (médicoAP+ ambulancia 061+forzas de seguridade )
- Paciente con risco moderado-grave* Inten-to autolítico consumado
*Risco moderado-grave:• Patoloxía orgánica e/ou psiquiátrica grave• Consumo de alcohol e/ou drogas• Manifestación explícita de desesperanza, percepción de non poder ser axudado nin
poder loitar contra os problemas• Ideas recorrentes de suicidio, planificación exhaustiva con acceso ao mecanismo de
lesión de alta mortalidade e sen posibilidade de rescate• Condutas autolíticas graves recentes
*Valorar sobre todo a tríade:- manifestación explícita de desesperanza - percepción de non poder ser axudado- incapacidade percibida para loitar contra os problemas
*** Serán derivados en ambulancia os pacientes que necesitan acudir a un centro de urxencias e non
poidan acudir polos seus medios, SEMPRE COA SEGURIDADE DE QUE IRÁN ACOMPAÑADOS.
RECOMENDACIÓNS
O alertante é diferente ao paciente
• non abandonar en ningún momento o paciente.
• a persoa que acompañe o paciente debe ter a súa confianza,
estar tranquila e non recriminar nin intentar convencelo. En
caso de axitación ou condutas histriónicas debe permanecer
tranquilo e manter o paciente nun ambiente controlado.
• retirar fármacos, alcohol, drogas, armas... dos sitios onde o
paciente teña fácil acceso.
• se se vai trasladar o paciente en coche dar un número de teléfo-
no móbil á Central de Coordinación do 061 e mantelo dispoñible.
• indicar que volvan chamar ao 061 ante calquera eventualidade
durante o traslado ou ata a chegada do equipo asistencial.
O alertante é o propio paciente
• O médico coordinador do 061 debe ter claro que se o alertante é
o propio paciente se trata dunha demanda de axuda.
• Debe intentar empatizar co paciente e que perciba a súa intención
de axuda, permanecer tranquilo e con actitude non crítica, permi-
tindo que o paciente fale libremente, verbalice a idea suicida e
exprese os seus sentimentos, procurando interromper só naquelas
ocasións onde se deba dirixir a entrevista ao aparecer algún indi-
cio que deba ser explorado (por exemplo ideas de ruína).
57Guía de actuación
58 Guía de actuación
• Non utilizar argumentos tales como “non hai motivos que xusti-
fiquen a súa conduta”, senón que debemos intentar transmitir
esperanza e mensaxes positivas (“o que lle pasa é unha enfermi-
dade e ten cura”, “para solucionar un problema transitorio busca
unha solución eterna”...).
• Intentar que o paciente dea o número de teléfono de alguén
próximo que o poida acompañar.
• Indagar o número de teléfono fixo, se chama desde un teléfono
móbil.
• En casos de alto risco e paciente só, manter o contacto telefóni-
co continuo ata a chegada de asistencia.
• Tratar de conseguir identificar o nome do psiquiatra ou hospital
de referencia onde estivese ingresado como posible medio de
localización ou para coñecer os antecedentes persoais.
Recomendacións de actuación para o médico asistencial
En situacións de ideas de suicidio non sistematizadas nin recorrentes con
compoñente manipulativo claro, sen factores de risco e bo soporte social e
familiar o médico asistencial pode valorar a asistencia in situ e a deriva-
ción á USM a través dos circuítos establecidos.
59Guía de actuación
Criterios de derivación urxente ao psiquiatra:
- *tentativa de suicidio seria
- *alta letalidade do plan suicida
- *condutas autolíticas graves recentes
- *trastorno psicótico
- *depresión severa
- *incremento na seriedade do pensamento suicida
- *circunstancias sociofamiliares de alto risco: soidade...
60 Guía de actuación
Entrevista clínica aberta que lle pe rmita ao paciente expresaros seus sentimentos e verbalizar a idea suicida
Detección de factores de risco e estratificación
PACIENTE CON ANSIEDAD
Risco moderado –grave:
*soidade*patoloxía orgánica e/ ou psiquiátrica grave. *dor crónica que incapacita para as actividades da vida diaria *consumo de alcohol e/ou drogas *manifestación explícita de desesperanza, percepción de non poder ser axudado nin poder loitar contra os problemas *ideas recorrentes de suicidio, planificación exhaustiva con fácil acceso a mecanismos de lesión de alta mortalidade e sen posibilidade de rescate
*condutas autolíticas graves recentes
DERIVACIÓN A AP ( valorar necesidade de traslado en ambulancia) VISITA se non acepta
- derivación a AP en ambulancia 061
- se non acepta derivación: médico de AP+ambulancia 061+ Forzas de seguridade
Se non dá o enderezo intentar manter o contacto telefónico mentres se intenta localizar o paciente a través de arquivos propios e/ou de corpos e forzas de seguridade,
EMERXENCIA
tarxeta sanitaria, hospitais...
ALGORITMO DE IDEAS DE SUICIDIO VERBALIZADAS/INSINUADAS
61Guía de actuación
GUÍA DE ACTUACIÓN NO PACIENTE CON ANSIEDADE
1. INTRODUCIÓN
Os trastornos de ansiedade constitúen o grupo máis frecuente de
trastornos psiquiátricos. A ansiedade é un estado caracterizado por un
sentimento de medo acompañado de signos somáticos que indican hiper-
actividade do sistema nervioso autónomo.
2. ACTITUDE QUE SE DEBE SEGUIR
a. Interrogatorio
INTERROGATORIO OBSERVACIÓNS
¿Padece dos nervios? Se non padece pasará ao protocolo:alteracións da conduta
¿Presenta algunha enfer-
midade mental severa?
Se é un trastorno psicótico pasará ao proto-colo correspondente.
Se é outra patoloxía, pasará ao protocolo dealteracións da conduta
¿Inxeriu alcohol, drogas
ou fármacos?
Orienta a factores desencadeantes.
Preguntar polosantecedentes persoais oupola súa situación socialpersoal
Pode orientar a algunha patoloxía específica.Se ata o momento non encontramos diagnós-tico valoraremos os trastornos de ansiedade.
62 Guía de actuación
3. RECOMENDACIÓNS
3.1. En xeral- Se o paciente está estuporoso, colocarémolo en posición lateral
de seguridade.
- Se ten convulsións, indicaráselle a administración de benzodia-cepinas i.v. (indicación a un médico).
- Se está axitado indicarase haloperidol ou benzodiacepinas v.o.(se as ten na casa e as tomou noutras ocasións) ou por outrasvías en caso de médico asistindo ao paciente.
3.2. Tratamento específico- Facilitarase a relaxación e conseguirase un ambiente tranquilo.
- O paciente será informado de que sofre unha crise de ansiedade.
- Se hiperventila indicaráselle a inspiración de aire expirado.
- Se se trata dun sentimento de dó: verbalización e escoita.
- Pódeselle indicar un ansiolítico de vida media curta (o que teñano domicilio e tomase noutras ocasións). En xeral alprazolam ouloracepam por vía sublingual.
Sensación de ansiedade,
vivencia de morte, des-
carga vexetativa.
Ansiedade paroxística episódica.
Sentimento de dó, ansie-dade xeneralizada
Outros trastornos de ansiedade
Medo desproporcionado
a algo concreto
Fobias
63Guía de actuación
4. RESPOSTA
RESPOSTA SINTOMATOLOXÍA
RECHAMADA - Crise en pacientes que xa están con trata-mento, podendo facer pequenas modifica-cións neste
- Crise con precipitante claro e que se poidaindicar toma de ansiolítico
- Contorno colaborador
VISITA DOMICILIARIA - Pacientes que requiren valoración médica enon é posible derivación
DERIVACIÓN A CENTRODE URXENCIAS (**)
- Dificultade no manexo do paciente- Crise suxestiva de patoloxía orgánica*- Primeiro episodio- Contorno non colaborador
- Ansiedade que non remite tras consellomédico telefónico
EMERXENCIACadro psicótico con:
Crise de ansiedade con:- Perda de coñecemento- Dificultade respiratoria- Gran cortexo vexetativo- Convulsións
(*) Considéranse crises suxestivas de patoloxía orgánica:-Maior de 40 anos-Ausencia de acontecementos significativos que preceden ou exacerban os síntomas.-Resposta escasa a tratamentos previos
(**) Serán derivados en ambulancia os pacientes que necesiten acudir a un centro de urxencias e nonpoidan ir polos seus medios.
64 Guía de actuaciónA
LG
OR
ITM
O D
E C
RIS
E D
E A
NS
IED
AD
E
i
¿Pa
de
ce
do
s n
erv
ios?
En
f. m
en
tal
sev
era
Bu
sca
r fa
cto
res
de
sen
ca
de
an
tes
An
tec
pe
rso
ais
S
itu
ac
ión
so
cia
l p
na
l
Va
lora
r tr
ast
orn
os
de
an
sie
da
de
De
sca
rga
ve
xe
tati
va
,a
nsi
ed
ad
e,
viv
en
cia
de
mo
rte
Me
do
de
spro
po
rcio
na
do
a
alg
o c
on
cre
to
Se
nti
me
nto
de
dó
An
sie
da
de
xe
ne
rali
zad
a
* M
aio
r 4
0 a
no
s, a
use
nc
ia d
e a
co
nte
ce
me
nto
s si
gn
ific
ati
vo
s q
ue
pre
ce
de
n o
u e
xa
ce
rba
n o
s sí
nto
ma
s, r
esp
ost
a e
sca
sa a
an
sio
líti
co
s p
rev
ios
Ou
tro
s tr
ast
orn
os
de
an
sie
da
de
Fo
bia
s
Sit
ua
ció
n q
ue
o
pu
xo
ne
rvio
so
Tó
xic
os,
alc
oh
ol
fárm
ac
os
Pro
toc
olo
de
tr
ast
orn
o p
sic
óti
co
Se
est
up
or:
po
sic
ión
se
gu
rid
ad
eS
e c
on
vu
lsió
ns:
BZ
D,
Se
ax
ita
ció
n: h
alo
pe
rid
ol
ou
BZ
D(p
asa
a p
roto
co
lo e
spe
cíf
ico
)
- D
ific
ult
ad
e n
o m
an
ex
o d
o p
ac
ien
te-
Cri
se s
ux
est
iva
de
pa
t. o
rgá
nic
a*
- P
rim
eir
o e
pis
od
io-
Co
nto
rno
no
n c
ola
bo
rad
or
- A
nsi
ed
ad
e q
ue
no
n r
em
ite
tra
s c
on
sell
o
mé
dic
o t
ele
fón
ico
- C
rise
qu
e e
ste
an
a t
to. p
od
en
do
fa
ce
r p
eq
ue
na
s m
od
ific
ac
ión
s n
o t
to.
- C
rise
co
n p
rec
ipit
an
te c
laro
e q
ue
se
po
ida
in
dic
ar
tom
a d
e a
nsi
olí
tic
o-
Co
nto
rno
co
lab
ora
do
r
- P
ac
ien
tes
qu
e r
eq
uir
en
va
lora
ció
n
mé
dic
a e
no
n é
po
sib
le d
eri
va
ció
n
Cri
se d
e a
nsi
ed
ad
e c
on
:-
Pe
rda
de
co
ñe
ce
me
nto
- D
ific
ult
ad
e r
esp
ira
tori
a-
Gra
n c
ort
ex
o v
ex
eta
tiv
o-
Co
nv
uls
ión
s
- F
ac
ilit
ar
rela
xa
ció
n-
Co
nse
gu
ir a
mb
ien
te t
ran
qu
ilo
- In
form
ar
o p
ac
ien
te q
ue
so
fre
un
ha
cri
se d
e a
nsi
ed
ad
e-
Se
hip
erv
en
tila
: in
spir
ac
ión
de
air
e
esp
ira
do
- S
e d
ó: v
erb
ali
zac
ión
e e
sco
ita
- A
nsi
olí
tic
o d
e v
ida
me
dia
cu
rta
(o
qu
e t
eñ
a n
o d
om
icil
io e
to
ma
rá
no
utr
as
oc
asi
ón
s)-
Alp
razo
lam
ou
lo
rac
ep
am
sb
l
Po
de
ori
en
tar
a
pa
tolo
xía
co
nc
reta
An
sie
da
de
pa
rox
ísti
ca
ep
isó
dic
a
S
on
N
on
N
iS
Con
sello
Con
sello
a ic
ne
xre
mE
air
ailici
mo
d ati si
V
Re
s-p
ost
a
on
N
iS
¿Oc
orr
eu
lle
ist
o a
lgu
nh
a v
ez?
R
ec
ha
ma
da
De
riv
ac
ión
a u
rxe
nc
ias
Pro
toc
olo
alt
era
ció
n d
a c
on
du
ta
Guía farmacolóxica 4
67Guía farmacolóxica
GUÍA FARMACOLÓXICA
A. INTRODUCIÓN
Neste compendio de medicamentos de urxencias psiquiátricas inténtaseexplicar de forma sinxela os datos imprescindibles para un servizo deurxencias extrahospitalario, facilitando o manexo na práctica diaria destesfármacos.
Na guía inclúense o nome comercial, nome farmacolóxico, forma de pre-sentación, mecanismo de acción, indicacións, dose e preparación, con-traindicacións, efectos secundarios e interacción farmacolóxica, así comoa categoría de risco fetal da FDA (Food and Drug Administration de EEUU)en cada fármaco.
Esta guía pretende ser dinámica aos posibles cambios que se realicen nunfuturo, tanto os cambios farmacolóxicos como a retirada ou introduciónde novos fármacos dentro do programa ACOUGO.
B. CLASIFICACIÓN DE RISCO FETAL DA FDA
A clasificación de factores de risco do uso de medicamentos durante oembarazo asigna a cada fármaco unha das seguintes categorías.
• Categoría A Estudos controlados en mulleres non demostraron riscopara o feto durante o 1º trimestre (tampouco hai evidencias durante ostrimestres posteriores), sendo remotas as posibilidades de risco fetal.
• Categoría B En estudos sobre animais xestantes non demostraronrisco fetal pero non hai estudos controlados en mulleres xestantes.Tamén inclúe fármacos que en estudos sobre animais demostraroncerto potencial teratóxeno pero non se puido confirmar en humanos.
• Categoría C En estudos sobre animais demostraron efectos adversosfetais, non existindo estudos controlados en mulleres xestantes.
68 Guía farmacolóxica
Estes fármacos só se deben empregar cando o beneficio potencial xustifica
o risco potencial para o feto.
• Categoría D Efectos teratóxenos sobre o feto humano, pero en oca-
sións o beneficio obtido co seu uso pode superar o risco esperado (uso
en situacións límite de posible morte materna).
• Categoría X Estudos en animais ou seres humanos demostraron ano-
malías fetais.
Estes fármacos están contraindicados en mulleres que están ou poden
estar embarazadas.
C. GUÍA FARMACOLÓXICA
ALPRAZOLAN (Trankimazin“ comp de 0,25, 0,5, 1 e 2 mg)
1. Mecanismo de acción
• Ansiolítico.
2. Indicacións
• Estados de ansiedade.
3. Dose/preparación
• A dose óptima deberá ser determinada individualmente.
• Para unha crise de ansiedade pode oscilar entre 0,5 e 2 mg (1 e 4
comp)/s.l. ou v.o.
4. Contraindicacións
• Sensibilidade coñecida a BZD.
• FDA, grupo B.
69Guía farmacolóxica
5. Efectos secundarios• Os máis frecuentes son somnolencia, atordamento e mareo.
6. Interacción farmacolóxica• Efectos depresores aditivos sobre o SNC, cando se administran
xunto con outros axentes psicotrópicos, anticonvulsivantes,antihistamínicos, etanol e outros fármacos que de por si produ-cen depresión do SNC
BIPERIDENO (Akineton“ amp de 5 mg en 1 ml)
1. Mecanismo de acción• Anticolinérxico.
2. Indicacións• Enfermidade de Párkinson.
• Sintomatoloxía extrapiramidal debida a medicamentos.
3. Dose/preparación• Dose: 2 mg - 5mg (1/2 amp – 1 amp) i.m ou i.v., que se poden
repetir cada media hora ata un máximo de 4 doses en 24 h.
• Nenos: 0,04-0,1 mg/kg/dose, pódese repetir aos 30 min.
4. Contraindicacións• Glaucoma agudo.
• Estenose mecánica do tracto gastrointestinal.
• Megacolon.
5. Efectos secundarios• No SNC: mareos, obnubilación, axitación, confusión, trastornos
da memoria, alucinacións e outros.
