FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
os ade u s e s
Alberto Martí
FOT
OG
RA
FÍA
SD
EA
LBE
RT
OM
AR
TÍ
os a
deu
se
s
CONSELLO DA CULTURA GALEGA
FOTOGRAFÍA: JOSÉ CARUNCHO
ARQUIVODA EMIGRACIÓNGALEGA
os ade u s e s
os ade u s e sFOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
7
ÍNDIC
E
• Presentación
OS ADEUSES FOTOGRAFADOS
Ramón VillaresPresidente do Consello da Cultura Galega
• Presentación
Alfonso Cabaleiro DuránSecretario xeral de Medios
• INSTANTES PARA A LEMBRANZA
Pilar Cagiao VilaArquivo da Emigración Galega
• AS POLÍTICAS MIGRATORIAS NO FRANQUISMO
M.ª Teresa García DomínguezArquivo da Emigración Galega
• ALBERTO MARTÍ, O FOTÓGRAFO QUE SEGUE
DEDICANDO A SÚA VIDA Á FOTOGRAFÍA
José CarunchoCoordinador técnico, positivado e selección das
fotografías
CATÁLOGO• A ida• A volta• O buque Santa María
• TEXTOS EN CASTELÁN E EN INGLÉS
11
15
17
21
29
33
75
111
127
XUNTA DE GALICIA
Alberto Núñez FeijóoPresidente da Xunta de Galicia
Alfonso Cabaleiro DuránSecretario xeral de Medios
CENTRO GALEGO DE ARTES DA IMAXE
Guillermo Escrigas RodríguezDirector do CGAI
CONSELLO DA CULTURA GALEGA
Ramón Villares PazPresidente do Consello da Cultura Galega
Marcelino Fernández SantiagoXerente do Consello da Cultura Galega
EXPOSICIÓN
COORDINACIÓN TÉCNICA, POSITIVADO E SELECCIÓN DAS FOTOGRAFÍAS
José Caruncho
COORDINACIÓN
Ana Pena Penabad
ENMARCACIÓN E MONTAXE
Galiart
CARTELAS
Lugami
CATÁLOGO
EDICIÓN
Consello da Cultura GalegaCentro Galego de Artes da Imaxe
COORDINACIÓN
Begoña Combo CastroBegoña Tajes Marcote
TEXTOS
José CarunchoPilar Cagiao VilaTeresa García Domínguez
TRADUCIÓNS E REVISIÓN LINGÜÍSTICA
Begoña Combo CastroSilverio Cerradelo Gómez
DESEÑO GRÁFICO
Imago Mundi
FOTOMECÁNICA E IMPRESIÓN
Eurográficas Pichel S.L
Fotografías © Alberto MartíTextos © os autores
ISBN 978-84-92923-04-5
DEPÓSITO LEGAL C 2301-2010
IMAXE DA CAPA
Os adeuses. Fot. Alberto Martí. A Coruña, 1957
MARTÍ VILLARDEFRANCOS, AlbertoOs adeuses / fotografías de Alberto Martí ; [coordinación, Begoña Combo Castro, Begoña Tajes Marcote ; textos José Caruncho, Pilar Cagiao Vila, Teresa García Domínguez]. — Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega ; A Coruña : Centro Galego de Artes da Imaxe, 2010. — 148 p. : il. ; 25 cm D.L C 2301-2010 — ISBN 978-84-92923-04-51. Galicia-Emigración-América. 2. Martí Villardefrancos, Alberto-Fotografías. I. Combo Castro, Begoña. II. Tajes Marcote, Begoña. III. Caruncho, José. IV. Cagiao Vila, Pilar. V. García Domínguez, Teresa.VI. Título
Á memoria da miña muller, María, e da miña filla Paloma.
Ás miñas fillas Ana María, Beatriz, Yolanda e Susana.
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
10
FOTOGRAFÍA: XOSÉ CASTRO
11
s despedidas deron orixe aos máis belos poemas e ás máis transidas
cartas de amor, pero tamén á expresión da máis fonda tristura reflectida
nun pano branco que ondea cando un barco ou un tren en que viaxa o
ser querido comeza a andar e a se afastar. Non obstante, de tantos mi-
llóns de despedidas como no mundo ten habido, son ben poucas as que
poden ser olladas ou reconstruídas por quen non as padeceu. Toda des-
pedida e todo adeus ten no seu nervio central un sentimento, algo que é difícil de transmitir
a quen non é o seu protagonista. Por iso a fotografía ten a grandeza de nos deixar recordar
e mesmo imaxinar canta emoción pode haber nunha saída ou nunha chegada. E un dos lu-
gares en que inzaron chegadas e saídas foron os peiraos marítimos, onde atracaban os gran-
des paquebotes que carrexaron millóns de persoas a través dos mares océanos.
En Galicia temos fartura de despedidas, pois é “terra de adeuses”, como en feliz ocasión
a cualificara o patrucio de Trasalba, Ramón Otero Pedrayo. Foi unha das pérolas que ecoaron
naquel discurso de inauguración do curso académico 1954-1955 pronunciado no paraninfo
da Universidade de Santiago, dedicado a evocar as “vivencias” da emigración galega. Cando
Otero estaba a pronunciar aquel discurso, os adeuses galegos estaban nun novo apoxeo, coa
apertura das migracións cara a América, nomeadamente a países novos como Venezuela e
Brasil, que alongaban o leque de destinos americanos, antes centrados nos países de Arxen-
tina e de Cuba. Era a derradeira eclosión da navegación marítima de pasaxeiros, que o propio
Otero ben sentira —e contara despois nun guapo libro— con ocasión da súa viaxe a Arxentina
en 1947, a bordo do nomeado paquebote Cabo de Hornos.
PRESENTACIÓN
Os adeuses fotografados
Ramón VillaresPresidente do Consello da Cultura Galega
A
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
12
Daqueles adeuses ficou memoria nalgún documento gráfico que virou célebre, despois da
súa publicación en libros como Galicia hoy (1966), a cargo de Luís Seoane e Isaac Díaz-Pardo.
Refírome ás famosas fotos de Manuel Ferrol sobre a emigración tomadas no porto da cidade
da Coruña. Son documentos singulares, mais escasos. Outros fotógrafos traballaron arreo
naqueles mesmos lugares, tomaron milleiros de fotos daquelas chegadas e adeuses, pero
non eran coñecidas do público por non se teren difundido acaidamente. Porén non hai ben
que se garde eternamente oculto. E o que resulta ser un testemuño de primeira orde sobre
o trafego humano da Estación Marítima d’A Coruña pode ser agora coñecido e analizado
grazas a esta exposición sobre Os adeuses.
O gardador do tesouro foi o fotógrafo Alberto Martí, quen de forma sistemática e pa-
ciente foi enchendo a súa cámara fotográfica de figuras e de sentimentos, de esperanzas
e de tristuras. Os seus protagonistas son xente anónima, pero fundamental para entender
a historia colectiva da Galicia do século vinte. Unha parte mínima de toda esa fartura de
comportamentos humanos está presente nesta exposición. Outras mostras terán que vir
no futuro para ir poñendo rostro á que foi a grande epopea da emigración galega, que
cobre case dous séculos da nosa historia máis recente. O que aquí se mostra, grazas a Martí,
é unha etapa ben concreta da emigración americana, aquela que na década dos anos cin-
cuenta estaba xa dando os últimos folgos. Foi un período especialmente interesante, por-
que a política migratoria española, a través de organismos oficiais (Instituto Español de
Emigración) ou privados (Comisión Católica de Emigración), tentaba subsidiar ou “asistir”
as saídas e as chegadas dos emigrantes, como observan varios contributos deste propio
catálogo.
Que esta exposición fose posible dependeu, como sucede adoito, da xenerosidade e do
empeño dalgunhas persoas. En primeiro termo, do propio Alberto Martí, que puxo á nosa
disposición este tesouro. Logo, de Guillermo Escrigas, que como responsable do Centro Ga-
lego de Artes da Imaxe coordinou o proxecto; e de José Caruncho, que foi eficaz mediador
na consecución desta mostra fotográfica e desenvolveu o traballo de selección e revelado
das fotografías. A primeira exposición pública destes adeuses fotografados vaise realizar na
cidade coruñesa, moi pretiño da Estación Marítima onde tiveron lugar, grazas á acollida da
Fundación Barrié de la Maza. Despois seguirán outras cidades e outros lugares que esperamos
que alberguen esta exposición. Unha das prácticas máis queridas do Consello da Cultura Ga-
lega é a de traballar de parcería con outras institucións, sempre que for posible. Neste caso,
os parceiros foron atentos e xenerosos, actitude que só se pode remunerar co recoñecemento
e gratitude. E así fica dito.
13
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
15
exposición que hoxe presentamos, Os adeuses, é un documento en
imaxes dun feito histórico relativamente recente: o éxodo galego cara
a América entre os anos 1957 e 1963 desde os portos da Coruña e Vigo
e o posterior regreso a Galicia. Porén esta mostra é moito máis que
unha reportaxe gráfica.
Obedecendo á vocación fotográfico-artística e ao bo facer de Alberto Martí hoxe pode-
mos gozar dunha faceta posiblemente menos coñecida do autor: a de retratista de historias
humanas.
Cada unha das fotografías que conforman esta exposición reborda emoción, sentimento,
frescura e naturalidade. O sentir destes protagonistas anónimos traspasa as súas expresións
e xestos. E o que narran as fotos ábrelle espazos á nosa receptividade e activa as referencias
da nosa contorna.
Para nós é unha satisfacción poder presentar esta mostra do fotógrafo coruñés Alberto
Martí —froito da colaboración do CGAI co Consello da Cultura Galega—, que grazas á aco-
llida da Fundación Pedro Barrié de la Maza inicia a que esperamos que sexa unha longa
itinerancia.
A
PRESENTACIÓN
Alfonso Cabaleiro DuránSecretario xeral de Medios
17
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
16
fenómeno da emigración representou un proceso repleto de luces e som-
bras que dificultan extraordinariamente a súa exacta valoración. Porén, non
hai ningunha dúbida de que foi un dos aspectos fundamentais da nosa his-
toria contemporánea porque afectou todas as facetas da vida económica,
política e social do país. Indubidable resulta tamén que á primeira vista a
emigración —e os termos masivos en que se produciu— durante décadas
foi para moitos a única opción ante a imposibilidade de desenvolver un proxecto vital na súa terra
de orixe. E é que para alén das grandes causas que provocaron a emigración, no nivel do estrita-
mente particular houbo motivacións concretas que determinaron a decisión dos emigrantes de
abandonar a súa terra. Emigrar foi a teórica solución para moitos problemas cotiáns, quer de ín-
dole económica, política, profesional ou de calquera clase. Mesmo serviu ás veces para saír do
paso en situacións estritamente persoais. Así, o camiño de América foi tamén a saída para máis
dun desengano amoroso ou para evadir o servizo militar.
Da emigración derivaron consecuencias de gran magnitude como a perda dunha eventual man
de obra industrial, o aumento do desequilibrio social, así como a inevitable desestruturación de
numerosas familias. No entanto, tamén é xusto recoñecer que, unha vez producida a emigración,
os desprazados, fose cal fose a súa procedencia, constituíron un elemento fundamental na for-
mación e desenvolvemento das sociedades americanas de destino. Por outro lado, ademais destes
efectos, a emigración e —cando o houbo— o retorno fixeron sentir o seu impacto noutro tipo de
transformacións sociais, culturais e ata psicolóxicas das sociedades de orixe.