• A nivel periférico: sequidade de boca, trastornos da acomoda-ción, hipohidrose, estrinximento, trastornos gástricos, hipoten-
70 Guía farmacolóxica
sión, alteracións da frecuencia cardíaca, trastornos da micción eoutros.
6. Interacción farmacolóxica• Con psicofármacos, antihistamínicos, antiparkinsonianos e espas-
molíticos pode potenciar os efectos no nivel do sistema nervioso.
• A quinidina pode aumentar o efecto anticolinérxico.
• A levodopa pode potenciar as discinesias.
• Aumenta o efecto do alcohol.
• Antagoniza a metoclopramida.
DIAZEPÁN (Valium“comprimidos 5 e 10 mg, amp 10 mg en 2 ml eStesolid“ microenemas de 5 mg)
1. Mecanismo de acción• Ansiolítico benzodiazepínico de acción prolongada. Facilita a
unión do GABA ao seu receptor gabaérxico, incrementando asúa actividade.
2. Indicacións• Ansiedade.
• Convulsións e status epiléptico.
3. Dose/preparación• Dose v.o.: 10-20 mg
• Dose i.m.: 2.5 -10 mg
• Dose i.v. inicial: 2 mg/min/i.v. ata ceder a crise ou ata un máximode 20 mg -2 amp. (Dilúese unha amp en 8 ml de SF e pasaranse2 ml/min).
• Perfusión: 2 amp en 100 ml de SG ao 5% a 40 ml/hora.
71Guía farmacolóxica
• En nenos: 0,05-0,2 mg/kg/2-4 horas. Non status: 0,15-0,30 mgen 2 min sen pasar de 10 mg.
• A vía rectal: usarase se non temos vía i.v. ou como tratamentoinicial das convulsións febrís. En nenos > 3anos: 10 mg (2microenemas) e en nenos < 3 anos: 5 mg (1 microenema).
• Precaucións: pode ocasionar dor e flebite e trombose no sitio dainxección.
4. Contraindicacións• Hipersensibilidade ás BZD.
• Miastenia gravis.
• Insuficiencia respiratoria severa.
• Glaucoma de ángulo estreito.
• Síndrome de apnea do sono.
• Insuficiencia hepática severa.
• Intoxicación etílica aguda.
• Embarazo, categoría D.
5. Efectos secundarios• Somnolencia, confusión, ataxia.
• Mareos, sedación, disartria, desorientación.
• Depresión respiratoria (pódese reverter con flumazenilo), hipo-tensión, bradicardia e outros.
• Ocasionalmente amnesia anterógrada, psicose, diplopía e outros.
72 Guía farmacolóxica
6. Interacción farmacolóxica• Potencian a súa acción: estróxenos, metoprolol, propanolol,
cimetidina, disulfiram, fluoxetina, omeprazol, ácido valproico,alcohol, ADT e outros.
HALOPERIDOL (Haloperidol Esteve“ gotas 2 mg/ml, vial 5 mg / 1 ml)
1. Mecanismo de acción• Bloqueo dos receptores dopaminérxicos (D1 e D2), adrenérxicos
(alfa1 e alfa2), muscarínicos e histamínicos (H1 e H2).
2. Indicacións• Axitación psicomotriz.
• Estados psicóticos agudos e crónicos.
3. Dose/preparación• Dose v.o.: 4 – 10 mg, 40-100 gotas (2-5 cc)
• Dose i.m.e.i.v. : de 5 a 10 mg (1-2 amp).
• Nenos: De 6-12 anos: 1-3 mg/dose/im/4-8 h. max de 0.15mg/kg/d.
• Precaucións: débese administrar con precaución en pacientes deidade e anciáns debido á súa maior sensibilidade á sedación ehipotensión, así como en enfermidades cardiovasculares gravese na insuficiencia renal.
4. Contraindicacións• Antecedentes de hipersensibilidade ao fármaco.
• Pacientes con depresión profunda do sistema nervioso centralou en estado de coma.
• Embarazo, categoría C.
73Guía farmacolóxica
5. Efectos secundarios• Síntomas extrapiramidais.
• Síndrome neuroléptica maligna.
• Ocasionalmente: sedación, axitación, cefalea, vertixe, exacerba-ción aparente dos síntomas psicóticos, incluíndo alucinacións,taquicardia e hipotensión, reaccións de hipersensibilidade.
6. Interacción farmacolóxica• A tiroxina pode facilitar a toxicidade do haloperidol.
• Pode potenciar a depresión do sistema nervioso producida poralcohol ou outros fármacos como hipnóticos, sedantes ou anal-xésicos potentes.
• Pode antagonizar o efecto da adrenalina e outros axentes sim-paticomiméticos (excepto a noradrenalina).
• Non se debe asociar con levodopa.
OLANZAPINA (Zyprexa velotab 5 e 10 mg, vial de 10mg)
1. Mecanismo de acción:• Derivado tienobenzodiazepínico que mostra afinidade polos
seguintes receptores: 5-HT2A/2C, 5-HT3, 5-HT6 de serotonina,D4/D3/D1/D2 de dopamina e por receptores muscarínicos, a1-adrenérxicos e H1 histaminérxicos. Así pois ten maior afinidadepolos receptores serotoninérxicos que polos dopaminérxicos.
2. Indicacións:• Control da axitación psicomotriz en pacientes con estados psi-
cóticos agudos en xeral e especialmente os de tipo maníaco.
• Non se debe administrar ou facelo con precaución en pacientesanciáns.
74 Guía farmacolóxica
3. Dose/ Preparación:• Dose v.o.: 5-10 mg
• Dose i.m.: de 10 a 20 mg /24 horas por vía i.m. Diluír o vial quecontén o po de olanzapina con 2ml de auga destilada.
• Pódese inxectar un novo vial dúas horas despois segundo oestado clínico do paciente e co fin de conseguir a sedación
4. Contraindicacións:• Antecedentes de hipersensibilidade ao fármaco.
• Pacientes anciáns con calquera tipo de demencia en especial asdemencias vasculares ou mixtas.
• Pacientes con risco coñecido de glaucoma do ángulo estreito.
5. Efectos secundarios:• Síntomas extrapiramidais (moi pouco frecuentes)
• Hipotensión.
6. Interaccións farmacolóxicas:• Debe ser utilizado con prudencia en pacientes que inxeriron
alcohol.
• A fluvoxamina inhibe o metabolismo da olanzapina.
MIDAZOLAN (Dormicum“ amp. de 15 mg en 3 ml)
1. Mecanismo de acción• Hipnoindutor e sedante de acción rápida, (actúa sobre os recep-
tores gabaérxicos).
2. Indicacións• Indución e mantemento da anestesia.
• Sedación consciente.
3. Dose/preparación• Sedación consciente: adultos 2,5 mg/i.v. en 30 sg. Repetirase
segundo a resposta en cada caso. (Dose total media: 3,5-7,5 mg).
75Guía farmacolóxica
En anciáns ou pacientes debilitados iniciarase con 1 mg (dosemedia 3,5 mg), que se pasará nuns 2 min, (en indución de anes-tesia en 30 sg). En nenos: 0,15-0,20 mg/kg.
• Perfusión: diluiranse 2 amp. en 100 ml de SF ou SG 5% dose ini-cial de 2-16 ml/h. Diminuirase a dose se existe hipovolemia,vasoconstrición e hipotermia.
• En nenos: sedación: 0,15-0,20 mg/kg/i.v. e 0,2-0,5 mg/kg/víanasal ou s.l. Perfusión: 1 amp en 100 ml de SF ou SG 5% que sepasará de 0,05-0,02 mg/kg/h.
• En caso de non ter vía i.v. pódese administrar vía s.c. ou i.m.Comezo de acción en 15 minutos.
4. Contraindicacións• Hipersensibilidade ás BZD.
• Glaucoma de ángulo estreito.
• Insuficiencia respiratoria aguda.
• Insuficiencia hepática severa.
• Miastenia gravis.
• Depresión do SNC.
• Embarazo, categoría D.
5. Efectos secundarios• Somnolencia.
• Depresión respiratoria e apnea.
• Amnesia anterógrada.
• Náuseas, vómitos.
• Cefaleas.
• Síndrome de abstinencia.
76 Guía farmacolóxica
6. Interacción farmacolóxicaPotencia o efecto depresor do SNC do alcohol, hipnóticos, neurolépticos,ansiolíticos sedantes, barbitúricos, derivados morfínicos e anestésicos.
Dado o seu metabolismo hepático, interacciona con varios fármacos conposible potenciación da súa acción: antagonistas do calcio, macrólidos.
Fármacos que inhiben o seu efecto por indución do seu metabolismo, ami-nofilina, carbamacepina.
LEVOMEPROMAZINA (Sinogan“ gotas 40 mg/ml, vial 25 mg /1 ml al 4%)
1. Mecanismo de acción
2. Indicacións• Sintomatoloxía psicótica asociada con grande ansiedade, axita-
ción psicomotriz severa e agresividade.
3. Dose/ Preparación• Dose v.o.: 40-60 mg, 40-60 gotas (1-1.5 cc)
• Dose i.m.: 25 mg
4. Contraindicacións• Antecedentes de hipersensibilidade ao fármaco.
• Débese utilizar con precaución debido á súa gran capacidadehipotensora, polo que, se é posible, antes de inxectalo se debefacer control da tensión arterial.
• Debido a que o alcohol aumenta o efecto sedativo dos neurolép-ticos, a levomepromazina debe ser utilizada con precaución enpersoas que inxerisen esta substancia.
• Igualmente nas persoas que consumisen opiáceos.
5. Efectos secundarios• Hipotensión ortostática
• Extrapiramidais (moi pouco frecuentes).
Bibliografía 5
79Bibliografía
BIBLIOGRAFIA
1 Cruz Jentoft, A.J. et a.; Presentación atípica de enfermedades. En: Rive-ra Casado, J.M. et a.; Geriatría en Atención Primaria. Ed. Uriach. Barce-lona 1997; 27-33.
2 Daroff, R.B. et a; Desvanecimiento, síncope, mareo y vértigo. En: Fauci,A.S. et a; Harrison Principios de Medicina Interna. 14ª edición. Ed.McGraw-Hill Interamericana. Madrid. 1998, 114-116.
3 Ferrandiz Santos, J.; et a; Fármacos que pueden causar síntomas psi-quiátricos. En: Formación Médica Continuada. Ed. Doyma. Vol 7, núme-ro 10, decembro, 2000; 702-713.
4 Fuentes Vigil, J. et al. Aprendiendo a ser empático. En: Formación Médi-ca Continuada. Ed. Doyma. Vol 7, Número 8, Outubro, 2000; 538-539.
5 Galindo Ortiz de Landázuri, J. et a.; Agitación e insomnio en pacientesdemenciados. En: Formación Médica Continuada. Ed. Doyma. Vol 7,número 7, agosto-setembro, 2000; 473-482.
6 Jeffery C Hutzler, Douglas A. Rund; Trastornos de conducta: valoracióny estabilización en la sala de urgencias. En: En: Tintinalli, J.E. et al.;Medicina de Urgencias. 2º edición en español. Ed. McGraw Hill. 1997.Pax. 1628-1634.
7 López-Ibor Aliño, J.J..; Psicosis aguda, delirium y agitación psicomotriz.En: Carrasco Jiménez, Mª. S. et a.; Tratado de Emergencias Médicas. 1ºEdición. Ed. Aran. Madrid, 2000, 1737-1742.
8 López Espadas et a.; Traumatismo craneoencefálico. En: Carrasco Jimé-nez, Mª. S. et a.; Tratado de Emergencias Médicas. 1º Edición. Ed. Aran.Madrid, 2000, 1081-1085.
9 Martín Álvarez, M. et al. Deterioro cognitivo en el anciano. En: FormaciónMédica Continuada. Ed. Doyma. Vol 7, número 6, xuño-xullo, 2000; 388-394.
10 Pérez Blanco, J.; Pérez Solá, V.; Ansiedad. Crisis de ansiedad. En: Lloret,J. Et a.; Protocolos terapeúticos de Urgencias. Hospital de la Santa Creui Sant Pau. 3º edición. Ed. Springer-Verlag Ibérica. 1997. Páx. 926-930.
80 Bibliografía
11 Roper A. H.; Traumatismos craneales y de la columna vertebral. En:Fauci, A.S., Braunwald, E., et al.; Harrison, Principios de Medicina Inter-na. 14ª edición. Ed. Mc Graw Hill. 1998. Páx. 2720-2730.
12 Victor I. Reus, Transtornos mentales. En: Fauci, A.S., Braunwald, E., etal.; Harrison, Principios de Medicina Interna. 14ª edición. Ed. Mc GrawHill. 1998. Páx. 2831-2849
13 Alison J. Whelan e Sunita Muthua; Cuidados del Paciente en MedicinaInterna; Capitulo 1; En: Charles F. Carey e Col.; Manual Washington deTerapéutica Médica ; Masson, S.A; 10ª Edición; Barcelona;1999: 1-28.
14 Barranza Díaz,E e Col.; Psicosis; Capítulo 48; En: Guzmán Delgado, C. C.y Col.; Manual de Urgencias Médico Quirúrgicas; McGraw-Hill Intera-mericana; México;1998: 385-390.
15 Busto del Prado, F e Col.;Urgencias Psiquiátricas, Intervenciones en cri-sis y Violencia; Capítulo 10;En enfermería y Urgencia; Arán Ediciones;S.A; Madrid; 2001: 209-231.
16 Eric Legome; Agitación y Psicosis; Capitulo 1; En: Davis, Mark A. y col;Signos y síntomas en Medicina de Urgencias; Harcourt S.A; Barcelo-na;1999: 1-10.
17 Jonathan N. Adler e Col.;Urgencias Psiquiátricas; Capitulo 15; En:Medicina de Urgencia, NMS, Manuales Clínicos; McGraw-Hill Intera-mericana, editores, S.A; México; 2000: 189-193.
18 JonathanWasserberger, M. D e Col; Manejo del Paciente violento, Capi-tulo 115; En: Markovchick Vicent, J.; Secretos de la Medicina de Urgen-cias; McGraw-Hill Interamericana, editores S.A; México; 2000: 562-564.
19 Kenneth Tardiff, M. D.;Violencia; Capitulo 37; En: Robert E Hales y Col.; Tra-tado de Psiquiatría;Editorial Masson; 3ªEdicion;Barcelona;2000: 1401-1420.
20 Pérez Moreno; R. e Col.; El paciente agresivo; En :Moya Mir, M. S.;Guíade Actuación en Urgencias; Editorial McGraw-Hill-Interamericana, 1ªEdición; Madrid; 1999: 308-310.
81Bibliografía
21 Moratal Margarit, R.;Modulo Neurológico; En : Manual de Protocolos enEmergencias Extrahospitalarias; Grupo Aran ediciones, S.A.;2000: 68-78.
22 Robert Y. Simon, M. D.;Ley y Psiquiatría; Capitulo 41; En : Robert E.Hales y Col.;Tratado de Psiquiatría; Editorial Masson; 3ª Edición; Barce-lona; 2000:1489-1526.
23 Rovira Gil, E.; Urgencias Psiquiatricas; Capitulo 30; En Rovira Gil,E.;Urgencias en Enfermeria; Enfermeria S21,Difusión Avances de Enfer-meria; Madrid;2000: 511-521.
24 Sarro Martín, B e Col; Agitacion Psicomotriz; Capitulo 14 B; En: PereAntoni Soler y Josep Gascon; Recomendaciones Terapéuticas en Trans-tornos Mentales; Editorial Masson; 2ª Edicion; Barcelona; 1999: 273-279.
25 Dordil F.; El Síndrome de Agitación Psicomotriz; En: Urgencias en Psi-quiatria; Hospital Clínico Universitario de Zaragoza; Editorial Edos;Barcelona;1993: 45-52.
26 Jiménez Arriero M. A. e Sartorius Calamai N.; Valoración y tratamientodel enfermo psiquiátrico; En: Jesús Medina Asensio; Manual de urgen-cias médicas; 12 de Octubre; Editorial Díaz de Santos S.A.;Madrid;1998: 253-277.
27 Hyman S.E; El paciente violento; Capitulo 5; En: Manual de Emergen-cias Psiquiátricas; Edit. SALVAT; 2 ª Edición; Barcelona;1990: 27-35.
28 Barreira P.J.; Depresión. En S.E. Imán y G.E. Tesar. Manual de UrgenciasPsiquiátricas 3ª edición. Ed Masson 1996. Páx. 133-145.