A emigración a América estendeuse durante un longo período de tempo, que comprendeu
pola súa vez dúas grandes fases. A primeira delas abrangueu desde a segunda metade do século
XIX ata 1930. Durante esta, apareceron nos portos galegos os primeiros transatlánticos movidos
por máquinas de vapor e a emigración atinxiu a dimensión e as características dun verdadeiro fe-
nómeno masivo impulsado por factores demográficos, económicos e sociais vinculados á expansión
Instantes para a lembranza
Pilar Cagiao VilaArquivo da Emigración Galega
O
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
19
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
18
e á crise do capitalismo mundial. A segunda fase, aberta a finais dos anos corenta após o tráxico
exilio producido como consecuencia da Guerra Civil, culminou a fins da década dos sesenta e Eu-
ropa converteuse no destino principal das migracións cara ao exterior. Nesta segunda etapa, cuxo
inicio coincidiu cos anos posteriores á Segunda Guerra Mundial, cando a situación económica se
tornaba insostible por causa dos efectos do conflito e da política intervencionista e autárquica do
réxime franquista, as correntes migratorias cara a América rexistraron algunhas diferenzas a res-
pecto da primeira. Esta nova emigración estivo relacionada en moitos casos coas redes establecidas
durante o período anterior, que dalgunha maneira garantían hipotéticas seguridades do outro
lado do Atlántico para quen se aventuraba a partir. Aínda que continuou sendo maioritariamente
masculina, houbo unha participación feminina moito maior (superior ao 45%), ao mesmo tempo
que, polo seu carácter máis familiar, comprometeu unha importante cantidade de nenos.
Alén da persistencia de factores de atracción desde certos países americanos, algúns dos ele-
mentos que explican a retomada e o mantemento dos fluxos están relacionados coa aparición de
mecanismos formais de asistencia emigratoria, reagrupación familiar, repatriación e tratados de
emigración bilaterais, ademais da reposición en España da Lei de emigración (1946). O Comité In-
tergobernamental para as Migracións Europeas (CIME), creado en 1951, entre outras accións es-
tableceu Plans de Reagrupamento Familiar, nos que España comezou a participar cinco anos máis
tarde após a aparición en 1956 do Instituto Español de Emigración (IEE), que de alí a pouco abriu
delegacións en moitas provincias españolas e evidentemente nas catro galegas. Na súa actividade,
e propiciado polo concordato asinado entre o réxime franquista e a Santa Sé tres anos atrás, o
IEE contou coa activa colaboración da coñecida como Comisión Católica Española de Migración
(CCEM), que contribuíu durante un tempo ao mantemento da corrente ultramarina facilitando a
localización dos emigrantes xa radicados en América, así como a tramitación das solicitudes a quen
desexaba marchar, de modo particular nos casos de reunificación familiar. Algunhas veces, as ditas
reclamacións incluían o envío da pasaxe, en tanto que outras respondían soamente ás solicitudes
de chamada presentadas polos emigrantes previamente radicados perante o consulado respectivo
e a Dirección Xeral de Inmigración do país de que se tratar. Ata que a opción americana non foi
substituída pola europea e por outros destinos en determinadas zonas do Estado español, a emi-
gración desta época continuou dirixíndose cara a algúns dos destinos tradicionais, como o Río da
Prata, o Brasil ou os Estados Unidos. Xurdiron ademais destinos novos, como Venezuela, que,
segundo as estatísticas da emigración publicadas polo Ministerio de Traballo, entre 1948 e 1961
—o pico máis alto rexistrouse en 1957— recibiu 216 107 españois, situándose á fronte dos destinos
americanos.
Nesta etapa (1946-1964) os emigrantes galegos supuxeron o 45% dos españois que saíron cara
a América. Ademais, a emigración alén mar rexistrada polos portos galegos continuaba sendo a
máis alta de todo o Estado. E é xustamente este proceso o que se mostra con extraordinaria fide-
lidade na exposición fotográfica que acompaña este texto. A cámara de Alberto Martí, o infati-
gable fotógrafo coruñés, capta perfectamente moitos dos avatares que rodean a experiencia mi-
gratoria deses anos, ao retratar o inicio do periplo viaxeiro de tantos galegos e doutras
procedencias —a partida— e o final deste —o regreso de América—.
A magnífica selección elaborada por José Caruncho dos innumerables negativos do arquivo
de Martí revela non só imaxes deste fotógrafo menos coñecidas polo público mais tamén instantes
para a lembranza e a reconstrución do pasado daqueles que foron actores ou espectadores da
emigración deses anos. A acertada epígrafe d’ Os adeuses que intitula a exposición e a expresiva
imaxe da cuberta do seu catálogo simbolizan perfectamente o mundo dos sentimentos que acom-
pañaron persoas, baúis, fardos e maletas, gravándoos para sempre na memoria colectiva.
Todas as circunstancias que rodearon o proceso aparecen retratadas con perfección: desde a
chegada ao porto, a terminal de pasaxeiros atestada, ata a espera da partida e a acomodación a
bordo, pasando polo mundo dos trámites, os papeis e os funcionarios…, todas elas inseparables
da decisión de emigrar. As multitudes arremuiñadas nos peiraos —vixiadas pola Policía Armada,
como se lle chamaba daquela—, as mans e os panos mexéndose no aire —se non secando as lá-
grimas—, os saloucos compunxidos dos meniños, o ascenso incesante polas escadas dos navíos, as
tomas para o NO-DO —o principal medio de difusión da España de entón—, a derradeira foto-
grafía antes de partir…, entre as moitas escenas que aparecen nas imaxes, dan por outro lado fe
de que xa non hai volta atrás, de que o camiño de América comezou.
E que contar da presenza na mostra dalgúns dos barcos máis clásicos da viaxe americana deses
anos… Aparecen en varias das imaxes do fotógrafo coruñés Martí os nomes máis míticos de certos
navíos transatlánticos que sistematicamente afloran nos testemuños de tantos emigrantes cando
lembran a súa experiencia: o Juan de Garay, antigo Orinoco, que nestes anos trasladaba os emi-
grantes ao Brasil e ao Río da Prata; o Cabo de Hornos, da navieira Ybarra; o Castel Verde, so ban-
deira italiana primeiro e despois rebautizado Begoña so pavillón español, que operou ata 1973,
indefectiblemente ligado á emigración cara a Venezuela…
Testemuña fundamental da época que se retrata foi a Igrexa, por causa da xa mencionada ac-
tividade da Comisión Católica Española de Migración nos portos galegos de partida. No da Coruña
deixou pegada indeleble a personalidade de José Luis Blanco Manciñeira, un home cuxo compro-
miso excedía de abondo as funcións que lle foran encomendadas, quen, ademais da asistencia no
porto, acompañou tantas veces os emigrantes nas propias viaxes transatlánticas. Nunha entrevista
chea de anécdotas desta época, concedida en 1991 a quen daquela eran dous mozos estudantes
de Historia, dicía con moito tino Blanco Manciñeira: “o gráfico sempre queda e a fotografía é
unha pintura que queda para sempre, de tal modo que as cousas e os feitos parece que estean a
resucitar”.
E isto é xustamente o que nos ofrecen os testemuños imborrables de Alberto Martí.
21
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
20
istoriograficamente 1930 é considerado como o ano límite do período
das saídas masivas da emigración española. Durante a II República, pero
sobre todo coa Guerra Civil española, as cifras caen en picado. A comezos
dos 40, a crise económica internacional, agravada pola II Guerra Mundial,
que paraliza gran parte do transporte marítimo, e a política franquista pro-
vocan unha diminución moi importante no número de saídas dos emigran-
tes españois. Xa na posguerra, o Decreto do 1 de agosto de 1941 prohibe a emigración co
argumento de que o Estado precisaba de todas as forzas físicas e intelectuais para reconstruír o
país, priorizándose neste momento a repatriación dos españois instalados en ultramar, aínda que
con ben pouco éxito.
Non obstante, a política do franquismo dos primeiros anos, represora e dirixista en tantos ám-
bitos, non conseguiu impedir que milleiros de persoas emigrasen grazas en gran parte á reactiva-
ción das cadeas migratorias existentes nos tradicionais países de acollida: para poder obter un
pasaporte e saír de España precisábase unha carta de chamada ou un contrato de traballo acor-
dado con anticipación, documentos que en moitas ocasións os familiares e veciños, que xa estaban
vivindo en América, enviaban aos interesados, o que facilitaba todos os trámites. Incapaz de im-
pedir o desexo ou necesidade de emigrar de parte da poboación, o franquismo viuse obrigado en
1946 a derrogar esta prohibición, poñendo en vigor de novo as normativas da antiga Lei de emi-
gración de 1924.
Aínda que a importancia cuantitativa é moi inferior, en 1949 vólvese atinxir a cifra de 50 000
emigrantes anuais. Esta cantidade mantense nos seguintes anos a través das canles legais impostas
polo réxime, polo que debemos supoñer que esta cifra foi bastante superior se temos en conta
que os que marcharon polos seus propios medios non quedaron contabilizados nas estatísticas.
En resumo, entre 1946 e 1970 emigraron a ultramar algo máis dun millón de españois (1 037 121)
e o retorno foi moi inferior (556 361); isto comportou unha perda demográfica para España, que
As políticas migratorias no franquismo
M.ª Teresa García DomínguezArquivo da Emigración Galega
H
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
23
• México 1190 4961 5313 2971
• Panamá 52 1276 1616 386
• Perú 179 1844 2999 1035
• Uruguai 3355 36 854 12 820 236
• Venezuela 12 156 192 902 86 648 14 370
• Outros países 50 063 118 514 4785 9463
• Australia 0 1374 11 408 4662
• Total 183 366 611 384 242 371 44 506
FONTE: INSTITUTO ESPAÑOL DE EMIGRACIÓN
Por outro lado, os países de Europa occidental precisaban cada vez máis man de obra pouco
capacitada, a proximidade xeográfica —que facilitaba e abarataba a viaxe— e os mellores salarios
provocan o cambio de rumbo dos nosos emigrantes. Este proceso migratorio coincide co final do
illamento do réxime e o ascenso ao poder dunha elite tecnocrática que pretendía modernizar e
sanear a maltreita economía española. Aínda que se continúa considerando a emigración como
un proceso negativo para o país, comeza a impoñerse a idea de instrumentalizala a favor do Es-
tado. Coa afluencia de emigrantes cara a Europa, o réxime franquista tratou de converter esta
corrente nun medio para facer evolucionar e modernizar España, intentando liberar o mercado
laboral dun excedente de man de obra importante tras o fracaso do seu modelo económico ba-
seado na autarquía. A emigración pasa, pois, a considerarse como unha válvula de escape, sobre
todo pola chegada das divisas procedentes das remesas económicas. Ademais este fenómeno
debía servir para propiciar a creación dun espazo de diálogo e de negociación cos países da Eu-
ropa desenvolvida.
No ano 1951, por iniciativa de Estados Unidos, foi creado en Bruxelas un organismo interna-
cional coa finalidade de solucionar os problemas dos refuxiados e desprazados da II Guerra Mun-
dial. Este organismo, denominado Comité Intergobernamental para as Migracións Europeas
(CIME), tiña como obxectivo o traslado dos refuxiados cara aos países que lles ofrecían oportuni-
dades de acollida definitiva; ademais de satisfacer as necesidades de man de obra dos países ame-
ricanos, proporcionándolles inmigrantes europeos que contribuísen ao avance económico e
social, mediante unha migración claramente selectiva, pensada como unha axuda vital para o
seu desenvolvemento industrial.
Varios organismos internacionais e sociedades benéficas cooperaban financeiramente nos seus
programas de migración e reasentamento, actuando a través das oficinas e misións que crean nos
países membros. O 4 de maio de 1956 España pasa a formar parte do CIME e pacta un primeiro
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
22
se pode avaliar en case medio millón de habitantes. O groso desta emigración produciuse —como
diciamos— na década dos 50, década en que partiron cara a América máis de 600 000 españois.