29 Kaplan H.I. y Sadock B.J. Depresión. En Manual de Psiquiatría de Urgen-cias. 1ª edición. Ed Panamericana.1996. Páx. 198-202
30 Civeira M, Pérez A, Corbera M. Urgencias en Trastornos del Estado de Ánimo.En Urgencias en Psiquiatría. Ed Grafimac . 1ª edición. 2003. Páx. 59-66.
31 Trastornos de ansiedad. En Kapaln-Sadock, Psiquiatría clínica. WaverlyHispánica S. A.; 3 Ed.2003: 160-175
óProtocolos de intervenciónen urgencias extrahospitalarias
061
La enfermedad psíquica es un problema de salud frecuente que conlleva,como en otras muchas patologías, momentos de gravedad o urgencia en los quees necesaria una intervención rápida y eficaz para garantizar la salud y la seguri-dad del paciente. La respuesta a estas demandas es muy específica, pero sencillasi se tienen los conocimientos necesarios de como manejar las crisis y las opcio-nes asistenciales de las que se dispone.
Atención primaria, urgencias, salud mental, 061, fuerzas de orden públicoe instituciones judiciales están implicadas en la mayoría de las urgencias psiquiá-tricas. Así vemos que la asistencia a la patología psíquica grave es urgente en lacomunidad, supone un gran esfuerzo de coordinación entre diferentes niveles quesobrepasan lo puramente asistencial.
Por otra parte se necesita una serie de conocimientos mínimos para daruna respuesta de calidad a todos los usuarios del 061 con problemas de saludmental urgentes. La elaboración de un manual básico de la urgencia psiquiátrica yla difusión de este va hacer que la asistencia sea más homogénea, de calidad ycon la posibilidad de mejora continua.
Este manual de procedimientos es una guía en la que se establecen lospasos a seguir en cada una de las urgencias psiquiátricas más comunes: psicosis,depresión, ansiedad, riesgo de suicidio, transtorno de la conducta en general. Seda información de como abordar la relación con el paciente, las diferentes vías dederivación en función de su estado, orientacion sencilla para una entrevista ydiagnóstico adecuado e incluso manejo farmacológico del caso. Se respetan siem-pre los derechos fundamentales de las personas afectadas y se da la informaciónpertinente para que esto sea así. Siempre sin perder de vista los diferentes actoresimplicados en las intervenciones, definiendo su lugar y condiciones de actuación.
Presentación
Todo esto es posible gracias a la colaboración, reflejada en este trabajo, entre laFundación 061 y el programa de salud mental y su disposición para establecer víncu-los, que están promoviendo y consiguiendo el logro de estes objetivos, cuyo desarrollocolocaría a nuestra Comunidad Autónoma en un lugar de referencia en la atención alas crisis y a las urgencias psiquiátricas comunitarias y a domicilio.
Mª José Rubio VidalConselleira de Sanidade
Programa Acougo: Introducción
1.1. Introducción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Procedimiento general . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Guías de actuación en: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
3.1. Alteración de conducta . . . . . . . . . . . . 103
3.2. Traslado involuntario. . . . . . . . . . . . . . 115
3.3. Paciente agitado . . . . . . . . . . . . 119
3.4. Paciente con psicosis . . . . . . . . . 125
3.5. Paciente con depresión . . . . . . . . 131
3.5. Paciente con ideación suicida . . . 135
3.5. Paciente con ansiedad . . . . . . . . 143
Guía farmacológica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Bibliografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
1
2
3
5
4
Indice
Introducción 1
1.1 Introducción
JustificaciónEl 061 es el número al que cualquier usuario de la Comunidad Autónomade Galicia puede llamar por un problema sanitario urgente. Supone unapuerta de entrada al sistema, sobre todo en situaciones de urgencia yemergencia. Las llamadas al 061 relacionadas con problemas de saludmental son de sintomatología diversa por lo que las respuestas emitidasson variables, pudiendo resolverse con o sin movilización de recursos.
La telemedicina se ha convertido en uno de los instrumentos más útilespara tratar pacientes a distancia. Así lo están demostrando distintas expe-riencias, sobre todo en la atención a pacientes de zonas rurales con másdificultad para el acceso a la consulta.
Con motivo de la puesta en marcha del Programa de salud mental en Gali-cia a través del número de teléfono 061 se hace necesaria la especifica-ción de un procedimiento único de coordinación y asistencia para toda lacomunidad.
Por todo ello se describen las siguientes actuaciones:
1.- Descripción de un PROCEDIMIENTO GENERAL.
2.- Desarrollo conjunto de guías de actuación para la atención de distintaspatologías psiquiátricas desde la primera llamada al 061 hasta la asisten-cia y/o traslado del paciente.
ActualizaciónEste procedimiento, así como los protocolos asociados al mismo, se modi-ficarán siempre que haya cambios en las condiciones externas.
El sistema de actualización es el siguiente:
Los responsables del seguimiento realizarán las propuestas que considerannecesarias, acompañadas de la argumentación de las mismas.
91Introducción
La aprobación definitiva de los cambios corresponde a la comisión respon-sable que se reunirá con periodicidad semestral.
Una vez aprobado, se editará la nueva versión / actualización que se renu-merará y fechará de nuevo.
DifusiónEl sistema de difusión de los procedimientos y guías será el siguiente:
Se entregará un ejemplar a cada miembro fijo de cada uno de los serviciosparticipantes.
Se facilitará un ejemplar para su lectura a los miembros ocasionales detodos los servicios participantes.
Se advertirá a todo el personal de los servicios participantes la obligatorie-dad de conocer el procedimiento y las guías.
Se establecerán sesiones de difusión del procedimiento y las guías con unaperiodicidad anual entre el personal de todos los servicios participantes,con la finalidad de mantenerlo siempre vivo y actualizado.
La comunicación de las actualizaciones o nuevas versiones del procedi-miento y de las guías se realizará de la misma forma antes expuesta. Elresponsable de la difusión es también responsable de dar a conocer lasnuevas versiones y actualizaciones.
EvaluaciónSe formará una Comisión Mixta de Evaluación y Seguimiento del procedi-miento y guías que estará formada por los mismos miembros responsablesde su actualización.
Se recogerá información consistente en:
• Actividad y explotaciones de los servicios atendidos por el 061 depacientes con sospecha de patología psiquiátrica.
92 Introducción
• Documentación bibliográfica y actualizaciones de los servi-cios implicados.
• Incidencias de ambos servicios.
A partir de esta documentación se elaborará un informe por parte de cadauno de los servicios implicados que será discutido en sesión por los inte-grantes de la Comisión de Evaluación y Seguimiento quien, en función delas conclusiones extraídas, realizará las propuestas para la introducción delos cambios necesarios.
93Introducción
Procedimiento general 2
97Procedimiento general
1.- PROCEDIMIENTO GENERAL
1. El 061 es el número de referencia para la atención de las llamadasrelacionadas con sintomatología psiquiátrica urgente de la ComunidadAutónoma de Galicia.
2. Cualquier usuario puede llamar para solicitar atención sanitariaurgente. Los usuarios pueden ser pacientes, sanitarios, fuerzas y cuer-pos deseguridad, jueces, etc.
3. El 061 sólo realiza el traslado urgente de pacientes con destino alos servicios de atención sanitaria urgente de Atención Primaria y aten-ción urgente hospitalaria de referencia que le corresponda por zona.
El 061, tras recibir la llamada, recogerá los datos de localización o losrecuperará del archivo de pacientes registrados en el programa y podráresolver la llamada de varias formas distintas:
Sin movilización de recursos:
• Información sanitaria.
• Consulta médica telefónica.
• Derivación a Atención Primaria
• Intercomunicación con psiquiatría del área.
Con movilización de recursos
• Médico de Atención Primaria (AP)
• RTSU - ambulancia asistencial.
• USVA - ambulancia de soporte vital avanzado
• Otros
La intercomunicación con el psiquiatra de guardia la realizará siempre elmédico coordinador del 061, tras valorar la situación y considerar necesa-rio el asesoramiento por parte de atención especializada.
98 Procedimiento general
En casos extraordinarios, el médico coordinador del 061, una vez que hayacomentado el caso con el psiquiatra de guardia y, previo acuerdo, podráponer en contacto al usuario con este último.
4. Horarios de atención:
-En horario de atención ordinaria: HAO:
La derivación de los pacientes a las consultas ordinarias de las Unidadesde Salud Mental (U.S.M.) por razones de urgencia, se deberá realizar a tra-vés del médico de cabecera correspondiente, acompañado de informe ovolante de interconsulta urgente a Psiquiatría.
En casos excepcionales el 061 podrá derivar directamente los pacientes alas consultas de las U.S.M. tras acuerdo previo telefónico con el psiquiatracorrespondiente.
En caso de Emergencia se derivará directamente al Servicio de UrgenciasHospitalario correspondiente (se han elaborado guías de actuación orien-tativas).
-En horario de atención continuada: HAC:
Los pacientes que necesiten atención psiquiátrica urgente pueden serderivados a los servicios de Atención Primaria o al servicio de Urgenciasdel hospital de referencia. Se intentará que los pacientes trasladados enambulancia a los servicios de urgencias hospitalarios sean valorados pre-viamente por un médico (ya sea de A.P. o del 061)
5. Localización del psiquiatra de guardia: en HAC se podrá contactarcon el psiquiatra de guardia en cada una de las áreas de Salud Mentalvinculadas a los complejos hospitalarios, a través de la centralita delhospital correspondiente.
• Santiago: Presencia física en el Hospital Provincial de Conxo. Presencia física en el Hospital Clínico Universitario.
99Procedimiento general
• A Coruña: Presencia física en el Complejo Hospitalario Juan Canalejo.
• Lugo: Guardia localizada en el Hospital Xeral.
• Ourense: Presencia física en el Hospital Santa María Nai.
• Pontevedra: Presencia física en el Hospital Provincial.
• Ferrol: Presencia física en el Hospital Arquitecto Marcide
• Vigo: Guardia localizada en el Hospital Meixoeiro.Presencia física en el Hospital Nicolás Peña.
6. Solicitud de ambulancia al 061 por el especialista en psiquiatría:cuando un psiquiatra (habitualmente en HAO), tras realizar la valora-ción de un paciente, considere necesario su traslado urgente en ambu-lancia al hospital, deberá llamar él mismo al 061 para realizar lasolicitud de la ambulancia e indicar cómo y a dónde se debe realizar eltraslado.
Si considera que el traslado se puede demorar (según la evolución delpaciente en el transcurso de unas horas) deberá dejar un informe a lafamilia o entorno del paciente, indicando específicamente si es necesarioel traslado urgente en ambulancia y el destino. Indicará la necesidad desolicitud de autorización judicial por parte de la familia si se precisase.
En este último caso será la familia o el entorno del paciente quien seponga en contacto con el 061. En el caso de surgir problemas para el tras-lado el médico coordinador del 061 valorará de nuevo al paciente ayudadopor el médico de A.P. o contactará con el psiquiatra de guardia de la zona.
7. El traslado urgente involuntario, ya sea de un paciente agitado o no,ha sido consensuado entre las distintas instituciones implicadas,según el Protocolo general firmado por la Consellería de Sanidad, laDelegación del Gobierno en Galicia y la Consellería de Justicia, Interiory Administración Local para el traslado e ingreso no voluntario yurgente de personas con enfermedad o trastorno mental (anexo 1).
100 Procedimiento general
8. Con el fin de realizar de forma adecuada la atención a los pacien-tes psiquiátricos y las derivaciones de los mismos, el 061 utilizará lainformación registrada en la tarjeta sanitaria.
9. Para el seguimiento y análisis de este procedimiento se creará unaComisión Mixta de Evaluación y Seguimiento entre el Servicio de SaludMental y el 061 que analizará las incidencias que se produzcan.
10. Las incidencias desde las U.S.M. o de los servicios hospitalariosde urgencias psiquiátricas se enviarán al Servicio de Salud Mental através del responsable del área correspondiente. Las incidencias desdeel 061 se enviarán a la dirección que corresponda.
Guías de actuación 3
103Guía de actuación
GUÍA DE ACTUACIÓN EN ALTERACIONES DE LA CONDUCTA
1. INTRODUCCIÓN
Se trata de describir los principios del interrogatorio psiquiátrico y orgáni-co que realiza un médico a través del teléfono en el caso de pacientes conalteraciones del comportamiento. La anamnesis es una herramienta efec-tiva para evaluar estos trastornos. Es importante recordar que los pacien-tes psiquiátricos pueden sufrir patologías orgánicas y en ocasionesalteraciones de la conducta secundarias a las mismas.
El interrogatorio irá dirigido fundamentalmente a reconocer signos o sín-tomas de gravedad en el paciente, valorando el estado general y, una vezdescartados estos signos, es cuando orientaremos el interrogatorio haciauna posible patología psiquiátrica. Son fundamentales las tres primeraspreguntas para orientarnos en el interrogatorio.
Si tras este interrogatorio logramos identificar signos que nos orientenhacia una patología psiquiátrica específica pasaremos a su interrogatoriocorrespondiente.
2. ACTITUD A SEGUIR
a. Introducción
Si se habla con el propio paciente, se intentará mostrar interés y establecerbuen contacto o empatía con el mismo.
Una forma es repitiendo parte de la información que trasmite al teleopera-dor que atiende la llamada para confirmarle al paciente que el médico per-cibe su problema y al mismo tiempo establecer una relación de empatía.
Se intentará decir frases empáticas como: “Comprendo como se siente…”.
- El interrogatorio se comenzará preguntándole por aspectos generalespara pasar posteriormente a aspectos más delicados si colabora.
b. Interrogatorio
INTERROGATORIO
¿Desde cuando está así?
- Brusco (son pocas lasconductas psiquiátricasque surgen bruscamen-te)
- Paulatino (horas-días)
¿A que atribuye esta con-ducta o situación o quelo ha desencadenado?
Valoración signos vitales
- Estado respiratorio
* Taquipnea,
- Estado cardíaco
*Taquicardia,palpitaciones
104 Guía de actuación
OBSERVACIONES
- Infecciones del SNC, hipoglucemia, absti-nencia por alcohol y estupefacientes, into-xicaciones, hemorragia intracraneal, crisiscomicial, TCE, hipoxia, insuficiencia agudade un órgano. No se debe descartar unapatología psiquiátrica.
- Puede orientar tanto a patología psiquiátri-ca como orgánica. Síndrome confusionalagudo (fluctúa en el día)
- Puede orientar el interrogatorio desde elprincipio. Ver si el paciente ha tenido epi-sodios similares otras veces.
- Fiebre, acidosis metabólica, TEP, insuficien-cia cardiaca, neumonía, crisis de ansiedad.
- Fiebre, hipertiroidismo, TEP, insuficienciacardiaca, neumonía, ansiedad, psicosis.
105Guía de actuación
*Bradicardia
-Temperatura
*Fiebre
*Hipotermia
¿Ha llevado algún golpe?
¿Contracciones o sacudidas?
¿Le entienden las pala-bras que pronuncia? ¿Sele ha paralizado algúnmiembro?
Valoración de orientación¿Sabe en donde está,conoce a sus familiares,que día es?
- Hipertensión intracraneal (más frecuente),hipotiroidismo, Stokes-Adams.
- Meningitis, crisis tirotóxica, vasculitis, abs-tinencia por sedantes y alcohol, procesosinflamatorios e infecciosos.
- Alteraciones endocrinas con hipofunción,intoxicaciones, patología dermatológica,sepsis, disfunción del SNC.
- Frecuentes y desapercibidos en agitados,lesiones craneoencefálicas.
- Lesión neurológica, crisis de histeria, tras-tornos disociativos. Extrapiramidalismo.Hay que descartar el resto de patologíaorgánica citada.
- Pueden orientar a un problema neurológi-co, delirium y todas sus causas, trastornoconversivo.
En lugar, tiempo y espacio.- Demencia, delirium, amnesia psicógena, fuga
psicógena, y como siempre se descartaráncuadros orgánicos como intoxicaciones.
106 Guía de actuación
Valoración del afecto.
¿Qué sentimientos tiene?
-Ansiedad
-Tristeza
-Euforia, irritable, excitado
Valoración del pensamiento
Alteración del curso:
Alteración del contenido:Delirios
Cualquier patología orgánica antes citadapuede producirlo.
- Cuadro de ansiedad (pánico, ansiedadgeneralizada, fobias, estrés postraumático,trastorno obsesivo-compulsivo).
- Trastornos afectivos (depresión mayor,trastorno bipolar, distimia, trastorno esqui-zoafectivo.
- Episodio maníaco, trastorno esquizoafecti-vo, psicosis.