Destes, o 43% do total eran galegos, con máis de 380 000 paisanos que buscan de novo os países
americanos como unha saída aos seus problemas nunha España ditatorial, totalmente illada e
atrasada economicamente. Arxentina e Venezuela e, en menor medida, Brasil e Uruguai foron os
principais destinos, debido tanto á súa expansión económica como á ampla demanda de traballa-
dores nas súas incipientes economías industrializadas, sen esquecer as xa mencionadas cadeas mi-
gratorias, que desempeñaron un papel principal no proceso.
EMIGRACIÓN ESPAÑOLA E GALEGA A ULTRAMAR (1946-1980)
1946-50 1951-60 1961-70 1971-80
• España 135 487 500 491 240 627 44 506
• Galicia 66 788 219 432 94 519 11 744
• Total % 49,3 43,8 38,3 26,4
FONTE: ESTATÍSTICAS DO INSTITUTO ESPAÑOL DE EMIGRACIÓN
A finais dos 50, a vía transatlántica vai perdendo atractivo debido tanto ás políticas restritivas
destes países a causa da crise económica que están a vivir como ao seu forte aumento demográ-
fico, agravados estes factores pola inestabilidade política e o crecente militarismo dos seus go-
bernos. Así, ata mediados dos 70 as cifras da emigración cara a ultramar foron diminuíndo a un
volume apenas significativo, protagonizado por traballadores especializados e técnicos cunha for-
mación adecuada para traballar na industria ou na supervisión de obras de infraestrutura, sen es-
quecer o reagrupamento familiar.
EMIGRACIÓN ESPAÑOLA A ULTRAMAR SEGUNDO O PAÍS DE DESTINO (1946-1980)
PAÍS 1946-50 1951-60 1961-70 1971-80
• Arxentina 96 891 140 406 63 523 1947
• Brasil 6910 93 056 32 163 1718
• Canadá 0 323 6576 2628
• Colombia 587 4952 4889 942
• Cuba 9627 11 223 134 18
• Chile 613 1303 2753 580
• EE UU 1743 2396 6744 3550
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
25
Para poñer en práctica os plans “desarrollistas” na súa vertente exterior, España asinou conve-
nios bilaterais de contratación cos países de acollida, convenios que definiron o marco legal das
relacións laborais (contratación, condicións do traballo, salarios, aloxamento, reagrupamento fa-
miliar, seguridade social…) dos traballadores españois no estranxeiro e que regularon os meca-
nismos de transferencias de divisas. Con eles basicamente pretendíase que os emigrantes contasen
coa protección legal vixente en España. A realidade é que as oficinas españolas no estranxeiro
apenas tiñan posibilidades de actuación e os abusos e situacións de desprotección imperaban
sobre todo nos colectivos españois en países europeos, non tanto nos americanos.
Coa posta en funcionamento do IEE hai unha viraxe na política migratoria española, coa apro-
bación de novas leis en 1960 e 1962, que debían adaptar o sistema á nova realidade da emigración
—de carácter temporal e dependente das necesidades flutuantes dos mercados de traballo inter-
nacionais—, así como ás políticas migratorias dos países. A Lei de bases de ordenación da emigra-
ción, do 22 de decembro de 1960, considera a liberdade de emigración, aínda que dunha forma
un tanto ambigua, pois só recoñece legalmente as saídas a través do IEE. Os movementos de per-
soas cara a América coa intervención do Instituto divídense en espontáneos e asistidos. Estes últi-
mos realízanse na súa maior parte a través do CIME e do programa de reagrupamento familiar
confiado á CCEM; ademais prevalece a emigración tradicional, é dicir, sen contrato laboral, pero
con demanda para esas profesións no país de recepción, a través das relacións familiares ou pro-
fesionais, que permiten que un traballador poida ser contratado directamente por un empresario
do país de acollida. No caso europeo existían dúas vías:
• os emigrantes numéricos, a través da demanda dun determinado número de traballadores cuxas
capacitacións profesionais e condicións laborais se especificaban claramente; estes traballadores
solicitábanse ao IEE, que se encargaba de facer a selección e todos os trámites necesarios para
a súa saída;
• os emigrantes nominativos, cando un empresario reclamaba un traballador concreto, cuxo
nome lle fora facilitado por outro traballador da súa empresa, un proceso moito máis áxil a
nivel burocrático.
Para levar a cabo as tramitacións das saídas, o IEE puxo en funcionamento unha ampla rede
provincial de delegacións dirixidas por inspectores de traballo nas principais provincias migratorias,
que en colaboración coas Oficinas Sindicales de Encuadramiento y Colocación elaboraban as listas
dos aspirantes a emigrar, segundo a capacitación profesional e as preferencias xeográficas. Era a
súa misión compensar oferta e demanda, seguindo as indicacións da Dirección General de Empleo.
Localizada ou designada a zona de recrutamento, procedíase a realizar todos os trámites (convo-
catoria, información, preselección, selección, recoñecemento médico, tramitación da documenta-
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
24
Plan de reagrupación familiar de emigrantes, que é renovado ao longo dos anos. Alén do labor
asistencial de traslado dos refuxiados e do transporte de españois cara aos países de América La-
tina, o CIME colabora co Instituto Español de Emigración (IEE) en numerosos labores para canalizar
as ofertas de emprego e para que a formación profesional dos emigrantes se adecúe ás necesida-
des dos países de acollida, sempre no ámbito da emigración transatlántica. Nunha intervención
de Gaspar Gómez de la Serna, xefe en 1972 do CIME en España, especifica as ocupacións deste
organismo:
• proporcionar ao IEE as ofertas de traballo que se recibían de Iberoamérica e a súa difusión a
través das súas oficinas;
• colaborar co IEE no programa de bolseiros de cooperación social, financiando parte do seu trans-
porte, servizos de recepción e seguro médico, ademais de axudar a axilizar todos os trámites
burocráticos coas embaixadas e organismos competentes;
• asesorar os candidatos sobre as condicións laborais e de vida nos países de recepción;
• colaborar na planificación de cursos de formación profesional da Casa de América do IEE e pro-
porcionar a maior parte dos postos de traballo aos emigrantes que van contratados a América
Latina coa selección dos candidatos máis axeitados;
• asistir os candidatos na tramitación da documentación necesaria para emigrar e colaborar co
IEE na organización do transporte dos emigrantes, fornecendo tarifas reducidas e contribuíndo
ao pago das pasaxes;
• trasladar os familiares dos emigrantes xa asentados en colaboración coa Comisión Católica Es-
pañola de Migración (CCEM) nos programas de reagrupamento familiar.
O seu traballo en Iberoamérica centrábase na investigación dos sectores que máis precisaban
persoal capacitado e na obtención e difusión das ofertas de traballo.
O mesmo ano da incorporación de España neste organismo internacional, coa promulgación
da Lei do 17 de xullo de 1956 foi creado o Instituto Español de Emigración, dependente directa-
mente do ministro da Presidencia e home forte do réxime, Luis Carrero Blanco. O Goberno español
pretendeu así centralizar e controlar todo o proceso migratorio a través dun organismo con am-
plas competencias, tales como dirixir todos os fluxos migratorios, coa creación dun rexistro central
de emigración, para axustar as ofertas de emprego doutros países ás demandas dos candidatos
españois para emigrar. Ademais vaise ocupar de incentivar e canalizar as remesas enviadas polos
emigrantes e de facelas rendíbeis para o Estado. Era responsábel do contacto coas administracións
dos países de destino, así como de asesorar o Goberno español en materia de emigración. Tamén
tiña competencias asistenciais, tanto na organización da viaxe como na asistencia relixiosa ao
emigrante.
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
27
Coa nova Lei de emigración de 1971 outorgábase unha especial importancia ás necesidades
sociais dos emigrantes, primando o seu retorno xa como man de obra capacitada, aínda que a re-
alidade era que nin sequera existía unha política de axudas para os que volvían. No caso europeo
procurouse dificultar a integración dos emigrantes (xa de por si difícil pola diferente lingua, cos-
tumes e formación) mediante a creación de asociacións e centros para españois. O IEE, no marco
do seu labor asistencial, esforzouse na creación de Casas de España, que estaban concibidas como
centros sociais para axudar a fomentar a conservación da identidade española e a conexión co
país de orixe; tamén como un modo de control para evitar infiltracións das ideas políticas consi-
deradas perniciosas polo réxime. A lexislación prevía que fornecesen servizos relacionados coa re-
cepción dos emigrantes, a realización de reunións para dar, por exemplo, informacións necesarias
para asentárense no país, e en xeral todos aqueles servizos “que tiendan al desarrollo de una acción
formativa y cultural”, con actividades sociais, deportivas e recreativas. O IEE, pois, fomentou un
asociacionismo étnico que mantiña vivos os vínculos do emigrante con España, nutría a expectativa
do retorno á patria e permitía exercer unha tutela e vixilancia política sobre as actividades da co-
lonia emigrada.
Coa chegada da democracia, o artigo 42 da Constitución de 1978 recolle a especial salvagarda
dos dereitos económicos e sociais dos traballadores españois no estranxeiro, avogando pola rea-
lización dunha política orientada a facilitar o retorno dos nosos emigrantes. Desaparece así a dis-
cusión sobre o dereito a emigrar, sendo o novo enfoque facilitarlles aos españois emigrantes o
acceso aos dereitos garantidos pola Constitución. Nos primeiros anos a política migratoria segue
estando dirixida desde o IEE. A diminución da importancia cuantitativa e económica da emigración
para España tamén fixo que o interese das administracións fose minguando. España xa se consi-
dera máis un país de inmigración que de emigración, aínda que non se pode esquecer a presenza
de varios millóns de españois residindo fóra (2,7 millóns en 1977). En 1985 o IEE pasa a depender do
Ministerio de Trabajo e en 1991 a institución foi transformada en Dirección General de Migracio-
nes e desaparece de facto.
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
26
ción e organización da viaxe dos emigrantes). Todas estas operacións eran gratuítas pero moi pe-
sadas no tempo, duraban entre catro e seis meses. En Galicia, unha das comunidades españolas
con maior peso migratorio, existían catro delegacións, sitas na Coruña, Lugo, Ourense e Vigo.
Xunto con estas funcións de asistencia laboral, o IEE desenvolveu unha ampla gama de políticas
e accións asistenciais, colaborando en determinados ámbitos con outros organismos, de forma
destacada coa Igrexa católica, na que delegou unha parte importante do seu labor asistencial a
través da Comisión Católica e o Consejo Superior de Misiones. A CCEM ocupábase da asistencia
relixiosa ao emigrante, dentro e fóra de España, cunha extensa e moi eficaz rede de delegados
diocesanos e misioneiros de emigrantes, que realizaban un gran labor de contido social. Este labor
podía orientarse cara ao país de destino con subvencións ás asociacións de emigrantes ou aos pro-
gramas de reagrupamento familiar, ou ben estar orientada cara ao país de orixe, coa organización
de cursos preparatorios para os emigrantes ou políticas de axuda aos retornados.
O IEE colaboraba tamén co Ministerio de Educación no labor educativo de emigrantes e dos
seus fillos, organizando cursos de formación como preparación previa á súa saída de España, que
podían durar entre 15 e 45 días, onde se impartían clases sobre o país de destino, sobre as condi-
cións de traballo alá, primeiras nocións do idioma e outras ensinanzas que se consideraban de in-
terese. Ademais, como medio de difusión teñen varias publicacións, como Carta de España, creada
en xaneiro de 1960, co obxectivo de servir de vínculo aos emigrantes españois coa “madre patria”.