Desestructurado, incongruente
Delirio o alucinaciones visuales: más frecuen-tes en cuadros orgánicos. Cuadro psicótico,enf. SNC (neoplasia, demencia, vasculitis, epi-lepsia,..), patología Endocrina (hipo-hipertiroi-dismo, Cushing, Addison,..), metabólicas(hipoglucemia, encefalopatía hepática, urémi-ca, hipoxia, hipercapnia), fármacos (digital,corticoides, AINES, antibióticos, cimetidina,estimulantes, simpaticomiméticos,..), drogas(alcohol, cannabis, cocaína, anfetaminas,..).
107Guía de actuación
Valoración de la percepción:Alucinaciones
Antecedentes personales
Antecedentes familiaresy sociales personales
Alucinaciones auditivas: más frecuente en laesquizofrenia.
Alucinaciones olfativogustativas: más fre-cuente en epilepsia.
Ilusión o distorsión de formas: más frecuentetras la ingesta de alucinógenos.
Hormigueo, disestesias: cuadros de ansiedad.
Insectos por la piel: intoxicación por cocaína,delirium tremens.
- VIH+
- Patología neurológica: cualquier cambioprevio indica patología orgánica.
- Exposición a tóxicos, metales pesados, uotros peligros laborales.
- Patología cardiorrespiratoria.
- Medicamentos que toma: fundamentalmenteincidir en sedantes e hipnóticos, psicotrópi-cos, anticolinérgicos, antiparkinsonianos,salicilatos, antipalúdicos, diuréticos, antihis-tamínicos, antihipertensivos, antimicrobia-nos o bromuros, pueden producir delirio oun cuadro psicótico.
- Patología psiquiátrica.
- Pueden identificar las causas desencadenan-tes del estrés en el medio en que se desen-vuelve el paciente.
108 Guía de actuación
3. RECOMENDACIONES
1. Si el paciente presenta alteraciones en la orientación:
1.1. Si se sospecha demencia se intentará que el paciente no permanezca aoscuras, que tenga puntos de referencia habituales (reloj, calendario) yse le indicará haloperidol, 4-10 mgr (40-100 gotas, 2-5 cc).
1.2. Si se sospecha delirium, el paciente deberá permanecer acompa-ñado de otra persona en todo momento, se adoptarán medidas deprotección (retirar objetos con los que pueda hacerse daño y si esnecesario se procederá a la contención mecánica del paciente) y seintentará que el paciente no permanezca a oscuras, que tengapuntos de referencia habituales (reloj, calendario) y se le indicaráhaloperidol, 4-10 mgr (40-100 gotas, 2-5 cc).
1.3. Si se sospechan trastornos disociativos (fuga psicógena, amne-sia psicógena) se procurará un ambiente seguro y estable.
Se ayudará al paciente a elaborar los episodios dolorosos de supasado hasta alcanzar las razones por las que mantiene la diso-ciación.
2. Si el paciente presenta un trastorno afectivo:
2.1. En el caso de trastorno de ansiedad se debe facilitar la relaja-ción, acostando al sujeto en la camilla, consiguiendo un ambientetranquilo, invitándolo a que cierre los ojos, respire profundo ylento y no piense en nada.
- Se deben promover maniobras de distracción, como centrar laatención en otras cosas: preguntarle por datos personales,cuantos años tiene, de donde es, etc…
- El paciente debe ser informado de que sufre una crisis de ansie-
109Guía de actuación
dad y de que no hay peligro para su vida; es conveniente expli-carle lo que es una crisis de ansiedad y el grado de malestar que puede llegar a ocasionarle, pero evitando decir que “no tienenada”, pues, además de no ser cierto, equivale a no tomárselo enserio y eso aumentará el nivel de angustia.
- Si hay hiperventilación, es útil poner una bolsa sobre la nariz y laboca a fin de que respire en ambiente hipercápnico y reducir así la hipocapnia y alcalosis secundaria a la hiperventilación. Hayque descartar previamente por anamnesis que el pacientepadezca cualquier enfermedad que favorezca de base la hipoxe-mia o la hipercapnia crónicas, que contraindicarían la maniobra. Debe evitarse el cubrir totalmente la cabeza y el usar bolsas opa-cas que impedirían ver si el paciente se pone cianótico.
- Medicación ansiolítica para el episodio agudo: lo mejor es indi-car benzodiacepinas de vida media corta. No obstante se indica-rá una que tenga en el domicilio, que haya tomado previamentey que no le sentara mal. Se puede utilizar el alprazolam, 0.5-1mg sl o vo pudiéndose repetir la dosis a los 15-20 minutos, si espreciso.
- Psicoterapia de apoyo: realizar un inventario de las situacionesque producen ansiedad y analizar con el paciente las sensacio-nes asociadas a las mismas. Explicar el significado de sus sínto-mas y ayudar al paciente a interpretar de un modo más benignolas vivencias y sensaciones físicas molestas asociadas a suansiedad. Si presenta contracturas musculares utilizar técnicasde relajación.
2.2. En la reacción por duelo, el paciente se beneficia de la verbaliza-ción y escucha de la pena, expresando los sentimientos que en sumomento no pudo expresar, se le harán preguntas como ¿qué talacepta la pérdida?, ¿cree que lo ha superado? etc. Posteriormentese modificará la memoria del fallecido con preguntas como
110 Guía de actuación
¿recuerda algún momento feliz con el fallecido?, recordandorecuerdos positivos. Finalmente se concienciará al paciente paraque asuma las responsabilidades habituales o nuevas de la vidacomo ¿se ha dado cuenta de lo que le necesitan sus hijos opadres, etc..?
2.3. Trastorno depresivo: psicoterapia de apoyo, se le transmitirá alpaciente mensajes como padece usted una enfermedad que sellama depresión que cursa con síntomas como (citar los síntomasdel paciente) y necesita al menos 15-20 días para notar algo demejoría. Recordarle que es muy importante la toma constante deltratamiento. Se destacarán los pequeños logros que vaya consi-guiendo.
Se le informará a la familia del proceso y no se le presionará parala toma de decisiones. Al mejorar se le estimulará para la reincorporación sociolaboral.
2.4. En los casos de psicosis o manía se hará el mismo planteamien-to que en la esquizofrenia.
3. Si el paciente presenta trastornos del pensamiento:
3.1. Lo más frecuente es que se produzcan por alteraciones orgá-nicas por lo que las recomendaciones serán las de tratar el cuadroorgánico propiamente dicho y se le puede administrar haloperidol,4-10 mgr ( 40-100 gotas, 2-5 cc).
3.2. En el caso de esquizofrenia se tratará de actuar sobre la familiapara que apoye al paciente (educación con respecto a la naturale-za de la enfermedad, recomendándoles que eviten discutir con elpaciente los contenidos del pensamiento.) Al mismo tiempo inten-tarán disminuir al máximo el estrés ambiental. Si es necesario sereajustará la medicación durante las crisis.
111Guía de actuación
3.3. En la epilepsia, si el paciente está convulsionando, se intentarácolocarle algún objeto entre los dientes, evitando sujetarle y tra-tando de protegerlo para que no se golpee contra los objetos cir-cundantes; cuando la convulsión haya cesado, se recomendarácolocar al paciente en posición lateral de seguridad.
3.4. En casos sugestivos de delirium tremens se procurará que elpaciente permanezca en un entorno seguro, actitudes tranquiliza-doras y la administración de BZD (diacepam 5mg vo) y trasladoinmediato a un centro hospitalario.
3.5. En el caso de intoxicaciones se tranquilizará al paciente y acom-pañantes a través del teléfono, manteniendo al paciente en unlugar seguro, relajado y con un acompañante tranquilo.
- Si el paciente está estuporoso se colocará en posición lateral deseguridad. Si el tóxico es conocido se intentará inducir el vómitomediante estimulación orofaríngea digital o con un objeto romo(excepto en intoxicaciones por ácidos, álcalis, derivados delpetróleo, anticonvulsivantes o en pacientes con disminución delnivel de conciencia).
- Si el paciente convulsiona se recomendarán benzodiacepinas y siel paciente está agitado se recomendará haloperidol o benzodia-cepinas.
- Si se envía un médico se monitorizará al paciente con manteni-miento de las constantes hemodinámicas.
- Si el tóxico es desconocido, se administrará O2 a alto flujo (salvointoxicación por paraquat), glucosa 20-30 mg/iv (Glucosmon R-50), naloxona 0.01 mg/kg/iv, tiamina 1-2 mg/kg/iv y flumacenil0.2-0.3 mg/iv.
- Si el tóxico es conocido se aplicarán las medidas especificassegún el tóxico (Ver manejo inicial de las intoxicaciones en
112 Guía de actuación
Manual de urgencias prehospitalarias 061). Algunas a destacarson: Intoxicación por CO2 administrar O2; en intoxicación poropiáceos, naloxona; por benzodiacepinas, flumacenil; por orga-nofosforados, atropina; por atropina, fisostigmina y por alucinó-genos, sintomático.
4. RESPUESTA
RESPUESTA
RELLAMADA
DERIVACIÓN A CENTRODE URGENCIAS (*)
SINTOMATOLOGÍA
- Demencia senil a tratamiento con agitaciónleve en los que se puede hacer pequeñasmodificaciones de medicación, con entornofamiliar colaborador.
- Agitación, disestesias, ansiedad con entor-no colaborador
- Conducta que entrañe peligro.
- Dificultad para el manejo del paciente.
- Familia no colaboradora que no puedagarantizar el control del paciente.
- Cualquier alteración de la conducta quesugiera patología orgánica leve.
- Patología que no remite tras la rellamada.
- Tras la ingesta de fármacos o estupefacientes.
113Guía de actuación
VISITA DOMICILIARIA
EMERGENCIA
- Adultos o ancianos cuya situación basalimpida el traslado.
- Pacientes que no puedan o no acepten laderivación.
- Situaciones en las que se considere másadecuada la atención in situ dentro delentorno del paciente (demencia descom-pensada, duelo intenso, etc)
- Cualquier alteración de la conducta quesugiera patología orgánica grave.
- Alteración del nivel de conciencia.
- Cortejo vegetativo.
- Dificultad respiratoria.
- Manchas en la piel de aparición brusca.
- Sospecha de intoxicación.
- Convulsiones.
- Traumatismo previo
- Delirium tremens.
- Conducta que pueda entrañar peligro parael propio paciente o para los que le rodean.
(*) Se derivarán en ambulancia a los pacientes que necesiten acudir a un centro de urgencias y no pue-dan ir por sus medios.
114 Guía de actuación
ALTERACIONES CONDUCTUALES
¿Desde cuando está así?BruscoPaulatino
Gral/ patorgánica aunque no se debe descartar patpsiquiátrica
-InfecSNC, TCE, -Hipoglucemia, hipoxia-Abstinencia drogas, intox.-Hemorragia iC, epilepsia-No descartar patpsiquiátrica
Protocolo específicoValoración signos vitales
Al tresp
Alt cardivasc
Alt de la Tª
¿Ha llevado algún golpe?
¿Convulsiones?
¿Disartria, paresia?
Valoración orientación¿dónde está? ¿conoce a familiares? ¿quédía es?
T. disociativos
Valoración del afecto1.Ansioso2.Triste, llanto3.Eufórico, irritable
Valoración pensamientoEstructurado, congruente-Alucinaciones visuales-Alucinaciones auditivas-Aluc. olfativogustativas-Ilusión
F. sensoriales anormales - Disestesias- Formicación
Antec. personalesAntec. familiares
-Patología previa-Desencadsituac
Rellamada
-Demencia senil, agitac. leve que pecisa pequeña modiftto-Agitación, disestesias, ansiedad-Entorno colaborador
Derivación centro urgencias
-Jóvenes, adultos o ancianos si no lo impide circunstancia alguna-Conducta entrañe peligro-Dificultad manejo del paciente-Altconducta sugiera patorgánica leve-Patno remite tras rellamada-Tras ingesta de fármacos o estupefacientes
-Entrono no colaborador
Visita domiciliaria
-Adultos en que no es posible derivación-Ancianos cuya situación basal lo impida-Pacientes que no puedan ó no acepten la derivación
Emergencia-Altconducta q. sugiera pat. orgánica grave-Altnivel de conciencia-Cortejo vegetativo-Dificultad respiratoria-Manchas piel de aparición brusca-Sospecha intoxgrave-Convulsiones-Traumatismo previo-Deliriumtremens
Valorar
Orienta
Demencia
Delirium
3.-Manía-Psicosis
Valorar
1.T. Ansiedad
2.T. Afectivos
Epilepsia
ValorarFrecorgánico
Esquizofrenia
Alucinógenos
DeliriumtremensValorar
Transt. ansiedad
Intoxicaciones
Maniobras relajac, ventilacaire espirado, Trankimazin sblConsejo
Consejo
ConsejoYa visto
Posición seguridad (si estupor), si se envía un médico Toxdesconocido : control ctes, O 2, Glucosa, Tiamina, FlumacenilToxconocido : CO 2-O 2, opiaceos-naloxona , BZD- flumacenilorganofos-atropina , atropina-fisostigmina , alucinog- sintomatico
Posición lateral seguridad, objeto entre dientes, evitar golpesConsejo
Habitación con luz, puntos de referencia, Haloperidol gotas
Consejos especifico de pat. causal (si identifica); haloperidolConsejo
Depresión: soporte psicológico, contactar con familiaresDuelo: psicoterapia de “ventilación”(idea suicida: prot especif)
Consejo
Actuar sobre familia, no discutir el contenido de pensamientoestrés ambiental, se valoraráreajuste de la medicación en crisis
Consejo
Consejo
Entorno de apoyo,estrategias de recuperación de memoriaConsejo
En gralel de las intox, si se envía un médico : control de ctes, O 2Si convulsiones: BZD , si agitación: haloperidolo BZD
Consejo
Actitud y entorno tranquilizador, BZD Consejo
GUÍA DE ACTUACIÓN EN EL TRASLADO INVOLUNTARIO
1. INTRODUCCIÓN
Es frecuente que el médico de urgencias sea requerido para atender enfer-
mos mentales que no colaboran en la exploración y/o no acceden a ser
trasladados a un centro sanitario. Es decir, no prestan su consentimiento a
la actuación médica.
Pero, ¿cómo se actuará en estos casos? Se trata de proporcionar al pacien-
te la ayuda médica que precisa respetando los derechos civiles. Debemos
tener claro que el paciente tiene un déficit grave de la competencia para
prestar su consentimiento a la asistencia sanitaria que requiere.
Si conocemos previamente la existencia de una Autorización Judicial para
el ingreso del enfermo la situación se simplifica notablemente.
2. CUESTIONES GENERALES ACERCA DE LOS INGRESOS INVOLUNTARIOS
2.1. Quien puede ser internado “por razón de trastorno psíquico”Patología psiquiátrica grave que implica riesgo para el paciente o para terce-
ros en la que el facultativo considere que el paciente es incapaz para decidir.
2.2. Quien puede solicitar el internamientoCónyuge o quien se encuentre en una situación de hecho asimilable (por
analogía de art. 757).
Ascendientes, descendientes, hermanos, etc.
Cualquier persona puede poner en conocimiento del Ministerio Fiscal
hechos que pueden ser determinantes de internamiento.
2.3. Quien puede decidir el internamientoEl Juez de Primera Instancia.
115Guía de actuación
116 Guía de actuación
2.4. Procedimientos• No urgente: la medida la adopta el juez tras una serie de trámites legales.
• Urgente: la medida la adopta el médico que lleva a cabo el ingreso urgen-te. Debe comunicar dicha medida al juez (plazo máximo de 24 horas). Eltribunal, una vez que tenga conocimiento de la noticia y en máximo de72 horas deberá ratificar el ingreso. Si deniega la autorización para elingreso, el paciente debe ser dado de alta hospitalaria inmediatamente.
2.5. Ejecución de internamiento involuntarioEl juez adoptará su decisión en forma de auto. En el caso de una ordenjudicial el facultativo deberá proceder al ingreso del paciente y no podrádarle el alta en tanto no lo autorice el juzgado.
En el caso de una autorización judicial se permite a los facultativos decidirel ingreso del paciente aún en contra de su voluntad. A pesar de la exis-tencia de una autorización judicial los médicos pueden no llevar a cabo elingreso si no lo creen indicado. En los ingresos por autorización judicial elmédico puede decidir el momento de cese del internamiento, dando dealta al enfermo y comunicándolo inmediatamente al juzgado competente.