Hai outras institucións colaboradoras como Cáritas Española, que participou nos seus programas
de axuda aos máis necesitados, ou a Delegación Nacional de Juventudes, coa fundación de colexios
menores nos países de acollida, onde se impartía a docencia en español, levando os plans de es-
tudo de aquí, ou organizando campamentos de verán para fillos de emigrantes, etc.
Toda saída allea ao IEE foi catalogada para efectos legais de “clandestina”, aínda que na rea-
lidade tratábase dunha emigración irregular, cuxo volume supón algo máis do 50% da asistida
durante os anos 60. Esta variedade, coñecida polas autoridades españolas desde finais dos anos
40, aumenta paulatinamente ata se converter en protagonista polo seu volume a partir de 1960.
É un éxodo que flexibiliza os trámites burocráticos para saír, evitando os impedimentos legais nos
dous extremos da cadea migratoria. Estas saídas foron facilitadas pola abundante oferta de tra-
ballo na economía somerxida e as posibilidades da regularización in situ no país de recepción;
tamén pola difusión propagandística cada vez máis abundante, a pesar de estar prohibida por
lei; e, nomeadamente, pola acción solidaria das cadeas migratorias, que ofrecían cobertura e se-
guridade ao demandante e en principio asegurábanlle maiores posibilidades de éxito. Isto explica
a polarización espacial dos traballadores tanto nas áreas emisoras como nos lugares de residencia.
Evidentemente a indefensión propia desta emigración non regularizada facíaa máis proclive a
vivir situacións de risco por abuso e explotación, ademais de estar máis exposta ao fracaso nos
primeiros momentos do proceso.
29
lberto Martí Villardefrancos naceu na Coruña o 14 de marzo de 1922 e,
aos seus 88 anos, aínda segue en activo ordenando e clasificando os miles
de negativos do seu arquivo, que talvez cheguen a un millón. A súa me-
moria é envexable e o seu estado físico, aínda que un pouco minguado por
causa dun accidente de automóbil que tivo hai 20 anos, tamén.
Alberto leva traballando no mundo da fotografía desde os 12 anos. Co-
mezou de empregado de Foto Blanco e máis tarde fíxose empresario dese establecemento, cuxo
traspaso lle cedeu o Sr. Blanco no ano 1953. Con ese negocio chegou a ter trinta empregados e
nove tendas en diferentes sitios da Coruña. Así recorda os seus inicios: “Estabamos tres mozas e
eu, o neno, que daquela tiña 12 anos, de empregados do laboratorio. As fins de semana pasabá-
molas revelando. O noso cliente principal era Foto Montalbo, que nos enviaba desde Ferrol os ne-
gativos que viñan da fronte, que eran de formatos 35 mm, 6x6 cm e 9x12 cm”. O Sr. Blanco era un
home xusto e vira en Alberto o fillo que nunca tivera e que, pola súa gran capacidade de traballo,
demostrada sobradamente en tantos anos, era a persoa ideal para continuar co seu negocio. Por
iso traspasoullo a Alberto, co absoluto convencemento de que nas súas mans o negocio iría a máis,
pois naquel tempo Alberto era un fotógrafo capacitado para facer calquera tipo de fotografía,
tanto a relacionada con sucesos como con eventos deportivos, actos sociais, etc. Porén foi o seu
espírito de reporteiro o que lle fixo compaxinar o traballo no negocio coa colaboración en La Voz
de Galicia, que por certo foi moi duradeira, algo máis de 50 anos. É curioso, pero leva máis de 20
anos xubilado e aínda seguen saíndo as súas fotos nun apartado dese xornal que se titula “Tal
como éramos”, un recordo en imaxes da Coruña da primeira metade do século pasado. Por al-
gunhas desas fotografías recibiu unha chea de premios nacionais e internacionais. No entanto en
Alberto había tamén unha inquedanza fotográfica que ía alén da foto para cubrir unha noticia,
da reportaxe de vodas, da reportaxe social…
Alberto Martí, o fotógrafo que seguededicando a súa vida á fotografía
José CarunchoCoordinador técnico, positivado e selección das fotografías
A
FOTOGRAFÍA: JOSÉ CARUNCHO
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
31
como os retratos e interiores de casas de Walker Evans, a tormenta de area de Rothstein ou a —qui-
zais máis coñecida— que fixo Dorothea Lange: unha nai que aparece rodeada dos seus fillos nunha
tenda de campaña.
Chegados a este punto atopamos a afirmación de Stryker ao repararmos na fotografía de Al-
berto Martí da rapaza agarrando os seus irmáns, ou na de Manuel Ferrol do pai e o fillo chorando,
posto que en moi poucas ocasións se falou con tanta elocuencia por medio da linguaxe das imaxes.
Nestas fotografías non hai moitas diferenzas apreciables coa de Dorothea Lange en canto á emo-
tividade. Por iso, se esas dúas reportaxes (a de Alberto Martí e a de Manuel Ferrol) se desen a co-
ñecer na súa totalidade nos anos 50, estariamos a falar da mellor reportaxe deses anos e non
soamente en Galicia ou en España. Si, se Newhall, Gernsheim ou Pollock, eminentes historiadores,
coñecesen estas fotografías, non me cabe a menor dúbida de que as incluirían nas súas respectivas
historias da fotografía.
Ao encargárenme o traballo de selección e copiado dos negativos (e tamén a organización da
exposición), presentóuseme como primeiro problema que título lle pór a este grupo de excelentes
fotografías. Despois de falar con Alberto de varios posibles, suxerinlle Os adeuses, como unha das
sonatas para piano de Beethoven, concretamente a n.º 26, op. 81a. O motivo desta composición
veu dado pola marcha de Viena —e o seu regreso posterior— do arquiduque Rodolfo ante a che-
gada das tropas napoleónicas. Beethoven púxolle a cada un dos movementos un subtítulo: Ada-
gio-Allegro: os adeuses; Andante espressivo: a ausencia; Vivacissimamente: o regreso.
Teño que ser xusto e dicir que a miña idea orixinal era o título Os adeuses da emigración. Foi
o escritor Luís Rei, acosado pola miña insistencia de que escoitase máis aínda a música de Beetho-
ven, quen me apuntou a idea de deixalo soamente n’ Os adeuses. Un acerto, de verdade, pois non
creo que ningún outro título fose posible.
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
30
Entre eses traballos destaca a súa serie sobre a emigración. Un traballo esquecido porque Al-
berto non o publicou no seu momento. Coñécese desta impresionante reportaxe unha ducia de
fotografías das máis de 200 que tomou nos peiraos da Coruña e tamén en Vigo, após o secuestro
do Santa María polo DRIL.
Cando se fala de fotografías da emigración, sempre pensamos nun fotógrafo: Manuel Ferrol.
Se hai unha fotografía en toda a historia fotográfica de Galicia que se poida considerar unha
icona fotográfica, esa é a do pai e o fillo que Manuel fixo no porto da Coruña. É a fotografía que
calquera fotógrafo querería facer, pero Alberto Martí non desmerece en nada. Coas 73 imaxes
seleccionadas agora, intentouse contar unha historia do que significou a emigración para miles
de galegos, desde a ida ata, en moitos casos, o retorno á casa. Para algúns o regreso foi tráxico,
como o dunha moza que non puido superar a travesía de volta. Mais como non todo foron penas,
tamén fotografou o feliz nacemento dunha nena nun dos barcos de regreso, con bautizo a bordo
e co capitán e a súa muller como padriños.
Nesta reportaxe hai algunhas fotos gloriosas e conmovedoras, como a da rapaza que está coi-
dando dos seus irmáns mentres os pais se ocupan da facturación da equipaxe; a da rapaza sentada
enriba das maletas; a dos nenos, posiblemente irmáns, que perderon o barco; a da monxa sau-
dando desde o camarote do barco; a fotografía utilizada para a cuberta deste catálogo, onde un
grupo de persoas saúda cos panos da man, malia que non se lles ven as caras e debamos intuír as
súas expresións; é como o retrato que o gran fotógrafo armenio-canadense Yosuf Karsh lle fixo
ao violonchelista Pau Casals de costas, unha gran conquista dentro da fotografía de retratos, onde
ao retratado non se lle ve o rostro, nin falta que fai.
En definitiva, a reportaxe de Alberto é dunha grande inocencia —incluso me atrevería a dicir
“ignorancia”, no sentido de que el non coñecía as tendencias fotográficas do momento—, o cal
fai que o traballo sexa moito máis interesante, máis fresco, natural e directo, chegando ao corazón
con tal forza que é difícil reprimir as bágoas.
Hai un referente importante na historia da fotografía dos que retrataron a emigración (ou me-
llor dito a inmigración): os fotógrafos da FSA (Farm Security Administration). Estes fotógrafos con-
tratounos o goberno americano para loitar contra a depresión económica que nos anos 30
empuxou os traballadores rurais fóra das súas terras, en moitos casos ao aparecer a agricultura
mecanizada e noutros por causa das secas e das tormentas de area que tiveron lugar nos estados
centrais. Entre estes fotógrafos —creo lembrar que eran once— estaban Walker Evans, Dorothea
Lange, Russell Lee e Arthur Rothstein. O director do proxecto fotográfico era un economista cha-
mado Roy E. Stryker, que estimulou a imaxinación e a curiosidade dos seus fotógrafos con frases
como “O documental é un enfoque e non unha técnica; é unha afirmación e non unha nega-
ción…” ou “Falar, con tanta elocuencia como for posible, daquilo que se debe dicir na linguaxe
das imaxes”. Algúns destes fotógrafos chegaron a facer fotografías que hoxe son ben coñecidas,
os ade u s e s
A I D A
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
34
Emigrantes agardando a queabran a porta de aduanas. A Coruña, s/d
35
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
37
Emigrantes agardando para subir a bordo do barco. A Coruña, 1967Chegada de emigrantes ao porto da Coruña. A Coruña, 1967
36
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
39
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
Facturación da equipaxe. A Coruña, 1958
38
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
40
Familiares agardando a saída do barco. A Coruña, 1958
Dereita: emigrantes e familiares agardandopara subir a bordo do barco. A Coruña, 1967
41
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
42
Control de pasaportes. A Coruña, 1958 Control de pasaportes. A Coruña, 1963
43
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
45
O capitán quixo facer unha foto coas avoas. A Coruña, 1962
Esquerda: subindo a bordo co seu obxecto máisprezado: un tallo. A Coruña, 1962
44
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
46
O sacerdote dálles a bicar a uns emigrantes afiguriña do Neno Xesús. A Coruña, 1963
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
47
Subindo a bordo. A Coruña, 1957
Esquerda: subindo a bordo cos seus cans decaza. A Coruña, 1957
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
4948
51
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
Subindo a equipaxe a bordo. A Coruña, s/d
Dereita: buscando a súa maleta. A Coruña, 1963
50
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
53
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
52
Facendo de nai cos seus irmáns pequenos. A Coruña, 1963
55
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
54
Agardando pola súa nai sentada nas maletas. A Coruña, 1963
Momento moi emotivo ao baixaren osfamiliares do barco. A Coruña, 1962
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
57
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
Despedida de familiares. A Coruña, 1962
56
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
58 59
Pensando e adurmiñando. A Coruña, 1963
Dereita: despedida de familiares no porto. A Coruña, 1957
61
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
60
Familia ao completo. A Coruña, 1962
Última despedida de familiares. A Coruña, 1960
Esquerda: cantores despedindo osemigrantes. A Coruña, 1963
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
63
65
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
64
Saída do barco Juan de Garay. A Coruña, 1957
67
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
66
Familiares amoreados no porto. A Coruña, 1957
Dereita: os últimos en marchar: oscarabineiros e o sacerdote. A Coruña, 1961
69
O Begoña ao seu paso polo Castelo de Santo Antón. A Coruña, 1960
Dereita: os adeuses. A Coruña, 1957
68
Barco cargado de emigrantes ao seu pasopor Punta Herminia. A Coruña, 1959
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
70
73
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
72
Nenos que perderon o barco. Máis tardeembarcaron no porto de Vigo. A Coruña, 1960
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
75
os ade u s e s
A V O L T A
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
76
Barco que chega ao porto da Coruñacargado de emigrantes. A Coruña, 1961
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
Agardando a que atraque o barco. A Coruña, 1961
78
Remolcador axudando a atracar o barco. A Coruña, s/d
81
Familiares amoreados no porto agardando aque atraque o barco. A Coruña, 1961
80
83
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
Desembarco de maletas. A Coruña, s/d
82
Fotógrafo do minuto fotografando ospasaxeiros. A Coruña, 1958
Esquerda: grupo de relixiosas que chegande Cuba. A Coruña, 1961
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
8584
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
86
Emigrante cos seus dous fillos. A Coruña, 1961
89
Emigrante cun símbolo relixioso traídode Cuba. A Coruña, 1961
88
Emigrantes posando con boneca e símbolorelixioso. A Coruña, 1961
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
90
Emigrantes agardando a desembarcar consímbolo relixioso. A Coruña, 1961
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
93
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
92
Evacuación de relixiosa enferma.A Coruña, 1961
Grupo de familiares agardando a que atraqueo barco. A Coruña, 1961
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
94
Relixiosa saudando desde o camarote ásúa chegada ao porto da Coruña.