El 24 de febrero del año 2004 se firmó el Protocolo general sobre trasladose ingresos non voluntarios e urxentes de persoas con enfermidade ou tras-torno mental en Galicia” entre la Conselleria de Sanidad, la Delegación delGobierno en Galicia y la Consellería de Justicia, Interior y AdministraciónLocal (ver anexo 1). En él se consensúa, entre las distintas administracio-nes implicadas, el traslado involuntario urgente del paciente psiquiátrico.
3. GUÍA DE ACTUACIÓN• Si conocemos previamente la existencia de una autorización judicial para
el ingreso del enfermo la situación se simplifica notablemente. Que proba-blemente no sea competente para consentir su traslado y/o ingreso es algoque de forma implícita se contempla en la intervención judicial. Además secontará y se valorará la presencia de las fuerzas y cuerpos de seguridad.
117Guía de actuación
• Si no tiene autorización judicial previa se valorará si el traslado es decarácter urgente.
• Si no lo es, se derivará a su médico de cabecera o a su especialista de área.
• Si el traslado es de carácter urgente, la primera medida a tomar es lacontención psíquica (llamar al paciente por su nombre y presentarnos,actuar sin prisas, actitud firme y tranquilizadora, no hablarle en voz altay agresiva, disminuir en lo posible el número de personas presentes,intentar la comunicación verbal y escuchar al paciente con atención yayudarle a expresar sus sentimientos, obviar las discusiones baldías, etc).
• Si accede al traslado, se procederá al mismo. En caso contrario seintentará sedación farmacológica voluntaria.
• Si colabora se trasladará al hospital.
• Si no colabora se procederá a la contención física para lo que solicita-remos el auxilio de las fuerzas y cuerpos de seguridad (protocolizadopor acuerdos institucionales).
Una vez sujetado el paciente se procederá a administrarle tratamiento far-macológico i.v. o i.m.
Como alternativas proponemos diferentes vías de administración y fárma-cos que dependerán de diversos factores como el grado de agitación, fár-macos disponibles, manejo terapéutico, etc.
Por vía oral proponemos haloperidol gotas: 4-10 mg (40-100 gotas, 2-5cc) y/o Levomepromazina 40-60mg (40-60 gotas, 1-1.5 cc) u olanzapinavelotab 10 mg o diacepam: 10-20 mg o lorazepam 1mg
Por vía intramuscular proponemos haloperidol 5 mg y/o levomepromazi-na 25 mg y biperideno 5mg o diacepam: 2.5-10 mg o midazolan: 0.3mg/Kg, repetir según respuesta
Por vía intravenosa proponemos haloperidol 5 mg 5-10 mg lentamentecada 30 min hasta sedación o diacepam 2mg/ml hasta un máximo de 20mg o midazolan 0.1-0.3 mg/kg/iv, repetir según respuesta obtenida
118 Guía de actuaciónOI
RA
TN
UL
OV
NI O
DA
LS
AR
T
Pa
cie
nte
su
sce
pti
ble
de
tra
sla
do
inv
olu
nta
rio
Pa
tolo
gía
psi
qu
iátr
ica
gra
ve
qu
e im
pli
ca r
iesg
o p
ara
el p
aci
en
te o
te
rce
ros
en
la q
ue
el f
acu
lta
tiv
o c
on
sid
ere
qu
e e
l pa
cie
nte
es
inca
pa
z p
ara
de
cid
ir
¿Tie
ne
au
tori
zaci
ón
ju
dic
ial?
Va
lora
r la
pre
sen
cia
de
FO
P
¿Es
urg
en
te?
Co
nte
nci
ón
psí
qu
ica
De
riv
aci
ón
a s
u m
éd
ico
de
ca
be
cera
o
de
riv
aci
ón
a e
spe
cia
list
a d
e á
rea
No
se
co
nsi
gu
eS
e c
on
sig
ue
¿Co
lab
ora
?
Co
nte
nci
ón
fís
ica
Au
xil
io d
e F
OP
Tra
tam
ien
to f
arm
aco
lóg
ico
(v
ari
as
op
cio
ne
s)
Vía
ora
lV
ía in
tra
mu
scu
lar
Vía
intr
av
en
osa
Ola
nza
pin
a v
elo
tab
10
mg
Ha
lop
eri
do
l go
tas:
4-1
0 m
g4
0-1
00
gt
(1-1
,5 c
c)y
/o L
ev
om
ep
rom
aci
na
go
tas:
40
-60
mg
40
-60
gt
(1-1
,5 c
c)
Ha
lop
eri
do
l 5 m
gy
/o L
ev
om
ep
rom
aci
na
25
mg
y/o
Mid
azo
lan
0.3
mg
/kg
y/o
Dia
cep
an
2.5
-10
mg
Bip
eri
de
no
5 m
g
Mid
azo
lan
: 0.1
-0.3
mg
/kg
/iv
(2
.5 m
g/3
0 s
g)
Se
re
pe
tirá
do
sis
seg
ún
la r
esp
ue
sta
ob
ten
ida
Dia
cep
am
am
p: 5
-10
mg
ha
sta
un
má
xim
o d
e 2
0
mg
(2
am
p)
Ha
lop
eri
do
l am
p: 5
-10
mg
len
tam
en
te c
ad
a 3
0
min
ha
sta
la s
ed
aci
ón
TR
AS
LA
DO
A H
OS
PIT
AL
Si
Si
Si
No
No
No
119Guía de actuación
GUÍA DE ACTUACIÓN EN EL PACIENTE AGITADO
1. CONCEPTO
Síndrome en el que aparece estado de exaltación motora acompañado deansiedad, cólera, pánico o euforia, según los casos. Puede haber desinhibi-ción verbal y falta de conexión de ideas.
2. CLASIFICACIÓN
La etiología de este síndrome debe ser descartada siguiendo el siguiente orden:
2.1. Agitación orgánicaLo más frecuentes son los cuadros tipo delirium. Las causas más habituales son:
(*) En general cambios bruscos de niveles plasmáticos de fármacos con alguna actividad sobre SNC,especialmente en grupos predispuestos como ancianos, consumidores de drogas, etc.
Tóxicas (*) Metabólicas Neurológicas Otras
Simpaticomiméticos Hipoglucemia TCE Arritmias
Anticolinérgicos Hipo/hipertiroidismo Tumores cerebrales Valvulopatías
Neurolépticos Hiperparatiroidismo Anoxia cerebral Anafilaxia
Digital Alt. electrolíticas:Mg,Ca,Na Demencias Hipoxia
Cafeína Fiebre Infecciones SNC Hipercapnia
Psicoestimulantes Síndrome carcinoide
Epilepsia lóbulotemporal Sepsis
Abstinencia de alcohol o sedantes. Feocromocitoma Confusión
postictal
Encefalopatíaurémica, hepática ACVA
Enfermedadde Cushing HTA
Enfermedad deAddison IAM, angor
120 Guía de actuación
2.2. Agitación psiquiátricaDistinguimos dos tipos: las psicóticas y las no psicóticas.
a. Psicóticas:
- Esquizofrenia (delirios de persecución o perjuicio, alucinaciones auditivas, etc)
- Manía (verborrea, aumento de autoestima, hiperactividad, ideas y delirios acerca de riqueza y poder).
b. No psicóticas: crisis de angustia (ataques de pánico).
2.3. Agitación reactivaa. Ante situaciones catastróficas.
b. Ante situaciones de desconexión sensorial (por ejemplo tras lasintervenciones oftalmológicas o en la UCI).
3. DIAGNÓSTICO
3.1. Historia clínicaa. Antecedentes médicos y psiquiátricos del paciente y familiares.
b. Ingesta de sustancias tóxicas.
c. Enfermedad actual: forma de inicio, características y duracióndel cuadro.
3.2. Exploracióna. Exploración física: general y neurológica (en la medida de lo
posible).
b. Valoración psiquiátrica: orientación, atención, estado afectivo,presencia de delirios y alucinaciones.
3.3. Valoración de la existencia de signos somáticos de riesgo vital:cianosis, anoxia, anafilaxia, hipoglucemia, etc.
121Guía de actuación
4. TRATAMIENTO4.1. Medidas de seguridad.
a. Lo primero es garantizar la seguridad del personal y del propiopaciente.
b. Si el paciente tiene armas y se niega a entregarlas, no se valo-rará; se avisará a la policía y no se intentará detenerlo.
c. Se crearán espacios abiertos y con poca gente (los paranoicos sesienten arrinconados en distancias interpersonales normales).
d. Se fomentará la verbalización. La entrevista debe ser tranquila,dándole confianza al paciente. A veces esta medida disminuyepor si sola el estado de agitación. Si es insuficiente se recurriráa medidas físicas.
e. Se valorará el riesgo de violencia inminente:
- Tono de habla grave, amenazante y vulgar.
- Elevada tensión muscular (tensar los brazos, sentarse en elextremo de la silla).
- Hiperactividad (deambular por la habitación).
- Golpear puertas o mobiliario.
- Historia previa de violencia o agitación.
- Sexo masculino, joven.
- Alucinaciones.
4.2. Contención física- Nunca debemos contener físicamente al paciente si no
contamos con los medios ni con el personal suficiente.
- La reducción de un paciente violento se debe hacer con unequipo como mínimo de 5 personas, en la que una ejerceademás de coordinador.
122 Guía de actuación
- Se valorará la presencia de cuerpos y fuerzas de seguridad.
- Tras la contención, es el momento de la evaluación física,mental y valoración de la sedación.
- Una vez pasada la crisis el paciente debe ser informado delmotivo de la misma y liberado gradualmente.
En todos los casos que precisen hospitalización involuntaria, el responsa-ble del centro en el que ingresa debe informar a la autoridad judicialcorrespondiente y hacer el informe pertinente, en un plazo máximo de 24horas.
4.3. Medidas de soporte vital (ABC)
4.4. Medidas generalesa. Constantes: TA, T ª, FC.
b. Monitorización cardiaca.
c. Pulsioxímetro-saturación de O2.
d. Glucemia.
e. Vía venosa periférica (si es necesario).
4.5. Medidas específicasa. Agitación o ansiedad leve
Lo primero será aplicar medidas de contención psíquica. Si se consigue sele dará el alta in situ al paciente o se valorará el derivarlo al hospital.
Si no se consigue, se tratará igual que la agitación moderada.
b. Agitación moderada:En este grado de agitación procederemos al tratamiento farmacológico.
Como alternativas proponemos:
- Diacepam vo o sl 10-20 mg.
123Guía de actuación
- Haloperidol gotas 4-10 mg ( 40-100 gotas, 2-5 cc).
- Loracepan vo o sl comp.1 mg, 2,5 mg.
- Levomepromazina 40-60mg (40-60 gotas, 1-1.5 cc).
- Olanzapina velotab 5 o 10 mg.
- Si dispusiéramos de BZD , con vida media más larga, lasdosis equivalentes son las siguientes:
• Si el paciente mejora se valorará si se le da el alta in situ o si se derivaal hospital.
• Si el paciente no mejora se enviará al hospital.
c. Agitación grave que precisa sedación rápida y eficaz:i.m.: haloperidol 0,5 -10 mg y/o levomepromazina 25 mg o diazepam
2,5-10 mg o midazolan 0,1-0,3 mg/kg repetir según respuesta.
iv: Midazolan ampollas 0,1-0,3 mg/kg i.v. o diazepam 2 mg/min o halope-
ridol 2-10 mg (se puede repetir cada 30 minutos)
Se puede asociar biperideno 5 mg para evitar efectos extrapiramidales
(distonías, rigidez, laringoespasmo).
4.6. Criterios de derivación y/o traslado al hospitala. Reagudización y alteraciones psiquiátricas, para valoración
por el psiquiatra.
b. Orgánicas: cuando precisen observación, pruebas complemen-
tarias hospitalarias y tratamiento correspondiente. En aquellos
pacientes en los que solucionemos la causa desencadenante,
podemos valorar su permanencia en el domicilio.
5 mg de diazepam = 1 mg lorazepam = 7.5 mg cloracepato dipotásico.
124 Guía de actuación
iS
oN
iS
O
DA
TIG
A E
TN
EIC
AP
LA
AIC
NE
TSI
SA
acisíf nóicarolpxE y CBA :SISE
NMA
NA
nóicaretla noc elbi tapmo
C ac irtá iuqisp
acinágro asuac noc elbitapmo
Cacidé
m aígolotap nis y otneloiv otejuS
dadiruges ed sazreuF
asuac al ed otneimatarT
nóiccetorp ed sadidem raula vE
lanosrep
EVEL EVA
RG
elbi sop se on iS
mapezaiD
.m.i g
m 01- 5,2 ,gm 02-01 ls o ov : lodirepola
H g
m 01-5.0 ,)evel( cc5-2 ,tg001-04 ,gm 01-4 .
m.i : )adare dom(
napecaro L g
m 5 ,2 ,1 ,ls o ov aniza
morpemoveL
gm 06-04 .o.v
, g
m 52 .m.i ,cc 5.1-1 ,tg 06-04
anipaznalO
gm 01 o 5 elbasrepsid.p
mocnálozad i
M .
m.i gk/gm 3,0-1,0
mapezaiD
otunim/ g
m2 vi : malozadiM
gk/gm 3.0-1.0 :agra
C ,vi : lodirepolaH
03 adac( gm 01-2 v i o
mi :)ni
maniza
morpemoveL
gm 52
mi onedirepi
Bsongis atneserp is g
m 5 vi seladi
maripartxe
nóicatiga ed sodarg sol ed nóicaro laV UTIS
NI ATLAnóicav ir ed al ed nóicar olaV
ADA
RED
OM
aciuqísp nóicnetnoC
AIRALATIPS
OH
NÓI
CAVIRE
D?airoje
M¿
?eugisnoc eS¿o
N
125Guía de actuación
GUÍA DE ACTUACIÓN EN EL PACIENTE CON PSICOSIS
1. INTRODUCCIÓN
Debe dejarse un primer momento de entrevista abierta, en el que el
paciente pueda explicarse sin que confrontemos ideas y opiniones.
A continuación se le debe dar a la entrevista un cariz médico, preguntando
por antecedentes médicos para introducirse poco a poco en los antece-
dentes psiquiátricos.
Posteriormente se orientará la entrevista a una recogida de síntomas de
menos a más específicos.
2. ACTITUD A SEGUIR
A. Interrogatorio
INTERROGATORIO
¿Presenta algún signo depsicosis?
- Ideas delirantes
- Alucinaciones
- Lenguaje desorganizado
- Comportamiento cata-tónico o desorganizado
OBSERVACIONES
- Si no los presenta pasaremos al protocolode alteraciones de la conducta
- Si presenta alguno de los anteriores signospasaremos a la siguiente pregunta
126 Guía de actuación
Búsqueda de factoresdesencadenantes:
- Tóxicos
- Alcohol
- Fármacos
Puede orientar el interrogatorio desde elprincipio.
Presenta alucinaciones
auditivas, ideas delirantes
(control, adivinación de
pensamiento)
Esquizofrenia y diagnósticos relacionados
Valoración de síntomas
maníacodepresivos
Depresión psicóticaManía
- Existen alteraciones de memoria u orientación
- Alucinaciones visuales
- Focalidad neurológica
Demencia
Delirium
Causa orgánica
3. RECOMENDACIONES
3.1. En el caso de ingesta de tóxicos, alcohol o fármacos se tran-quilizará al paciente y acompañantes a través del teléfono, mante-niendo al paciente en un lugar seguro y relajado con unacompañante tranquilo.- Si el paciente está estuporoso se colocará en posición lateral de
127Guía de actuación
seguridad. Si el tóxico es conocido se intentará inducir el vómitomediante estimulación orofaríngea digital o con un objeto romo(excepto en intoxicación por ácidos, álcalis, derivados del petró-leo, anticonvulsivantes o en pacientes con disminución del nivelde conciencia).
- Si el paciente convulsiona se recomendarán benzodiacepinas y si elpaciente está agitado se recomendará haloperidol o benzodiacepinas.
- Si se envía un médico se monitorizará al paciente con manteni-miento de las constantes vitales.
- Si el tóxico es desconocido, se administrará O2 a alto flujo (salvointox por paraquat), glucosa 20-30 mg/iv (Glucosmón R-50),naloxona 0.01 mg/kg/iv, tiamina 1-2 mg/kg/iv y flumacenil 0.2-0.3 mg/iv.
- Si el tóxico es conocido se aplicarán las medidas especificassegún el tóxico (Ver manejo inicial de las intoxicaciones enManual de urgencias prehospitalarias 061). Algunas a destacarson: Intoxicación por CO2, O2; por opiáceos, naloxona; por ben-zodiacepinas, flumacenil; por organofosforados, atropina; poratropina, fisostigmina y por alucinógenos, sintomático.