A Coruña, 1961
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
96
Evacuación do féretro dunha moza que morreuna travesía de volta. A Coruña, 1959
Dereita: introdución do féretro no coche fúnebrebaixo a atenta mirada dos gardas civís. A Coruña, 1959
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
99
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
98
Enterro en Mera da moza falecida na viaxe devolta. Mera (A Coruña), 1959
Enterro en Mera. Mera (A Coruña), 1959
101100
Bautizo da nena co capitán e a súa mullercomo padriños. A Coruña, s/d
Nacemento dunha nena na travesía de volta.A Coruña, s/d
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
103
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
102
Festa de recadación dos emigrantes para aCociña Económica. A Coruña, s/d
105104
Relixiosos que veñen de Cuba. A Coruña, 1961
Esquerda: relixiosos aplaudindo a chegada dos seuscompañeiros. A Coruña, 1961
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
106
Familiares saudando emocionados a chegadados seus seres queridos. A Coruña, 1961
Dereita: relixiosas que veñen de Cuba. A Coruña, 1961
107
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
108
Relixiosas recibindo as súas compañeiras. A Coruña, 1958
os ade u s e s
O BUQUE S A N T A M A R Í A
Cámara do NO-DO rodando o barco Santa Maríasecuestrado polo DRIL. Vigo, 1961
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
112
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
114
Emigrantes intentando localizar os seusfamiliares entre o público pendente dodesenvolvemento do secuestro. Vigo, 1961
Dereita: familiares no porto de Vigo pendentesdo desenvolvemento do secuestro. Vigo, 1961
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
117
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
116
Traslado das maletas á aduana. Vigo, 1961Emigrantes recollendo a súa equipaxe. Vigo, 1961
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
119
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
118
Emigrante que se reencontra coa súa muller e a súa filla. Vigo, 1961Nena que desembarca cos seus xoguetes. Vigo, 1961
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
121
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
120
Familiares no porto de Vigo pendentes dodesenvolvemento do secuestro. Vigo, 1961
Apertas dos familiares despois das horas de angustiaproducida polo secuestro. Vigo, 1961
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
123
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
Apertas dos familiares despois das horas deangustia producida polo secuestro. Vigo, 1961
122
Fotografía familiar no porto de Vigo. Vigo, 1961
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
124
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
127
os ade u s e s
TEXTOS EN CASTELÁN E EN INGLÉS
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
129
Presentación
LOS ADIOSES FOTOGRAFIADOS
Ramón Villares
Las despedidas han dado origen a los más bellos poemas y a
las más transidas cartas de amor, pero también a la expresión
de la más honda tristeza reflejada en un pañuelo blanco que
ondea cuando un barco o un tren en el que viaja el ser querido
empieza a andar y a alejarse. No obstante, de tantos millones
de despedidas como ha habido en el mundo, son muy pocas
las que pueden ser vistas o reconstruidas por quienes no las
padecieron. Toda despedida y todo adiós tiene en su nervio
central un sentimiento, algo que es difícil de transmitir a quien
no es su protagonista. Por eso la fotografía tiene la grandeza
de permitirnos recordar e incluso imaginar cuánta emoción
puede haber en una salida o una llegada. Y uno de los lugares
donde se repitieron llegadas y salidas fueron los muelles marí-
timos, en los que atracaban los grandes paquebotes que trans-
portaron millones de personas a través de los mares océanos.
En Galicia tenemos hartazón de despedidas, pues es “tierra
de adioses”, como en feliz ocasión la calificó el patriarca de Tra-
salba, Ramón Otero Pedrayo. Fue una de las perlas que reso-
naron en aquel discurso de inauguración del curso académico
1954-1955 pronunciado en el paraninfo de la Universidade de
Santiago, dedicado a evocar las “vivencias” de la emigración
gallega. Cuando Otero estaba pronunciando aquel discurso, los
adioses gallegos estaban en un nuevo apogeo, con la apertura
de las migraciones hacia América, sobre todo a países nuevos
como Venezuela y Brasil, que ampliaban el abanico de destinos
americanos, antes centrados en los países de Argentina y de
Cuba. Era la última eclosión de la navegación marítima de pa-
sajeros, que el propio Otero había sentido bien –y había con-
tado después en un hermoso libro– con ocasión de su viaje a
Argentina en 1947, a bordo del renombrado Cabo de Hornos.
De aquellos adioses quedó memoria en algún documento
gráfico que se hizo célebre, después de su publicación en li-
bros como Galicia hoy (1966), a cargo de Luís Seoane e Isaac
Díaz-Pardo. Me refiero a las famosas fotos de Manuel Ferrol
sobre la emigración tomadas en el puerto de la ciudad de A
Coruña. Son documentos singulares, pero escasos. Otros fo-
tógrafos trabajaron sin descanso en aquellos mismos lugares,
tomaron miles de fotos de aquellas llegadas y adioses, pero
Presentation
FAREWELLS IN PHOTOGRAPHS
Ramón Villares
Farewells have given rise to the most beautiful poems and
agonising love letters, and to the most sorrowful expression
reflected in a white handkerchief waving in the air when a
ship or train sets off and disappears into the distance with a
loved one on board. Even so, of all the millions of farewells
that have taken place in the world, only a few can be seen
or reconstructed by those who did not suffer them. At the
nerve centre of all farewells and goodbyes is a feeling,
something difficult to transmit to another person who is
not involved. The greatness of photography enables us to
recall and even imagine the deep emotion in a departure
or an arrival, and one of the places where there have been
most arrivals and departures are docks, where great packet
boats moored and ferried millions of people over the oceans.
We are used to farewells in Galicia, in fact it is the “land of
goodbyes”, in the words of the patrician from Trasalba,
Ramón Otero Pedrayo. This was one of the pearls that echoed
in the opening lecture for the academic year 1954-1955,
presented in the University of Santiago assembly hall, and
dedicated to evoking the“experiences” of Galician emigration.
When Otero was making this speech, Galician goodbyes
were at a new high with the emigrations to America, more
specifically to new countries like Venezuela and Brazil,
broadening the possibilities of American destinations,
previously centred on Argentina and Cuba. This was the last
blooming of passenger sailing, which Otero felt in his own
skin - and recalled later in an interesting book - when he
travelled to Argentina in 1947, on board the packet boat
Cabo de Hornos.
Some of the photographs of these goodbyes became
famous after they were published in books like Galicia hoy
(1966), by Luís Seoane and Isaac Díaz-Pardo; I am referring,
of course, to the famous emigration pictures of Manuel
Ferrol taken in the port of A Coruña. They are unique
documents, but rare too. Other photographers worked in
the same places, taking thousands of pictures of those
arrivals and departures, but they never became known in
general as they were not published. No treasure remains
no eran conocidas del público por no haber sido difundidas
adecuadamente. Sin embargo no hay bien que se guarde
eternamente oculto. Y lo que resulta ser un testimonio de
primer orden sobre el trasiego humano de la Estación Marí-
tima de A Coruña puede ser ahora conocido y analizado gra-
cias a esta exposición sobre Los adioses.
El guardador del tesoro fue el fotógrafo Alberto Martí, quien
de forma sistemática y paciente fue llenando su cámara foto-
gráfica de figuras y de sentimientos, de esperanzas y de triste-
zas. Sus protagonistas son gente anónima, pero fundamental
para entender la historia colectiva de la Galicia del siglo veinte.
Una parte mínima de todo ese hartazgo de comportamientos
humanos está presente en esta exposición. Otras muestras ten-
drán que venir en el futuro para ir poniendo cara a la que fue
la gran epopeya de la emigración gallega, que cubre casi dos
siglos de nuestra historia más reciente. Lo que aquí se muestra,
gracias a Martí, es una etapa muy concreta de la emigración
americana, aquella que en la década de los años cincuenta es-
taba ya dando los últimos coletazos. Fue un período especial-
mente interesante, porque la política migratoria española, a
través de organismos oficiales (Instituto Español de Emigra-
ción) o privados (Comisión Católica de Emigración), intentaba
subsidiar o “asistir” las salidas y llegadas de los emigrantes,
como observan varias aportaciones de este propio catálogo.
Que esta exposición fuese posible dependió, como sucede
a menudo, de la generosidad y del empeño de algunas per-
sonas. En primer término, del propio Alberto Martí, que puso
a nuestra disposición este tesoro. Luego, de Guillermo Escri-
gas, que como responsable del Centro Galego de Artes da
Imaxe coordinó el proyecto; y de José Caruncho, que fue efi-
caz mediador en la consecución de esta muestra fotográfica
y desarrolló el trabajo de selección y revelado de las fotogra-
fías. La primera exposición pública de estos adioses foto-
grafiados se va a realizar en la ciudad coruñesa, muy cerca de
la Estación Marítima donde tuvieron lugar, gracias a la aco-
gida de la Fundación Barrié de la Maza. Después seguirán
otras ciudades y otros lugares que esperamos que alberguen
esta exposición. Una de las prácticas más queridas del Consello
da Cultura Galega es la de trabajar en colaboración con otras
instituciones, siempre que sea posible. En este caso, los copar-
tícipes fueron atentos y generosos, actitud que sólo se puede
remunerar con reconocimiento y gratitud. Y así queda dicho.
hidden forever though, and a first class witness to the
human traffic at the port of A Coruña can now be seen and
analysed thanks to this exhibition entitled The farewells.
The man who kept the treasure was photographer Alberto
Martí, who systematically and patiently filled his camera
with people and feelings, hopes and sorrow. His subjects are
anonymous people, and yet they are fundamental for
understanding the collective history of twentieth-century
Galicia. Only a small part of all this human behaviour is
present in this exhibition. There will have to be more in the
future so we can put faces to what was the great adventure
of Galician emigration, which fills almost two centuries of
our recent history. What is on show here, thanks to Martí, is
a specific stage of American emigration, which was already
dying out in the 1950’s. It was an especially interesting
period, because Spanish migration policy, through official
(the Spanish Emigration Institute) and private (the Catholic
Emigration Commission) entities attempted to subsidise or
“help” emigrants’ departures and arrivals, as is evident in
various contributions to this catalogue.
As so often happens, this exhibition was only made
possible thanks to the generosity and efforts of certain
people. First of all, Alberto Martí himself, who let us use this
treasure, Guillermo Escrigas, manager of the Centro Galego
de Artes da Imaxe, who coordinated the project, and José
Caruncho, who was an efficient mediator in getting this
exhibition and chose and developed the photographs as
well. The first public exhibition of these farewells in
photographs is being held in the city of A Coruña, very close
to the port where they took place, thanks to the Barrié de
la Maza Foundation. They will then travel to other cities and
other places where we hope the exhibition will be held. One
of the Galician Culture Council’s most beloved practices is
working together with other institutions, whenever possible.
In this case, the others were kind and generous, and all we
can do in return is thank them - which is exactly what I
would like to do here.
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
131
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
130
Presentación
Alfonso Cabaleiro Durán
La exposición que hoy presentamos, Los adioses, es un do-
cumento en imágenes de un hecho histórico relativamente
reciente: el éxodo gallego hacia América entre los años 1957
y 1963 desde los puertos de A Coruña y Vigo y el posterior
regreso a Galicia. Pero esta muestra es mucho más que un
reportaje gráfico.
Obedeciendo a la vocación fotográfico-artística y al buen
hacer de Alberto Martí hoy podemos disfrutar de una faceta
posiblemente menos conocida del autor: la de retratista de
historias humanas.
Cada una de las fotografías que conforman esta exposi-
ción rebosa emoción, sentimiento, frescura y naturalidad.
El sentir de estos protagonistas anónimos traspasa sus ex-
presiones y gestos. Y lo que narran las fotos abre espacios
a nuestra receptividad y activa las referencias de nuestro
entorno.
Para nosotros es una satisfacción poder presentar esta
muestra del fotógrafo coruñés Alberto Martí –fruto de la co-
laboración del CGAI con el Consello da Cultura Galega–, que
gracias a la acogida de la Fundación Pedro Barrié de la Maza
inicia la que esperamos sea una larga itinerancia.
Presentation
Alfonso Cabaleiro Durán
The exhibition we are presenting today, The farewells, is a
document in images of a relatively recent historical fact: the
Galician exodus to America between 1957 and 1963 from the
ports of A Coruña and Vigo and the subsequent return to
Galicia. But this exhibition is much more than a graphic
report.
Arising from the photographic and artistic vocation and
the good work of Alberto Martí today we can enjoy a
possibly less familiar side of the artist, as photographer of
human stories.
Each of the photographs comprised in this exhibition
exudes emotion, feeling, freshness and naturalness. The
feeling of these anonymous people goes beyond their
expressions and gestures. And what the pictures tell opens
up space for our receptivity and stimulates the references of
our milieu.
It is a pleasure for us to present this exhibition on the
photographer Alberto Martí born in A Coruña - as a result
of the collaboration of the CGAI and the Consello da Cultura
Galega - opened thanks to the hospitality of the Fundación
Pedro Barrié de la Maza and we hope it will be the first of
many venues.
INSTANTES PARA EL RECUERDO
Pilar Cagiao Vila
El fenómeno de la emigración constituyó un proceso repleto
de luces y sombras que dificultan extraordinariamente una
exacta valoración de este. Pero de lo que no cabe ninguna
duda es de que constituyó uno de los aspectos fundamenta-
les de nuestra historia contemporánea por haber afectado a
todas las facetas de la vida económica, política y social del
país. Indudable resulta también que a primera vista la emi-
gración –y los términos masivos en que se produjo– durante
décadas fue para muchos la única opción ante la imposibili-
dad de desenvolver un proyecto vital en su tierra de origen.
Y es que además de las grandes causas que provocaron la
emigración, en el nivel de lo estrictamente particular hubo
motivaciones concretas que determinaron la decisión de los
emigrantes de abandonar su tierra. Emigrar fue la teórica
solución para muchos problemas cotidianos, ya fuesen de ín-
dole económica, política, profesional o de cualquier clase.
Incluso sirvió en ocasiones para salir del paso en situaciones
estrictamente personales. No en vano, el camino de América
fue también la salida para más de un desengaño amoroso o
para evadir el servicio militar.
De la emigración se derivaron consecuencias de gran mag-
nitud como la pérdida de una eventual mano de obra indus-
trial, el aumento del desequilibrio social, así como la
inevitable desestructuración de numerosas familias. Sin em-
bargo, también es justo reconocer que, producida la emigra-
ción, los desplazados, cualquiera que fuese su procedencia,
constituyeron un elemento fundamental en la formación y
desarrollo de las sociedades americanas de destino. Por otro
lado, además de este tipo de efectos, la emigración
y –cuando lo hubo– el retorno hicieron sentir su impacto en
otro tipo de transformaciones sociales, culturales y hasta psi-
cológicas de las sociedades de origen.
La emigración a América se extendió durante un largo pe-
ríodo de tiempo, que comprendió a su vez dos grandes fases.
La primera de ellas abarcó desde la segunda mitad del siglo
XIX hasta 1930. Durante esta, aparecieron en los puertos ga-
llegos los primeros trasatlánticos movidos por máquinas de
vapor y la emigración alcanzó la dimensión y las caracterís-
MOMENTS TO REMEMBER
Pilar Cagiao Vila
Emigration was a process made up of light and shade, which
makes it extraordinarily difficult to reach conclusions
thereof. There is no doubt, however, that it was one of the
fundamental aspects in our contemporary history, as it
affected all facets of the country’s economic, political and
social life. Neither can there be any doubt that at first sight
massive emigration over various decades was for many
people the only option to escape from the impossibility of
earning a life in their homeland. Apart from the main causes
that led to emigration, in the purely private sphere there
were specific reasons that led to people deciding to abandon
their land. Emigrating was the theoretical solution for many
daily problems, whether economic, political, professional or
of any other kind. At times it was even used to get out of
strictly personal problems. Not in vain was America also the
way out of unhappy love affairs and a way of avoiding
military service.
Some of the most significant consequences of emigration
were the loss of a possible labour force, an increase in social
imbalance and the inevitable destructuring of numerous
families. However, it is also fair to admit that once
emigration had taken place, emigrants, regardless of where
they came from, made up a fundamental element in the
training and development of the American societies where
they lived. Moreover, apart from these effects, emigration,
and the return home if there was one, had an impact on
other kinds of social, cultural and even psychological
transformations in the sending societies.
Emigration to America covered a lengthy period of time,
divided up in turn into two main phases. The first went from
the second half of the nineteenth century to 1930. During
this time the first steamships were seen in Galician ports and
emigration grew to become a true mass phenomenon driven
by demographic, economic and social factors linked to the
expansion and crisis of world capitalism. The second phase,
from the late 1940’s after the tragic exile that was a result
of the Civil War, came to an end in the late 1960’s when
Europe took over as the main destination for foreign
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
133
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
132
ticas de un verdadero fenómeno masivo impulsado por fac-
tores demográficos, económicos y sociales vinculados a la ex-
pansión y crisis del capitalismo mundial. La segunda fase,
abierta a finales de los años cuarenta tras el trágico exilio
producido como consecuencia de la Guerra Civil, culminó a
fines de la década de los sesenta tomando Europa el relevo
como destino principal de las migraciones hacia el exterior.
En esta segunda etapa, cuyo inicio coincidió con los años pos-
teriores a la Segunda Guerra Mundial, cuando la situación
económica se hacía insostenible por los efectos del conflicto
y de la política intervencionista y autárquica del régimen
franquista, las corrientes migratorias hacia América registra-
ron algunas diferencias respecto a la primera. Esta nueva
emigración estuvo relacionada en muchos casos con las redes
establecidas durante el período anterior, que de alguna ma-
nera garantizaban hipotéticas seguridades al otro lado del
Atlántico para quienes se aventuraban a partir. Aunque con-
tinuó siendo mayoritariamente masculina, hubo una parti-
cipación femenina mucho mayor (superior al 45%), al tiempo
que, por su carácter más familiar, involucró a una importante
cantidad de niños.
Además de la persistencia de factores de atracción desde
ciertos países americanos, algunos de los elementos que ex-
plican la reanudación y el mantenimiento de los flujos están
relacionados con la aparición de mecanismos formales de
asistencia emigratoria, reagrupación familiar, repatriación y
tratados de emigración bilaterales, además de la reposición
en España de la Ley de Emigración (1946). El Comité Inter-
gubernamental para las Migraciones Europeas (CIME), cre-
ado en 1951, entre otras acciones estableció Planes de
Reagrupación Familiar, en los que España comenzó a parti-
cipar cinco años más tarde tras la aparición en 1956 del Ins-
tituto Español de Emigración (IEE), que al poco tiempo abrió
delegaciones en muchas provincias españolas y desde luego
en las cuatro gallegas. En su actividad, y propiciado por el
concordato firmado entre el régimen franquista y la Santa
Sede tres años antes, el IEE contó con la activa colaboración
de la conocida como Comisión Católica Española de Migra-
ción (CCEM), que contribuyó durante un tiempo al manteni-
miento de la corriente ultramarina facilitando la localización
de los emigrantes ya radicados en América, así como la tra-
emigration. In this second phase, which started after the
Second World War, when the economic situation was
unbearable due to the effects of the conflict and the
interventionist policy of autarchy under General Franco,
there were certain differences in the migrational currents to
America compared to the first period. In this new
emigration, related in many cases to networks set up during
the previous period, which in a way guaranteed hypothetical
security on the other side of the Atlantic for those who
ventured to leave, and even though it was still mainly a
masculine phenomenon, there was a much greater feminine
participation (over 45%). At the same time, thanks to its
more family-based nature, it involved a significant number
of children. Apart from the persistence of attraction to
certain American countries, some of the elements that
explain the resumption and the upholding of the flows are
related to the appearance of the formal mechanisms of aid
in emigration, family reunification, repatriation and bilateral
emigration treaties, as well as the revival of the Emigration
Law in Spain (1946). The Intergovernmental Committee for
European Migration (ICEM), set up in 1951, among other
things brought in Family Reunification Plans. Spain did not
take part in these until five years later, when the Spanish
Emigration Institute (IEE in Spanish) was born in 1956, and
shortly afterwards opened branch offices many provinces,
naturally including the four provinces in Galicia. In its
activity, and under the auspices of the concordat signed by
the Franco regime and the Holy See three years later, the IEE
was actively helped by the Catholic Migration Commission
of Spain (CCEM in Spanish), which contributed for a time to
maintaining the overseas current by helping find emigrants
already in America, and doing the paperwork for those who
wished to leave, especially in cases of family reunification.
At times, these claims included the cost of the crossing, while
at others they were merely requests for calls by previous
emigrants to the respective consular office and the General
Directorate for Immigration in the country in question. Up
till the time when the American option was replaced by
Europe and other areas in Spain, emigration still headed for
the traditional destinations, such as River Plate, Brazil and
the United States. New destinations also came into play, such
mitación de las solicitudes a quienes deseaban marchar, muy
especialmente en los casos de reunificación familiar. En oca-
siones, dichas reclamaciones incluían el envío del pasaje,
mientras que en otras respondían solamente a solicitudes de
llamada presentadas por los emigrantes previamente radi-
cados ante el consulado respectivo y la Dirección General de
Inmigración del país del que se tratase. Hasta que la opción
americana fue relevada por la europea y por otros destinos
en determinadas zonas del Estado español, la emigración de
esta época continuó dirigiéndose a algunos de los destinos
tradicionales, como el Río de la Plata, Brasil o los Estados Uni-
dos. Surgieron además destinos nuevos, como Venezuela,
que, según las estadísticas de emigración publicadas por el
Ministerio de Trabajo, entre 1948 y 1961 –el pico más alto se
registró en 1957– recibió 216 107 españoles, situándose a la
cabeza de los destinos americanos.