3.2. Si se sospecha demencia se intentará que el paciente no perma-nezca a oscuras, que tenga puntos de referencia habituales (reloj,calendario) y se le indicará haloperidol 4-10 mgr (40-100 gotas,2-5 cc).
3.3. Si se sospecha delirium, el paciente debe permanecer acompa-ñado de otra persona en todo momento, se adoptarán medidasde protección (retirar objetos con los que pueda hacerse daño y sies necesario se atará al paciente) y se intentará que el pacienteno permanezca a oscuras, que tenga puntos de referencia habi-tuales (reloj, calendario) y se le indicará haloperidol 4-10 mgr(40-100 gotas, 2-5 cc).
128 Guía de actuación
3.4. Si el paciente presenta alucinaciones auditivas, ideas deliran-tes o signos maníaco-depresivos, interrogaremos al paciente sinprisas, estableciendo una buena relación, escuchándole sin inte-rrupciones y parafraseando lo que dice de vez en cuando. Intenta-remos evitar interpretaciones negativas y bromear sobre el tema,no corregir ni apoyar el delirio. Se le hará saber que comprende-mos sus sentimientos ofreciéndole ayuda.- Si el paciente está agitado (ver algoritmo de agitación psicomotriz).
- Si llegamos a una presunción diagnóstica trataremos de ajustarla medicación que el paciente tiene en su domicilio o que estabatomando previamente.
4. RESPUESTA
RESPUESTA SINTOMATOLOGÍA
RELLAMADA - Paciente que no toma correctamente el tra-tamiento
- Crisis con precipitante claro y se puedaindicar toma de ansiolítico
- Entorno colaborador
DERIVACIÓN A CENTRO
DE URGENCIAS (**)
- Dificultad manejo paciente
- Crisis sugerente de patología orgánica(*)
- Primer episodio
- Entorno no colaborador
- Cuadro que no remite tras consejo médicotelefónico
129Guía de actuación
VISITA DOMICILIARIA - Pacientes que requieren valoración médicay no es posible derivació
EMERGENCIA
Cuadro psicótico con:
- Alteración del nivel de conciencia
- Dificultad respiratoria
- Gran cortejo vegetativo
- Convulsiones
- Conducta hetero o autoagresiva
(*) Se consideran crisis sugerentes de patología orgánica:
- Mayor 40 años
- Ausencia de acontecimientos significativos que preceden o exacerban los síntomas.
- Respuesta escasa a tratamientos previos
(**) Se derivarán en ambulancia los pacientes que necesiten acudir a un centro de urgencias y no pue-
dan ir por sus medios.
130 Guía de actuación
SI
SO
CI
SP
ED
OM
TI
RO
GL
A
?si
so
cis
p e
d s
met i
sá
m o
on
u at
ne
ser
P¿
set
naril
ed
sa
edI-
se
no i
ca
nic
ulA-
od
azi
na
gro
se
d ej
au
gn
eL-
od
azi
na
gro
se
d o
oci
nó t
ata
c ot
nei
matr
op
mo
C-
iS
oN
atc
ud
no
c al
ed
se
no i
car
e tla
olo
cot
orP
s
erot
caf r
ac
su
Bs
etn
an
ed
ac
ne
se
dl
oh
ocl
a ,s
oci
xó
Ts
oc
am r
áf
sa
vi tid
ua
ca
nic
ulA
s
etn
a ri le
d s
ae
dIn
ó ic
ani
vid
a ,lort
no
c()
otn
eim
as
ne
p e
d
ain
erfo
ziu
qs
Es
oc it
só
ng
aid
ys
od
an
oic
aler
o jesno
C
d
adir
ug
es
nói
cis
op :r
op
uts
e iS
:s
en
o isl
uv
no
c iS
DZ
B,
:n
óic
at ig
a iS
DZ
B o
lo
d ir
ep
ola
h)
ocifí
ce
ps
e o l
oc
otor
p a
as
ap(
sa
si rp
nis
etn
eic
ap l
a ra
gorr
e tn I-
n
óic
aler
an
eu
b re
cel
bat
sE-
se
noi
cp
urre t
ni ni
s ra
hc
uc
sE -
eci
d e
uq
ol ra
es
arfar
aP-
se
noi
cat
erpr
etni r
ativ
E-a
me t
erb
os r
ae
mor
b y
sa
vi ta
ge
noi ril
ed l
e ra
yo
pa i
n rig
erro
c o
N-s
us
ed
ne r
pm
oc
eu
q re
ba
s a
ga
H-s
o tn
eim it
ne
s1
60
ed
ad
uy
a al
el re
ce rf
O -o
mt íro
g la r
ev(
od
atig
a á t
se i
S -)
zi rto
mo
cis
p n
óic
at ig
a e
d:
acit
só
ng
aid
nói
cn
us
e rp i
S -e l
bin
opsi
d n
óic
aci
de
m e
d ets
ujA
oj esn o
C
etn
em
atc
erro
c a
mot
on
eu
q et
nei
ca
P-ott l
ee
s y
oral
c et
nati
pic
e rp
no
c s i
si rC-
ocit íl
ois
na
ed
am
ot ra
cid
ni a
de
up
ro
da r
ob
alo
c o
nrot
nE-
etn
eic
ap
o je
na
m d
at lu
cifiD-
*a
cin
ágr
o ta
p e
d et
ner
eg
us
sisir
C-oi
do
sip
e re
mirP-
ro
dar
ob
a lo
c o
n o
nrot
nE-
s
art e ti
mer
on
eu
q or
da
uC -
oci
nóf
e let
oci
dé
m oj
es
no
c
n
óic
arol
av
ne r
eiu
qer
eu
q s
etn
eic
aP-
nói
ca
vire
d el
bis
op
se
on
y a
cid
ém
:n
oc
oci t
óci
sp
ord
au
Cai
cn
eic
no
c e
d le
v in l
ed
nói
car
e tlA-
airot
arip
ser
da tl
ucifi
D -o
vita t
eg
ev
ojetr
oc
nar
G-s
en
oisl
uv
no
C -a
vis
erg
aot
ua
o or
ete
h at
cu
dn
oC-
aic
ne
gr
em
E
air
ail ici
mo
d ati
s iV
sai
cn
eg
ru
a n
ó ic
avi
re
D
ad
am
al le
R
at seu
p se
R
ser
ailim
afo
PA
e
d c
etn
Aat
ne l
o iv
atc
ud
no
c
a at
neir
o e
de
uP
ater
cn
oc
aíg
olot
ap
aci t
óci
sp
nó i
ser
pe
Daí
na
M
ed
nói
car
ola
V-
so
ca í
na
m s
am
otní
ss
ovi
ser
pe
d
e
uq
so
vita
cifin
gis
sot
nei
mic
e tn
oc
a e
d ai
cn
es
ua ,
so
ña
04 r
oy
aM
*v
e rp
ott a
as
ac
se
a ts
eu
ps
er ,s
am
otní
s s
o l a
na
bre
ca
xe
o n
ed
ec
erp
soi
se
noi
car
etla
net
six
Ec
atn
eiro
u air
om
em
ed
sel
au
siv
se
noi
ca
n ic
ulA
aci
gól
o ru
en
da
d ila
co
F
aic
ne
me
Dm
ui rile
Da
cin
ág r
o a
su
aC
iS i
S iSi
S
iS
atseu
pse
R
oN
131Guía de actuación
GUÍA DE ACTUACIÓN EN EL PACIENTE CON DEPRESION
1. INTRODUCCIÓN
La depresión es uno de los trastornos psíquicos más comunes en la con-sulta de urgencias. Aproximadamente el 20% de la población general sufreun episodio depresivo en algún momento de su vida; sin embargo, muchasveces no se detecta y se trata incorrectamente.
El suicidio constituye un serio peligro en los pacientes con depresión; porello siempre deberá evaluarse el riesgo de suicidio en este tipo de pacientes.
2. ACTITUD A SEGUIR
a. Introducción
Debe dejarse un primer momento de entrevista abierta, en que el pacientepueda explicar sin que confrontemos ideas y opiniones.
A continuación se le debe dar a la entrevista un cariz médico, preguntandopor antecedentes médicos para introducirse poco a poco en los antece-dentes psiquiátricos.
Posteriormente se orientará la entrevista a una recogida de síntomas demenos a más específicos.
b. Interrogatorio
INTERROGATORIO OBSERVACIONES
Síntomas depresivos
- Tristeza, tendencia alllanto
- Insomnio, disminucióndel apetito
- Dificultad de concen-tración, etc
Orienta a trastornos depresivos
132 Guía de actuación
3. RECOMENDACIONES
• Se interrogará al paciente sin prisas y estableciendo buena relación.
• Se escuchará al paciente sin interrupciones.
• Se le informará sobre su enfermedad que es depresión, cuyos síntomas son...
• Se le hará saber que comprendemos sus sentimientos.
• Se le indicará que procure estímulos positivos y ofrecerle nuestra colaboración.
¿Está agitado? Si está agitado pasará a protocolo de agitación.
¿Presenta ideación suicida? Si lo presenta pasa al protocolo de riesgo deautolisis.
¿Presenta síntomaspsicóticos?
Si los presenta pasa a protocolo de psicosis.
Si no se encuentran
síntomas desencadenantesProtocolo de trastorno depresivo
Búsqueda de factoresdesencadenantes
- Tóxicos, fármacos
- Patología orgánica
- Problemas psicosociales
Puede orientar hacia la etiología y trata-miento del problema concomitante (ademásdel tratamiento de depresión).
133Guía de actuación
4. RESPUESTA
RESPUESTA SINTOMATOLOGÍA
(**) Se derivarán en ambulancia a los pacientes que necesiten acudir a un centro de urgencias y no
puedan ir por sus medios.
RELLAMADA - Paciente que no toma correctamente el tra-tamiento.
VISITA DOMICILIARIA - Pacientes que requieren valoración médicay no es posible la derivación.
DERIVACIÓN A CENTRO
DE URGENCIAS (**)
- Dificultad manejo paciente.
- No toma el tratamiento.
- Falta de apoyo social
- Entorno no colaborador
- Si sintomatología intensa: inhibición,rechazo a los cuidados
DERIVACIÓN A AP - Cuadro que no remite tras consejo médicotelefónico
- Primer episodio
134 Guía de actuación
Síntomas depresivos -Tristeza, tendencia al llanto -Insomnio, disminución del apetito -Dificultad de concentración, etc
Buscar desencadenantes:Tóxicos, alcohol, fármacos, enfermedad orgánica, problemas psicosociales
-Interrogar al paciente sin prisas y establecer buena relación -Escuchar sin interrupciones -Información sobre su enfermedad que es depresión, cuyos síntomas son... -Haga saber que comprende sus sentimientos -Procure estímulos positivos y ofrecerle la ayuda de 061
-Paciente que no toma correctamente el tto -Entorno colaborador
-Dificultad manejo paciente: No toma el tto, no apoyo social-Entorno no colaborador -Si sintomatología intensa: inhibición, rechazo a los cuidados
-Pacientes que requieren valoraciónmédica y no es posible la derivación
Derivación a urgencias*
Respuesta
Tto problema concomitante
¿Ideación suicida?
Protocolo de riesgo de autolisis
-Cuadro que no remite tras consejo médico telefónico -Primer episodio
¿Está agitado? Si No
Protocolo de agitación
Si No
¿Síntomas psicóticos?
Si No
Si No
Cuadro depresivo
Derivación a urgencias *
ALGORITMO DE LA DEPRESIÓN
¿Duda diagnóstica? SiNo
Consejo
*Si el paciente no puede ir por sus medio se derivará en ambulancia
Visita domiciliariaRellamada Derivación AP
135Guía de actuación
GUÍA DE ACTUACIÓN EN EL PACIENTE CON IDEACION SUICIDA
1. INTRODUCCIÓN
En toda consulta en la que encontremos factores de riesgo para la con-ducta suicida debemos preguntar al paciente si en algún momento hapensado en acabar con su vida, sin miedo a ser inductores de ningún tipode conducta e intentando que verbalice su idea suicida.
A partir de ese momento debemos lograr empatizar lo suficiente con elpaciente para lograr explorar su grado de intencionalidad y que aceptenuestro ofrecimiento de ayuda a través de una entrevista clínica abiertaque le permita la expresión de sus sentimientos.
Como la comunicación se establece a través de un teléfono, debemos ase-gurar la posibilidad de acceso del equipo asistencial si fuera necesario.
Son factores de riesgo para la conducta suicida:
- sexo masculino
- edad mayor de 45 años
- historia de abuso de alcohol y drogas
- en paro o jubilado, aislamiento social, inmigración, falta deexpectativas, pérdida de categoría profesional
- soltero/a, viudo/a o divorciado/a, mujeres sin hijos (situacionesde soledad), pérdida o separación reciente
- enfermedad física o psíquica grave, diagnóstico reciente, des-compensación psicótica actual con alucinaciones auditivas,ideas delirantes de perjuicio, persecución o ruina
- historia de abuso físico o psíquico tanto actual como pasado
- intentos de autolisis graves previos
136 Guía de actuación
2. ACTITUD A SEGUIR
INTERROGATORIO OBSERVACIONES
¿Cuál cree que es lacausa de esta situa-ción?¿se encuentra ensituación de crisis y/o allímite?¿se siente sólo?
Las pérdidas recientes, la desesperanza, lasoledad, el desempleo sin expectativas deresolución... como hemos visto son factores deriesgo importantes para la conducta suicida.
¿Cuál es su situaciónlaboral actual?
Es tan importante la situación de desempleoreciente sin expectativas o de larga duracióncomo la disminución de categoría profesio-nal o el acoso laboral (mobbing) con granimplicación emocional
¿Ahora está acompañado? Aumenta el riesgo si el paciente se encuentraaislado sin posibilidades de ayuda de manerarápida, porque indica un mayor grado deintencionalidad.
¿Ha consumido alcoholy/o drogas?
Al disminuir el autocontrol aumenta el riesgode suicidio
¿Tiene alguna enfermedadque le preocupe actualmen-te?¿se la han diagnosticadorecientemente?¿toma algúntratamiento?¿sufre dolorintenso que le incapacitapara sus actividades diarias?
La patología orgánica o psíquica grave es unimportante factor de riesgo, así como eldiagnóstico reciente de enfermedad grave oinvalidante
137Guía de actuación
¿Qué piensa hacer en unfuturo próximo?
Valorar la existencia de planes y expectativasque puedan indicar por un lado bajo riesgode suicidio y, por otro lado, nos permite tenerargumentos de disuasión
¿Ha pensado cómo llevarlo a cabo?
Mayor riesgo en pacientes con ideas persis-tentes, que ha pensado un mecanismo dealta letalidad (ahorcamiento, precitación...)
¿Usa, colecciona o guar-da en casa algún tipo dearma?¿tiene acceso avenenos, tranquilizantes,antidepresivos, drogas...?
A mayor facilidad de acceso, mayor es el peligro
¿Ha escuchado voces queotras personas no puedenoír ?¿le piden su vida?
Preguntar en caso de sospecha de descom-pensación psicótica o cuadro delirante
¿Alguna vez intentó suici-darse? ¿hay antecedentesen su familia o entorno deconducta suicida?
Interrogar sobre número de intentos, méto-dos empleados y consecuencias. Aumenta elriesgo en intentos graves propios o delentorno próximo
¿Ha pensado en morir enalgún momento de suvida?
Si el paciente lo niega pero detectamos fac-tores de riesgo de suicidio o poca convicciónen la respuesta debemos continuar con laentrevista, intentando que a lo largo de ellaverbalice las posibles ideas de suicidio
138 Guía de actuación
4. RESPUESTA
RESPUESTA SINTOMATOLOGIA
DERIVACIÓN AL CENTRODE URGENCIAS DE AP**
- Paciente con riesgo leve
VISITA DOMICILIARIA - Pacientes con riesgo leve que no aceptan derivación.
EMERGENCIA (médicoAP+ ambulancia 061+fuerzas de seguridad )
- Paciente con riesgo moderado-grave*Intento autolítico consumado
*Riesgo moderado-grave:• Patología orgánica y/o psiquiátrica grave• Consumo de alcohol y/o drogas• Manifestación explícita de desesperanza, percepción de no poder ser ayudado ni poder
luchar contra los problemas• Ideas recurrentes de suicidio, planificación exhaustiva con acceso al mecanismo de lesión
de alta mortalidad y sin posibilidad de rescate• Conductas autolíticas graves recientes
*Valorar sobre todo la triada:- manifestación explícita de desesperanza - percepción de no poder ser ayudado- incapacidad percibida para luchar contra los problemas
*** Se derivarán en ambulancia a los pacientes que necesitan acudir a un centro de urgencias y nopuedan acudir por sus medios, SIEMPRE CON LA SEGURIDAD DE QUE IRÁN ACOMPAÑADOS.
139Guía de actuación
RECOMENDACIONES
Alertante diferente al paciente
• no abandonar en ningún momento al paciente.
• la persona que acompañe al paciente debe tener su confianza,
estar tranquila y no recriminar ni intentar convencerlo. En caso
de agitación o conductas histriónicas debe permanecer tranqui-
lo y mantener al paciente en un ambiente controlado.
• retirar fármacos, alcohol, drogas, armas... de los sitios donde el
paciente tenga fácil acceso.
• si se va a trasladar al paciente en coche dar un número de telé-
fono móvil a la Central de Coordinación del 061 y mantenerlo
disponible.
• indicar que vuelvan a llamar al 061 ante cualquier eventualidad
durante el traslado o hasta la llegada del equipo asistencial.
Alertante el propio paciente
• El médico coordinador del 061 debe tener claro que si el alertan-
te es el propio paciente se trata de una demanda de ayuda.
• Debe intentar empatizar con el paciente y que perciba su intención
de ayuda, permanecer tranquilo y con actitud no crítica, permi-
tiendo que el paciente hable libremente, verbalice la idea suicida y
exprese sus sentimientos, procurando interrumpir sólo en aquellas
ocasiones donde se deba dirigir la entrevista al aparecer algún
indicio que deba ser explorado (por ejemplo ideas de ruina).
140 Guía de actuación
• No utilizar argumentos tales como “no hay motivos que justifi-
quen su conducta”, sino que debemos intentar trasmitir espe-
ranza y mensajes positivos (“lo que le pasa es una enfermedad y
tiene cura”, “para solucionar un problema transitorio busca una
solución eterna”...).
• Intentar que el paciente aporte el número de teléfono de alguien
cercano que pueda acompañar al paciente.
• Averiguar el número de teléfono fijo si llama desde teléfono
móvil.
• En casos de alto riesgo y paciente sólo, mantener el contacto
telefónico continuo hasta la llegada de asistencia.
• Tratar de conseguir identificar el nombre del psiquiatra o hospital
de referencia donde haya estado ingresado como posible medio
de localización o para conocer los antecedentes personales.
Recomendaciones de actuación para el médico asistencial
En situaciones de ideas de suicidio no sistematizadas ni recurrentes con
componente manipulativo claro, sin factores de riesgo y buen soporte
social y familiar se puede valorar por el médico asistencial la asistencia in
situ y la derivación a la USM a través de los circuitos establecidos.
141Guía de actuación
Criterios de derivación urgente al psiquiatra:
- *tentativa de suicidio seria
- *alta letalidad del plan suicida
- *conductas autolíticas graves recientes
- *trastorno psicótico
- *depresión severa
- *incremento en la seriedad del pensamiento suicida
- *circunstancias socio-familiares de alto riesgo: soledad...
142 Guía de actuación
Entrevista clínica abierta que permita al paciente expresar sus sentimientos y verbalizar la idea suicida
Detección de factores de riesgo y estratificación
PACIENTE CON ANSIEDAD
Riesgo moderado –grave:
*soledad*patología orgánica y/ o psiquiátrica grave. *dolor crónico que incapacita para las actividades de la vida diaria *consumo de alcohol y/o drogas *manifestación explícita de desesperanza, percepción de no poder ser ayudado ni poder luchar contra los problemas *ideas recurrentes de suicidio, planificación exhaustiva con fácil acceso a mecanismos de lesión de alta mortalidad y sin posibilidad de
rescate *conductas autolíticas graves recientes
DERIVACIÓN A AP( valorar necesidad de traslado en ambulancia) VISITA si no acepta
EMERGENCIA
- derivación a AP en ambulancia 061
- si no acepta derivación: médico de AP+ambulancia 061+ Fuerzas de seguridad
Si no aporta dirección intentar mantener el contacto telefónico mientras se intenta localizar al paciente a través de archivos propios y/o de cuerpos y fuerzas de seguridad, tarjeta sanitaria, hospitales...
143Guía de actuación
GUÍA DE ACTUACIÓN EN EL PACIENTE CON ANSIEDAD
1. INTRODUCCIÓN
Los trastornos de ansiedad constituyen el grupo más frecuente de trastor-
nos psiquiátricos. La ansiedad es un estado caracterizado por un senti-
miento de miedo acompañado de signos somáticos que indican
hiperactividad del sistema nervioso autónomo.
2. ACTITUD A SEGUIR
a. Interrogatorio
INTERROGATORIO OBSERVACIONES
¿Padece de los nervios? Si no padece pasará al protocolo: alteracio-nes de la conducta
¿Presenta alguna
enfermedad mental severa?
Si es un trastorno psicótico pasará al proto-colo correspondiente.
Si es otra patología, pasará al protocolo dealteraciones de la conducta
¿Ha ingerido alcohol,
drogas o fármacos?
Orienta a factores desencadenantes.
Preguntar por los antece-dentes personales o por susituación social personal
Puede orientar a alguna patología específica.Si hasta el momento no hemos encontradodiagnóstico valoraremos los trastornos deansiedad.
144 Guía de actuación
3. RECOMENDACIONES
3.1. En general- Si el paciente está estuporoso, se colocará en posición lateral de
seguridad.
- Si tiene convulsiones, se indicará la administración de benzodia-cepinas iv (indicación a un médico).
- Si está agitado se indicará haloperidol o benzodiacepinas vo (silas tiene en casa y las ha tomado en otras ocasiones) o por otrasvías en caso de médico asistiendo al paciente.
3.2. Tratamiento específico- Se facilitará la relajación y se conseguirá un ambiente tranquilo.
- Se informará al paciente que sufre una crisis de ansiedad.
- Si hiperventila se le indicará la inspiración de aire espirado.
- Si se trata de un sentimiento de duelo: verbalización y escucha.
- Se le puede indicar un ansiolítico de vida media corta (el quetenga en domicilio y halla tomado en otras ocasiones). En gene-ral alprazolan o loracepan por vía sublingual.
Sensación de agobio, ansie-
dad, vivencia de muerte,
descarga vegetativa.
Ansiedad paroxística episódica.
Sentimiento de duelo,ansiedad generalizada
Otros trastornos de ansiedad
Miedo desproporcionado
a algo concreto
Fobias
145Guía de actuación
4. RESPUESTA
RESPUESTA SINTOMATOLOGÍA
RELLAMADA - Crisis en pacientes que ya están con trata-miento, pudiendo hacer pequeñas modifi-caciones en éste
- Crisis con precipitante claro y se puedaindicar toma de ansiolítico
- Entorno colaborador
VISITA DOMICILIARIA - Pacientes que requieren valoración médicay no es posible derivación
DERIVACIÓN A CENTRODE URGENCIAS (**)
- Dificultad manejo paciente- Crisis sugerente de patología orgánica*- Primer episodio- Entorno no colaborador
- Ansiedad que no remite tras consejo médico telefónico
EMERGENCIACuadro psicótico con:
Crisis de ansiedad con:- Pérdida de conocimiento- Dificultad respiratoria- Gran cortejo vegetativo- Convulsiones
(*) Se consideran crisis sugerentes de patología orgánica:- Mayor 40 años- Ausencia de acontecimientos significativos que preceden o exacerban los síntomas.- Respuesta escasa a tratamientos previos
(**) Se derivarán en ambulancia a los pacientes que necesiten acudir a un centro de urgencias y nopuedan ir por sus medios.
146 Guía de actuaciónD
AD
EIS
NA
ED
SISI
RC
ED
OM
TIR
OG
LA
?ze
v a
nu
gla
otse
odirr
uc
o a
h e
L¿
iS
oN
atcu
dnoc al e
d senoicaretla
oloc
otor
P?s
oivr
en s
ol ed
ec
ed
aP
¿o
N
ser
otc
af ra
csu
Bs
etn
an
ed
ac
ne s
ed
lo
ho
cla ,s
oci
xó
Ts
oc
amr
áf
a
h el
eu
q n
óic
auti
Sos
oivr
en
otse
up
iS
,a
vitat
eg
ev
agr
acs
eD
,d
ad
e isn
a ,o i
bo
ga
e tre
um
ed
aic
ne
viv
-oi
cro
po r
pse
d o
dei
Moter
cno c
ogl a a o
d an-s
aib
oF
d
ad
eisn
A
acit sí
xor
ap
aci
dósi
pe
ojes
no
C
d
adir
ug
es n
óicis
op :r
op
utse i
S :s
en
oislu
vn
oc i
SD
ZB
, :
nó i
cati
ga i
SD
ZB
ol
odir
ep
ola
h)
ocifí
cep s
e ol
oc
otor
p a as
ap(
nói
caj
aler r
atilic
aF-
oliu
qn
art et
nei
bm
a riu
ge s
no
C-
eu
q et
nei
ca
p a r
amr
ofnI-
da
deis
na
ed sisi r
c a
nu
erfus
n
óic
arips
ni :alit
ne
vre
pih i
S-o
dari
pse
er ia
ed
ah
cu
cse
yn
óic
azila
bre
v :ol
eu
d iS-
at ro
c ai
de
m a
div
ed
oc ití l
oisn
A-all
ah
y oili
cim
od
ne
ag
net
eu
q le (
)se
nois
ac
o sart
o n
e o
da
mo t
na
pe
car
ol o
nal
ozar
plA-
lbs
ojes
no
C
od
nei
du
pott
a n
étse
eu
q sisirC-
o tt le
ne
ca
ci fid
om s
añ
eu
qe
p re
ca
hes
y or
alc
etn
at ipi
cer
p n
oc s isir
C -o
c itílois
na
ed
am
ot ra
cid
ni a
de
up
ro
dar
ob
alo
c o
nrot
nE-
etn
eic
ap
oje
na
m d
atlu
cifiD-
*a
cin
ágr
ot
ap
ed
etn
ere
gu s si sir
C -oi
dos i
pe r
emi r
P-r
od
aro
bal
oc
on
onr
otn
E- s
art eti
mer
on
eu
q d
ad
eisn
A-o
cin
ófel
et o
cid
ém
ojes
no
c
n
óic
arol
av
ner
eiu
qer
eu
q set
nei
ca
P-n
óic
avi r
ed el
b iso
p se
on
y a
cid
ém
:n
oc
da
deis
na e
d sis irC
otn
eimi
co
no
c e
d a
didr
éP-
airot
a rips
e r d
atlu
cifiD-
ovit
ate
ge
v oj
etro
c n
arG-
se
nois l
uv
no
C -
aic
ne
gre
mE
air
ailici
mo
d atisi
V
sai
cn
egr
u a
nói
ca
vire
D
ad
am
alle
R
atseupseR
a re
ves l
a tn
em
fn
E
sel
an
osre
pc
e tn
Al
an
p la i
cos
nó i
ca
ut iS
a
atn
eiro
ed
eu
Pat
erc
no
c a í
gol
o ta
p
da
de is
na
ed s
onr
ot sa rt r
arol
aV
so
nrots
a rt sort
Od
ad
eisn
a e
dol
eu
d e
d ot
nei
mitn
eS
ad az ilar en
eg da
d ei snA
oN
iS
ed
olo
cot
orP
oci t
ócis
p o
nrot s
arT
tílois
na
a as
acse
atse
ups
er ,sa
mot
nís sol
a n
abr
ec
ax
e o
ne
de
cer
p e
uq s
ovit
ac ifi
ngis s
otn
eimi
ce t
no
ca e
d ai
cn
esu
a ,so
ña
04 r
oy
aM
*s
oiv
erp s
oci
Guía farmacologíca 4
149Guía farmacológica
GUÍA FARMACOLOGICA
A. INTRODUCCIÓN
En este compendio de medicamentos de urgencias psiquiátricas se intentaexplicar de forma sencilla los datos imprescindibles para un servicio deurgencias extrahospitalario, facilitando el manejo en la práctica diaria deestos fármacos.
En la guía se incluyen el nombre comercial, nombre farmacológico, formade presentación, mecanismo de acción, indicaciones, dosis y preparación,contraindicaciones, efectos secundarios e interacción farmacológica, asícomo la categoría de riesgo fetal de la FDA (Food and Drug Administrationde EEUU) en cada fármaco.
Esta guía pretende ser dinámica a los posibles cambios que se realicen enun futuro tanto en los cambios farmacológicos así como en la retirada ointroducción de nuevos fármacos dentro del programa ACOUGO.
B. CLASIFICACIÓN DE RIESGO FETAL DE LA FDA
La clasificación de factores de riesgo del uso de medicamentos durante elembarazo asigna a cada fármaco una de las siguientes categorías.
• Categoría A Estudios controlados en mujeres no han demostradoriesgo para el feto durante el 1º trimestre (tampoco hay evidenciasdurante los trimestres posteriores), siendo remotas las posibilidades deriesgo fetal.
• Categoría B En estudios sobre animales gestantes no han demostradoriesgo fetal pero no hay estudios controlados en mujeres gestantes.También incluye fármacos que en estudios sobre animales han demos-trado cierto potencial teratógeno pero no ha podido confirmarse enhumanos.
• Categoría C En estudios sobre animales han demostrado efectos adver-sos fetales, no existiendo estudios controlados en mujeres gestantes.
150 Guía farmacológica
Estos fármacos sólo deben emplearse cuando el beneficio potencial justifi-
ca el riesgo potencial para el feto.
• Categoría D Efectos teratógenos sobre el feto humano, pero en oca-
siones el beneficio obtenido con su uso puede superar el riesgo espera-
do (uso en situaciones límite de posible muerte materna).
• Categoría X Estudios en animales o seres humanos han demostrado
anomalías fetales.
Estos fármacos están contraindicados en mujeres que están o pueden
estar embarazadas.
C. GUÍA FARMACOLÓGICA
ALPRAZOLAN (Trankimazin“ comp de 0.25, 0.5, 1 y 2 mg)
1. Mecanismo de acción
• Ansiolítico.
2. Indicaciones
• Estados de ansiedad.
3. Dosis/preparación
• La dosis óptima deberá ser determinada individualmente.
• Para una crisis de ansiedad puede oscilar entre 0.5 y 2 mg (1 y 4
comp)/sl o vo.
4. Contraindicaciones
• Sensibilidad conocida a BZD.
• FDA, grupo B.
151Guía farmacológica
5. Efectos secundarios• Los más frecuentes son somnolencia, aturdimiento y mareo.
6. Interacción farmacológica• Efectos depresores aditivos sobre el SNC, cuando se administran
junto a otros agentes psicotrópicos, anticonvulsivantes, antihis-tamínicos, etanol y otros fármacos que de por sí producendepresión del SNC.
BIPERIDENO (Akineton“ amp de 5 mg en 1 ml)
1. Mecanismo de acción• Anticolinérgico.
2. Indicaciones• Enfermedad de Parkinson.
• Sintomatología extrapiramidal debida a medicamentos.
3. Dosis/preparación• Dosis: 2 mg - 5mgr (1/2 amp – 1 amp) im o iv, que pueden repe-
tirse cada media hora hasta un máximo de 4 dosis en 24 h.
• Niños: 0.04-0.1 mg/kg/dosis, se puede repetir a los 30 min.
4. Contraindicaciones• Glaucoma agudo.
• Estenosis mecánica del tracto gastrointestinal.
• Megacolon.
5. Efectos secundarios• A nivel del SNC: mareos, obnubilación, agitación, confusión,
trastornos de la memoria, alucinaciones y otros.
• A nivel periférico: sequedad de boca, trastornos de la acomoda-ción, hipohidrosis, estreñimiento, trastornos gástricos, hipoten-
152 Guía farmacológica
sión, alteraciones de la frecuencia cardiaca, trastornos de lamicción y otros.
6. Interacción farmacológica• Con psicofármacos, antihistamínicos, antiparkinsonianos y espas-
molíticos puede potenciar los efectos a nivel del sistema nervioso
• La quinidina puede aumentar el efecto anticolinérgico.
• La levodopa puede potenciar las discinesias.
• Aumenta el efecto del alcohol.
• Antagoniza la metoclopramida.
DIAZEPÁN (Valium“comprimidos 5 y 10 mg, amp 10 mg en 2 ml yStesolid“ microenemas de 5 mg)
1. Mecanismo de acción• Ansiolítico benzodiazepínico de acción prolongada. Facilita la
unión del GABA a su receptor gabaérgico, incrementando suactividad.