En esta etapa (1946-1964) los emigrantes gallegos equiva-
lieron al 45% de los españoles que salieron hacia América.
Además, la emigración ultramarina registrada por los puer-
tos gallegos continuaba siendo la más alta de todo el Es-
tado. Y es justo este proceso el que se muestra con
extraordinaria fidelidad en la exposición fotográfica que
acompaña a este texto. La cámara de Alberto Martí, el infa-
tigable fotógrafo coruñés, capta perfectamente muchos de
los avatares que rodean a la experiencia migratoria de esos
años, al retratar el inicio del periplo viajero de tantos galle-
gos y de otras procedencias –la partida– y el final de este –el
regreso de América–.
La magnífica selección elaborada por José Caruncho de
entre los innumerables negativos del archivo de Martí revela
no sólo imágenes de este fotógrafo menos conocidas por el
público sino también instantes para el recuerdo y la recons-
trucción del pasado de quienes fueron actores o espectadores
de la emigración de esos años. El acertado epígrafe de Los
adioses que titula la exposición y la expresiva imagen de la
cubierta de su catálogo simbolizan perfectamente el
mundo de sentimientos que acompañaron a personas, ba-
úles, fardos y maletas, grabándolos para siempre en la me-
moria colectiva.
Todas las circunstancias que rodearon al proceso aparecen
retratadas a la perfección: desde la llegada al puerto, la ter-
as Venezuela, which according to emigration statistics
published by the Ministry for Employment, from 1948 to
1961 - the peak was in 1957 - received 216,107 Spaniards, the
first among American destinations.
During this stage (1946-1964) Galician emigrants
accounted for 45% of all Spaniards who left for America.
Moreover, overseas emigration from Galician ports was still
the highest in all Spain. And it is precisely this process that
the photographs accompanying this text show so faithfully.
The camera of Alberto Martí, the indefatigable
photographer from A Coruña, perfectly captures many of
the details surrounding the experience of emigration in
those years, by portraying the start of the long journey for
so many people from Galicia and other places - the
departure - and the return from America.
The magnificent selection made by José Caruncho from
among the countless negatives in Martí’s archive also
brought to light pictures by other less well-known
photographers and snapshots for the memory and the
reconstruction of the past of those who took part in or
watched emigration from afar. The excellent title of the
exhibition, The farewells - whose expressive image is on the
cover of the catalogue - perfectly symbolises the feelings
that accompanied people, trunks, bundles and suitcases,
etching them forever into the collective memory.
All the circumstances surrounding the process are
portrayed to perfection: from the arrival in the port, the
crowded passenger terminal, to the wait for departure and
getting comfortable on board, via the world of paperwork,
civil servants … all an integral part of the decision to
emigrate. The multitudes milling round the docks - under
the supervision of the Armed Police, as they were called at
the time - hands and handkerchiefs waving in the air, or
drying tears, children’s sorrowful pouting, the never-ending
gangways, NO-DO news and documentary cameras (the
main media in Spain at the time), the last photograph before
leaving are all to be found among the many scenes in the
pictures, proof that there was now no way back, the voyage
to America was well and truly underway.
And what could we say about the presence of some of the
classic ships on the voyage to America in those years … some
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
135
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
134
minal de pasajeros atestada, a la espera de la partida y el
acomodo a bordo, pasando por el mundo de los trámites, los
papeles y los funcionarios…, todas ellas inseparables de la
decisión de emigrar. Las multitudes arremolinadas en los
muelles –vigiladas por la Policía Armada, como se le decía
entonces–, las manos y los pañuelos agitándose en el
aire –cuando no secando las lágrimas–, los pucheros compun-
gidos de los niños, el ascenso incesante por las escalerillas de
los buques, las tomas para el NO-DO –el principal medio de
difusión de la España de entonces–, la última fotografía
antes de partir…, entre las muchas escenas que aparecen en
las imágenes, dan por otro lado fe de que ya no hay marcha
atrás, que el camino de América ha comenzado.
Y qué decir de la presencia en la muestra de algunos de
los barcos más clásicos del viaje americano de esos años…
Aparecen en varias de las imágenes del fotógrafo coruñés
Martí algunos de los nombres más míticos de ciertos buques
trasatlánticos que sistemáticamente afloran en los testimo-
nios de tantos emigrantes cuando recuerdan su experiencia:
el Juan de Garay, antiguo Orinoco, que en estos años trasla-
daba a los emigrantes a Brasil y al Río de la Plata; el Cabo de
Hornos, de la naviera Ybarra; el Castel Verde, bajo bandera
italiana primero y luego rebautizado Begoña bajo pabellón
español, que operó hasta 1973, indefectiblemente unido a
la emigración a Venezuela…
Testigo fundamental de la época que se retrata fue la Igle-
sia, por la ya mencionada actividad de la Comisión Católica
Española de Migración en los puertos gallegos de partida. En
el de A Coruña ha dejado huella imborrable la personalidad
de José Luis Blanco Manciñeira, un hombre cuyo compromiso
excedía con mucho las funciones que le habían sido encomen-
dadas, quien, además de la asistencia en puerto, acompañó
en tantas ocasiones a los emigrantes en los propios viajes tra-
satlánticos. En una entrevista repleta de anécdotas de esta
época, concedida en 1991 a quienes entonces eran dos jóve-
nes estudiantes de Historia, decía con sumo acierto Blanco
Manciñeira: “lo gráfico siempre queda y la fotografía es una
pintura que queda para siempre, de tal manera que las cosas
y los hechos parece que están resucitando”.
Y esto es justamente lo que nos ofrecen los testimonios
imborrables de Alberto Martí.
of the mythical names of the Transatlantic liners can be seen
in several of Martí’s pictures, names that systematically crop
up in the testimonies of so many emigrants when they recall
their experiences: the Juan de Garay, the old Orinoco, which
at the time took emigrants to Brazil and River Plate, the
Cabo de Hornos, owned by the Ybarra shipping company,
the Castel Verde, sailing first under an Italian flag and then
rechristened under the name Begoña and a Spanish flag - it
sailed right up to 1973, inseparably linked to emigration to
Venezuela …
One of the fundamental witnesses of the times under
portrayal was the Church, through the above-mentioned
Catholic Migration Commission of Spain in Galician ports of
departure. In A Coruña the personality of José Luis Blanco
Manciñeira left an indelible mark, a man whose commitment
went far beyond the task entrusted to him. Apart from
helping in the port, on several occasions he accompanied
emigrants on their transatlantic voyage. He was interviewed
by two young history students in 1991, and among the many
anecdotes he quite rightly said that “images are eternal and
photographs are paintings that last forever, in such a way
that things and deeds seem to come back to life”.
And this is exactly what Alberto Martí’s indelible
testimony gives us.
LAS POLÍTICAS MIGRATORIAS EN EL FRANQUISMO
M.ª Teresa García Domínguez
Historiográficamente 1930 está considerado como el año lí-
mite del período de las salidas masivas de la emigración es-
pañola. Durante la II República, pero sobre todo con la
Guerra Civil española, las cifras caen en picado. A principios
de los 40, la crisis económica internacional, agravada por la
II Guerra Mundial, que paraliza gran parte del transporte
marítimo, y la política franquista provocan una disminución
muy importante del número de salidas de los emigrantes es-
pañoles. Ya en la posguerra, el Decreto de 1 de agosto de
1941 prohíbe la emigración con el argumento de que el Es-
tado necesitaba todas las fuerzas físicas e intelectuales para
reconstruir el país, priorizándose en este momento la repa-
triación de los españoles instalados en ultramar, aunque con
escaso éxito.
No obstante, la política del franquismo de los primeros
años, represora y dirigista en tantos ámbitos, no logró im-
pedir que miles de personas emigraran gracias en gran parte
a la reactivación de las cadenas migratorias existentes en los
tradicionales países de acogida: para poder obtener un pa-
saporte y salir de España se necesitaba una carta de llamada
o un contrato de trabajo acordado con anticipación, docu-
mentos que en muchas ocasiones los familiares y vecinos,
que ya estaban viviendo en América, enviaban a los intere-
sados, lo que facilitaba todos los trámites. Incapaz de impe-
dir el deseo o la necesidad de emigrar de parte de la
población, el franquismo se vio obligado en 1946 a derogar
esta prohibición, poniendo en vigor de nuevo las normativas
de la antigua Ley de Emigración de 1924.
Aunque la importancia cuantitativa es muy inferior, en
1949 se vuelve a alcanzar la cifra de 50 000 emigrantes anua-
les. Esta cantidad se mantiene en los siguientes años a través
de los canales legales impuestos por el régimen, por lo que
debemos suponer que esta cifra fue bastante superior si te-
nemos en cuenta que los que marcharon por sus propios me-
dios no quedaron contabilizados en las estadísticas. En
resumen, entre 1946 y 1970 emigraron a ultramar algo más
de un millón de españoles (1 037 121) y el retorno fue muy
inferior (556 361); esto comportó una pérdida demográfica
MIGRATION POLICIES UNDER GENERAL FRANCO
M.ª Teresa García Domínguez
From a historical point of view 1930 is considered the limit
of mass Spanish emigration. Under the Second Republic, and
above all during the Spanish Civil War, the figures fell
drastically. In the early 1940’s, the international economic
recession, made worse by the Second World War, which
paralysed the majority of maritime transport, and politics
under Franco led to a significant fall in the number of
Spanish emigrants. In the post-war period, a Decree dated 1
August 1941 banned emigration under the argument that
the State needed all the physical and academic forces
possible to rebuild the country. The priority at that time was
to bring back home Spaniards residing abroad, although the
policy enjoyed little success.
However, the policies of the early years under General
Franco, repressive and overwhelming in all fields, could not
avoid thousands of people emigrating thanks in part to the
reactivation of migratory chains in the traditional receiving
countries: to get a passport and leave Spain people needed
a call letter or a work contract in advance, documents which
on many occasions were sent by families and friends who
were already living in America, thereby helping the
paperwork through. Incapable of repressing the desire and
need to emigrate among part of the population, the Franco
regime was forced to abandon the decree in 1946, bringing
back into force the regulations under the old emigration law
of 1924.
Even though quantitively emigration was much lower, in
1949 a figure of 50,000 emigrants per year was reached
again. This was steady over the next few years through the
legal channels imposed by the regime, although we should
suppose that the actual figure was much higher as those
who left by their own means were not accounted for in the
statistics. In short, from 1946 to 1970 over one million
Spaniards emigrated overseas (1,037,121) and only 556,361
came back; this led to a population loss in Spain of almost
half a million people. Most of this emigration took place, as
we said, in the 1950’s, when over 600,000 Spaniards left for
America. Of these, 43% were from Galicia; over 380,000
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
137
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
136
para España, que se puede evaluar en casi medio millón de
habitantes. El grueso de esta emigración se produjo –como
decíamos– en la década de los 50, década en la que partieron
hacia América más de 600 000 españoles. De estos, el 43%
del total eran gallegos, con más de 380 000 paisanos que
buscan de nuevo los países americanos como una salida a sus
problemas en una España dictatorial, totalmente aislada y
atrasada económicamente. Argentina y Venezuela y, en
menor medida, Brasil y Uruguay fueron los principales des-
tinos, debido tanto a su expansión económica como a la gran
demanda de trabajadores en sus incipientes economías in-
dustrializadas, sin olvidar las ya mencionadas cadenas migra-
torias, que desempeñaron un papel principal en el proceso.