2. Indicaciones• Ansiedad.
• Convulsiones y status epiléptico.
3. Dosis/preparación• Dosis vo: 10-20 mg
• Dosis im: 2.5 -10 mg
• Dosis iv inicial: 2 mg/min/iv hasta ceder la crisis o hasta unmáximo de 20 mg -2 amp. (Se diluye una amp en 8 ml de SF y sepasaran 2 ml/min).
• Perfusión: 2 amp en 100 ml de SG al 5% a 40 ml/hora.
153Guía farmacológica
• En niños: 0,05-0,2 mg/kg/2-4 horas. En el status: 0,15-0,30 mgen 2 min sin pasar de 10 mg.
• La vía rectal: se usará si no tenemos vía iv o como tratamientoinicial de las convulsiones febriles. En niños > 3años: 10 mg (2microenemas) y en niños < 3 años: 5 mg (1 microenema).
• Precauciones: puede ocasionar dolor y flebitis y trombosis en elsitio de la inyección.
4. Contraindicaciones• Hipersensibilidad a las BZD.
• Miastenia gravis.
• Insuficiencia respiratoria severa.
• Glaucoma de ángulo estrecho.
• Síndrome de apnea del sueño.
• Insuficiencia hepática severa.
• Intoxicación etílica aguda.
• Embarazo, categoría D.
5. Efectos secundarios• Somnolencia, confusión, ataxia.
• Mareos, sedación, disartria, desorientación.
• Depresión respiratoria (se puede revertir con flumazenilo), hipo-tensión, bradicardia y otros.
• Ocasionalmente amnesia anterógrada, psicosis, diplopia y otros.
154 Guía farmacológica
6. Interacción farmacológica• Potencian su acción: estrógenos, metoprolol, propanolol, cimeti-
dina, disulfiram, fluoxetina, omeprazol, ácido valproico, alcohol,ADT y otros.
HALOPERIDOL (Haloperidol Esteve“ gotas 2 mg/ml, vial 5 mg / 1 ml)
1. Mecanismo de acción• Bloqueo de los receptores dopaminérgicos (D1 y D2), adrenérgi-
cos (alfa1 y alfa2), muscarínicos e histamínicos (H1 y H2).
2. Indicaciones• Agitación psicomotriz.
• Estados psicóticos agudos y crónicos.
3. Dosis/preparación• Dosis vo: 4 – 10 mg, 40-100 gotas (2-5 cc)
• Dosis im e iv : de 5 a 10 mg (1-2 amp).
• Niños: De 6-12 años: 1-3 mg/dosis/im/4-8 h. max de 0.15mg/kg/d.
• Precauciones: Debe administrarse con precaución en pacientesde edad y ancianos debido a su mayor sensibilidad a la sedacióne hipotensión, así como en enfermedades cardiovasculares gra-ves y en la insuficiencia renal.
4. Contraindicaciones• Antecedentes de hipersensibilidad al fármaco.
• Pacientes con depresión profunda del sistema nervioso central oen estado de coma.
• Embarazo, categoría C.
155Guía farmacológica
5. Efectos secundarios• Síntomas extrapiramidales.
• Síndrome neuroléptico maligno.
• Ocasionalmente: sedación, agitación, cefalea, vértigo, exacerba-ción aparente de los síntomas psicóticos incluyendo alucinacio-nes, taquicardia e hipotensión, reacciones de hipersensibilidad.
6. Interacción farmacológica• La tiroxina puede facilitar la toxicidad del haloperidol.
• Puede potenciar la depresión del sistema nervioso producida poralcohol u otros fármacos como hipnóticos, sedantes o analgési-cos potentes.
• Puede antagonizar el efecto de la adrenalina y otros agentessimpaticomiméticos (excepto la noradrenalina).
• No debe asociarse con levodopa.
OLANZAPINA (Zyprexa velotab 5 y 10 mg, vial de 10mg)
1. Mecanismo de acción:• Derivado tienobenzodiazepínico que muestra afinidad por los
siguientes receptores: 5-HT2A/2C, 5-HT3, 5-HT6 de serotonina,D4/D3/D1/D2 de dopamina y por receptores muscarínicos, a1-adrenérgicos y H1 histaminérgicos. Así pues tiene mayor afini-dad por los receptores serotoninérgicos que por losdopaminérgicos.
2. Indicaciones:• Control de la agitación psicomotriz en pacientes con estados psi-
cóticos agudos en general y especialmente los de tipo maníaco.
• No debe administrarse o hacerlo con precaución en pacientesancianos.
156 Guía farmacológica
3. Dosis/ Preparación:• Dosis vo: 5-10 mg
• Dosis im: de 10 a 20 mg /24 horas por vía IM. Diluir el vial quecontiene el polvo de Olanzapina con 2ml de agua destilada.
• Se puede inyectar un nuevo vial dos horas después según elestado clínico del paciente y con el fin de conseguir la sedación
4. Contraindicaciones:• Antecedentes de hipersensibilidad al fármaco.
• Pacientes ancianos con cualquier tipo de demencia en especiallas demencias vasculares o mixtas.
• Pacientes con riesgo conocido de glaucoma del ángulo estrecho.
5. Efectos secundarios:• Síntomas extrapiramidales (muy poco frecuentes)
• Hipotensión.
6. Interacciones farmacológicas:• Debe ser utilizado con prudencia en pacientes que han ingerido
alcohol.
• La fluvoxamina inhibe el metabolismo de la Olanzapina.
MIDAZOLAN (Dormicum“ amp de 15 mg en 3 ml)
1. Mecanismo de acción• Hipnoinductor y sedante de acción rápida, (actúa sobre los
receptores gabaérgicos).
2. Indicaciones• Inducción y mantenimiento de la anestesia.
• Sedación consciente.
3. Dosis/preparación• Sedación consciente: Adultos 2.5 mg/iv en 30 sg. Se repetirá
según la respuesta en cada caso. (Dosis total media: 3.5-7.5 mg).
157Guía farmacológica
En ancianos o pacientes debilitados se iniciará con 1 mg (dosismedia 3.5 mg), a pasar en unos 2 min, (en inducción de aneste-sia en 30 sg). En niños: 0.15-0.20 mg/kg.
• Perfusión: Se diluirán 2 amp en 100 ml de SF o SG 5% dosis ini-cial de 2-16 ml/h. Se disminuirá la dosis si existe hipovolemia,vasoconstricción e hipotermia.
• En niños: Sedación: 0.15-0.20 mg/kg/iv y 0.2-0.5 mg/kg/víanasal o sl. Perfusión: 1 amp en 100 ml de SF o SG 5% a pasar de0.05-0.02 mg/kg/h.
• En caso de no tener vía iv se puede administrar vía sc o im.Comienzo de acción en 15 minutos.
4. Contraindicaciones• Hipersensibilidad a las BZD.
• Glaucoma de ángulo estrecho.
• Insuficiencia respiratoria aguda.
• Insuficiencia hepática severa.
• Miastenia gravis.
• Depresión del SNC.
• Embarazo, categoría D.
5. Efectos secundarios• Somnolencia.
• Depresión respiratoria y apnea.
• Amnesia anterógrada.
• Náuseas, vómitos.
• Cefaleas.
• Síndrome de abstinencia.
158 Guía farmacológica
6. Interacción farmacológicaPotencia el efecto depresor del SNC del alcohol, hipnóticos, neurolépticos,ansiolíticos sedantes, barbitúricos, derivados morfínicos y anestésicos.
Dado su metabolismo hepático, interacciona con varios fármacos conposible potenciación de su acción: antagonistas del calcio, macrólidos.
Fármacos que inhiben su efecto por inducción de su metabolismo, amino-filina, carbamacepina.
LEVOMEPROMAZINA (Sinogan“ gotas 40 mg/ml, vial 25 mg /1 ml al 4%)
1. Mecanismo de acción
2. Indicaciones• Sintomatología psicótica asociada con gran ansiedad, agitación
psicomotriz severa y agresividad.
3. Dosis/ Preparación• Dosis vo: 40-60 mg, 40-60 gotas (1-1.5 cc)
• Dosis im: 25 mg
4. Contraindicaciones• Antecedentes de hipersensibilidad al fármaco.
• Debe utilizarse con precaución debido a su gran capacidad hipo-tensora por lo que si es posible antes de inyectarlo se debe hacercontrol de la tensión arterial.
• Debido a que el alcohol aumenta el efecto sedativo de los neuro-lépticos la levomepromazina debe ser utilizada con precauciónen persona que hayan ingerido esta sustancia.
• Igualmente en las personas que hayan consumido opiáceos.
5. Efectos secundarios• Hipotensión ortostática
• Extrapiramidales (muy poco frecuentes).
Bibliografía 5
161Bibliografía
BIBLIOGRAFIA
1 Cruz Jentoft, A.J. et al; Presentación atípica de enfermedades. En: Rive-ra Casado, J.M. et al; Geriatría en Atención Primaria. Ed. Uriach. Barce-lona 1997; 27-33.
2 Daroff, R.B. et al; Desvanecimiento, síncope, mareo y vértigo. En: Fauci,A.S. et al; Harrison Principios de Medicina Interna. 14ª edición. Ed.McGraw-Hill Interamericana. Madrid. 1998, 114-116.
3 Ferrandiz Santos, J.; et al; Fármacos que pueden causar síntomas psi-quiátricos. En: Formación Médica Continuada. Ed. Doyma. Vol 7, Núme-ro 10, Diciembre, 2000; 702-713.
4 Fuentes Vigil, J. et al. Aprendiendo a ser empático. En: Formación Médi-ca Continuada. Ed. Doyma. Vol 7, Número 8, Octubre, 2000; 538-539.
5 Galindo Ortiz de Landázuri, J. et al; Agitación e insomnio en pacientesdemenciados. En: Formación Médica Continuada. Ed. Doyma. Vol 7,Número 7, Agosto-Septiembre, 2000; 473-482.
6 Jeffery C Hutzler, Douglas A. Rund; Trastornos de conducta: valoracióny estabilización en la sala de urgencias. En: En: Tintinalli, J.E. et al .;Medicina de Urgencias. 2º edición en español. Ed. McGraw Hill. 1997.Pag. 1628-1634.
7 López-Ibor Aliño, J.J..; Psicosis aguda, delirium y agitación psicomotriz.En: Carrasco Jiménez, Mª. S. et al; Tratado de Emergencias Médicas. 1ºEdición. Ed. Aran. Madrid, 2000, 1737-1742.
8 López Espadas et al; Traumatismo craneoencefálico. En: Carrasco Jimé-nez, Mª. S. et al; Tratado de Emergencias Médicas. 1º Edición. Ed. Aran.Madrid, 2000, 1081-1085.
9 Martín Álvarez, M. et al. Deterioro cognitivo en el anciano. En: FormaciónMédica Continuada. Ed. Doyma. Vol 7, Número 6, Junio-Julio, 2000; 388-394.
10 Pérez Blanco, J.; Pérez Solá, V.; Ansiedad. Crisis de ansiedad. En: Lloret,J. Et al; Protocolos terapeúticos de Urgencias. Hospital de la Santa Creui Sant Pau. 3º edición. Ed. Springer-Verlag Ibérica. 1997. Pag. 926-930.
162 Bibliografía
11 Roper A. H.; Traumatismos craneales y de la columna vertebral. En:Fauci, A.S., Braunwald, E., et al.; Harrison, Principios de Medicina Inter-na. 14ª edición. Ed. Mc Graw Hill. 1998. Pag. 2720-2730.
12 Victor I. Reus, Transtornos mentales. En: Fauci, A.S., Braunwald, E., etal.; Harrison, Principios de Medicina Interna. 14ª edición. Ed. Mc GrawHill. 1998. Pag. 2831-2849
13 Alison J. Whelan y Sunita Muthua; Cuidados del Paciente en MedicinaInterna; Capitulo 1; En: Charles F. Carey y Col.; Manual Washington deTerapéutica Médica ; Masson, S.A; 10ª Edición; Barcelona;1999: 1-28.
14 Barranza Díaz,E y Col.; Psicosis; Capítulo 48; En: Guzmán Delgado, C. C.y Col.; Manual de Urgencias Médico Quirúrgicas; McGraw-Hill Intera-mericana; México;1998: 385-390.
15 Busto del Prado, F y Col.;Urgencias Psiquiátricas, Intervenciones en cri-sis y Violencia; Capítulo 10;En enfermería y Urgencia; Arán Ediciones;S.A; Madrid; 2001: 209-231.
16 Eric Legome; Agitación y Psicosis; Capitulo 1; En: Davis, Mark A. y col;Signos y síntomas en Medicina de Urgencias; Harcourt S.A; Barcelo-na;1999: 1-10.
17 Jonathan N. Adler y Col.;Urgencias Psiquiátricas; Capitulo 15; En:Medicina de Urgencia, NMS, Manuales Clínicos; McGraw-Hill Intera-mericana, editores, S.A; México; 2000: 189-193.
18 JonathanWasserberger, M. D y Col; Manejo del Paciente violento, Capi-tulo 115; En: Markovchick Vicent, J.; Secretos de la Medicina de Urgen-cias; McGraw-Hill Interamericana, editores S.A; México; 2000: 562-564.
19 Kenneth Tardiff, M. D.;Violencia; Capitulo 37; En: Robert E Hales y Col.; Tra-tado de Psiquiatría;Editorial Masson; 3ªEdicion;Barcelona;2000: 1401-1420.
20 Pérez Moreno; R. Y Col.; El paciente agresivo; En :Moya Mir, M. S.;Guíade Actuación en Urgencias; Editorial McGraw-Hill-Interamericana, 1ªEdición; Madrid; 1999: 308-310.
163Bibliografía
21 Moratal Margarit, R.;Modulo Neurológico; En : Manual de Protocolos enEmergencias Extrahospitalarias; Grupo Aran ediciones, S.A.;2000: 68-78.
22 Robert Y. Simon, M. D.;Ley y Psiquiatría; Capitulo 41; En : Robert E.Hales y Col.;Tratado de Psiquiatría; Editorial Masson; 3ª Edición; Barce-lona; 2000:1489-1526.
23 Rovira Gil, E.; Urgencias Psiquiatricas; Capitulo 30; En Rovira Gil,E.;Urgencias en Enfermeria; Enfermeria S21,Difusión Avances de Enfer-meria; Madrid;2000: 511-521.
24 Sarro Martín, B y Col; Agitacion Psicomotriz; Capitulo 14 B; En: PereAntoni Soler y Josep Gascon; Recomendaciones Terapéuticas en Trans-tornos Mentales; Editorial Masson; 2ª Edicion; Barcelona; 1999: 273-279.
25 Dordil F.; El Síndrome de Agitación Psicomotriz; En: Urgencias en Psi-quiatria; Hospital Clínico Universitario de Zaragoza; Editorial Edos;Barcelona;1993: 45-52.
26 Jiménez Arriero M. A. y Sartorius Calamai N.; Valoración y tratamientodel enfermo psiquiátrico; En: Jesús Medina Asensio; Manual de urgen-cias médicas; 12 de Octubre; Editorial Díaz de Santos S.A.;Madrid;1998: 253-277.
27 Hyman S.E; El paciente violento; Capitulo 5; En: Manual de Emergen-cias Psiquiátricas; Edit. SALVAT; 2 ª Edición; Barcelona;1990: 27-35.
28 Barreira P.J.; Depresión. En S.E. Imán y G.E. Tesar. Manual de UrgenciasPsiquiátricas 3ª edición. Ed Masson 1996. Pag 133-145.
29 Kaplan H.I. y Sadock B.J. Depresión. En Manual de Psiquiatría de Urgen-cias. 1ª edición. Ed Panamericana.1996. Pag. 198-202
30 Civeira M, Pérez A, Corbera M. Urgencias en Trastornos del Estado de Ánimo.En Urgencias en Psiquiatría. Ed Grafimac . 1ª edición. 2003. Pag 59-66.
31 Trastornos de ansiedad. En Kapaln-Sadock, Psiquiatría clínica. WaverlyHispánica S. A.; 3 Ed.2003: 160-175
CONSELLERÍA DE SANIDADE
Subdirección Xeralde Saúde Mental e Drogodependencias
Guías, manuais, protocolos, procesos,procedementos e normativa
Servizo Galegode Saúde
Protocolos de intervenciónen urxencias extrahospitalarias
06103
Pro
toco
los
de in
terv
enci
ón e
n ur
xenc
ias
extr
ahos
pita
laria
s. 0
61
D