EMIGRACIÓN ESPAÑOLA Y GALLEGA A ULTRAMAR (1946-1980)
1946-50 1951-60 1961-70 1971-80
• España 135 487 500 491 240 627 44 506
• Galicia 66 788 219 432 94 519 11 744
• Total % 49,3 43,8 38,3 26,4
FUENTE: ESTADÍSTICAS DEL INSTITUTO ESPAÑOL DE EMIGRACIÓN
A finales de los 50, la vía transatlántica va perdiendo atrac-
tivo debido tanto a las políticas restrictivas de estos países a
causa de la crisis económica que están viviendo como a su
fuerte aumento demográfico, agravados estos factores por
la inestabilidad política y el creciente militarismo de sus go-
biernos. Así, hasta mediados de los 70 las cifras de la emigra-
ción hacia ultramar fueron disminuyendo a un volumen
apenas significativo, protagonizado por trabajadores espe-
cializados y técnicos con una formación adecuada para tra-
bajar en la industria o en la supervisión de obras de
infraestructura, sin olvidar el reagrupamiento familiar.
EMIGRACIÓN ESPAÑOLA A ULTRAMAR SEGÚN EL PAÍS DE DESTINO
(1946-1980)
País 1946-50 1951-60 1961-70 1971-80
• Argentina 96 891 140 406 63 523 1947
• Brasil 6910 93 056 32 163 1718
• Canadá 0 323 6576 2628
• Colombia 587 4952 4889 942
• Cuba 9627 11 223 134 18
people searching to escape from their problems under the
dictatorship by going to America from a country that was
isolated and economically backward. Argentina and
Venezuela, and to a lesser extent Brazil and Uruguay, were
the main destinations, due to both their economic growth
and the broad demand for workers in their incipient
industrialised economies; neither should we forget the
above-mentioned migratory chains, which played a major
role in the process.
SPANISH AND GALICIAN OVERSEAS EMIGRATION (1946-1980)
1946-50 1951-60 1961-70 1971-80
• Spain 135 487 500 491 240 627 44 506
• Galicia 66 788 219 432 94 519 11 744
• Total % 49.3 43.8 38.3 26.4
Source: Statistics from the Spanish Emigration Institute
At the end of the 1950’s, the transatlantic route lost its
attraction due to restrictive policies in American countries,
suffering an economic crisis and undergoing a heavy
population growth, made worse by political instability and
the growing militarism of their governments. Overseas
emigration up to the mid-1970’s fell to an insignificant rate,
consisting of specialised workers and technicians with
suitable training to work in industry or supervising
infrastructure sites, and of course, family reunification.
SPANISH OVERSEAS EMIGRATION PER DESTINATION COUNTRY
(1946-1980)
Country 1946-50 1951-60 1961-70 1971-80
• Argentina 96 891 140 406 63 523 1947
• Brazil 6910 93 056 32 163 1718
• Canada 0 323 6576 2628
• Columbia 587 4952 4889 942
• Cuba 9627 11 223 134 18
• Chile 613 1303 2753 580
• USA 1743 2396 6744 3550
• Mexico 1190 4961 5313 2971
• Panama 52 1276 1616 386
• Peru 179 1844 2999 1035
• Uruguay 3355 36 854 12 820 236
• Chile 613 1303 2753 580
• EE UU 1743 2396 6744 3550
• México 1190 4961 5313 2971
• Panamá 52 1276 1616 386
• Perú 179 1844 2999 1035
• Uruguay 3355 36 854 12 820 236
• Venezuela 12 156 192 902 86 648 14 370
• Otros países 50 063 118 514 4785 9463
• Australia 0 1374 11 408 4662
• Total 183 366 611 384 242 371 44 506
FUENTE: INSTITUTO ESPAÑOL DE EMIGRACIÓN
Por otro lado, los países de Europa occidental necesitaban
cada vez más mano de obra poco capacitada, la proximidad
geográfica –que facilitaba y abarataba el viaje– y los mejores
salarios provocan el cambio de rumbo de nuestros emigran-
tes. Este proceso migratorio coincide con el final del aisla-
miento del régimen y el ascenso al poder de una élite
tecnocrática que pretendía modernizar y sanear la maltrecha
economía española. Aunque se continúa considerando la
emigración como un proceso negativo para el país, co-
mienza a imponerse la idea de instrumentalizarla a favor del
Estado. Con la afluencia de emigrantes hacia Europa, el ré-
gimen franquista trató de convertir esta corriente en un
medio para hacer evolucionar y modernizar España, inten-
tando liberar el mercado laboral de un excedente de mano
de obra importante tras el fracaso de su modelo económico
basado en la autarquía. La emigración pasa, pues, a consi-
derarse como una válvula de escape, sobre todo por la lle-
gada de las divisas procedentes de las remesas económicas.
Además este fenómeno debía servir para propiciar la crea-
ción de un espacio de diálogo y de negociación con los países
de la Europa desarrollada.
En el año 1951, por iniciativa de Estados Unidos, fue cre-
ado en Bruselas un organismo internacional con la finalidad
de solucionar los problemas de los refugiados y desplazados
de la II Guerra Mundial. Este organismo, denominado Co-
mité Intergubernamental para las Migraciones Europeas
(CIME), tenía como objetivo el traslado de los refugiados
hacia los países que les ofrecían oportunidades de acogida
definitiva; además de satisfacer las necesidades de mano de
• Venezuela 12 156 192 902 86 648 14 370
• Other Countries50 063 118 514 4785 9463
• Australia 0 1374 11 408 4662
• Total 183 366 611 384 242 371 44 506
SOURCE: SPANISH EMIGRATION INSTITUTE
Western European countries needed more and more
unqualified labour, and as these countries were closer - which
made the trip cheaper - and the salaries were better, our
emigrants changed their destination. This migratory process
coincided with the end of the regime’s isolation and the
coming to power of a technocratic elite who aimed to
modernise and recover the damaged Spanish economy. Even
though emigration was still considered a negative process
for the country, the idea of using it for the benefit of the
state gradually took over. Franco’s regime tried to convert
the emigration flows to Europe into a way of developing
and modernising Spain, in an attempt to free the labour
market of excess workers after the failed financial autarchy
project. Emigration was now considered as an escape valve,
thanks in particular to the arrival of foreign currency with
money that emigrants sent home. The phenomenon also
helped set up a space for dialogue and negotiation with
countries in developed Europe.
In 1951, under the initiative of the United States, an
international entity was set up in Brussels to solve the
problem of refugees after the Second World War. This
purpose of this entity, known as the International
Committee for European Migration (ICEM), was to take
refugees to countries where there were possibilities of
definitive reception; apart from meeting labour needs in
American countries, helping European immigrants to
contribute to social and economic advance through a clearly
selective migration, thought of as vital aid for their industrial
development.
Various different international entities and charities
cooperated financially in the migration and resettlement
programmes, through offices and missions set up in member
countries. On 4 May 1956 Spain joined the ICEM and signed
the first family reunification plan for emigrants; it was
renewed over the years. Beyond helping refugees to travel
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
139
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
138
obra de los países americanos, proporcionándoles inmigran-
tes europeos que contribuyeran al avance económico y so-
cial, mediante una migración claramente selectiva, pensada
como una ayuda vital para su desarrollo industrial.
Varios organismos internacionales y sociedades benéficas
cooperaban financieramente en sus programas de migración
y reasentamiento, actuando a través de las oficinas y misio-
nes que crean en los países miembros. El 4 de mayo de 1956
España pasa a formar parte del CIME y pacta un primer Plan
de reagrupación familiar de emigrantes, que se renueva a lo
largo de los anos. Más allá de la labor asistencial de traslado
de los refugiados y del transporte de españoles hacia los pa-
íses de América Latina, el CIME colabora con el Instituto Es-
pañol de Emigración (IEE) en numerosas labores para
canalizar las ofertas de empleo y para que la formación pro-
fesional de los emigrantes se adecue a las necesidades de los
países de acogida, siempre en el ámbito de la emigración
transatlántica. En una intervención de Gaspar Gómez de la
Serna, jefe en 1972 del CIME en España, especifica las ocu-
paciones de este organismo:
• proporcionar al IEE las ofertas de trabajo que se recibían
de Iberoamérica y su difusión a través de sus oficinas;
• colaborar con el IEE en el programa de becarios de coope-
ración social, financiando parte de su transporte, servicios
de recepción y seguro médico, además de ayudar a agilizar
todos los trámites burocráticos con las embajadas y orga-
nismos competentes;
• asesorar a los candidatos sobre las condiciones laborales y
de vida en los países de recepción;
• colaborar en la planificación de cursos de formación pro-
fesional de la Casa de América del IEE y proporcionar la
mayor parte de los puestos de trabajo a los emigrantes
que van contratados a América Latina con la selección de
los candidatos más adecuados;
• asistir a los candidatos en la tramitación de la documentación
necesaria para emigrar y colaborar con el IEE en la organi-
zación del transporte de los emigrantes, proporcionando ta-
rifas reducidas y contribuyendo al pago de los pasajes;
• trasladar a los familiares de los emigrantes ya asentados
en colaboración con la Comisión Católica Española de
and taking Spaniards to Latin America, the ICEM
collaborated with the Spanish Emigration Institute (IEE in
Spanish) in numerous tasks to channel job offers and
emigrants´ professional training to meet the needs of
receiving countries, always in the field of transatlantic
emigration. A speech by Gaspar Gómez de la Serna, head of
the ICEM in Spain in 1972, specified the entity’s concerns:
• to provide the IEE with job offers in Latin America and to
publish them at their offices;
• to collaborate with the IEE in social cooperation grants,
financing part of the transport, reception services and
medical insurance, as well as helping with paperwork at
embassies and the competent authorities;
• to advise candidates on working and living conditions in
receiving countries;
• to collaborate in planning professional training courses at
the IEE’s America House and match the majority of jobs
for emigrants in Latin America with the most suitable
candidates;
• to help candidates with the necessary paperwork for
emigrating and to collaborate with the IEE in organising
transport for emigrants, providing reduced fares and
paying part of the crossing;
• to reunite relatives with settled emigrants in collaboration
with the Spanish Catholic Migration Commission (CCEM in
Spanish) under family reunification programmes.
Their work in Latin America was focused on researching
the sectors which needed most qualified workers and on
obtaining and publishing job offers.
The same year that Spain joined this international entity,
under the Law dated 17 July 1956 the Spanish Emigration
Institute was born, reporting directly to the Ministry of the
Presidency and the regime’s strong man, Luis Carrero Blanco.
The Spanish government wished to centralise and control
the whole emigration process through en entity with a
broad range of competences, such as directing migratory
flows by setting up a central emigration registry to match
job offers from other countries with Spanish candidates’
demands. It also took care of incentivising and channelling
Migración (CCEM) en los programas de reagrupamiento
familiar.
Su trabajo en Iberoamérica se centraba en la investigación
de los sectores que más necesitaban personal capacitado y
en la obtención y difusión de las ofertas de trabajo.
El mismo año de la incorporación de España en este orga-
nismo internacional, con la promulgación de la Ley de 17 de
julio de 1956 fue creado el Instituto Español de Emigración,
dependiente directamente del ministro de la Presidencia y
hombre fuerte del régimen, Luis Carrero Blanco. El Gobierno
español pretendió así centralizar y controlar todo el proceso
migratorio a través de un organismo con amplias competen-
cias, tales como dirigir todos los flujos migratorios, con la
creación de un registro central de emigración, para ajustar
las ofertas de empleo de otros países a las demandas de los
candidatos españoles para emigrar. Además se va a ocupar
de incentivar y canalizar las remesas enviadas por los emi-
grantes y de hacerlas rentables para el Estado. Era responsa-
ble del contacto con las administraciones de los países de
destino, así como de asesorar al Gobierno español en mate-
ria de emigración. También tenía competencias asistenciales,
tanto en la organización del viaje como en la asistencia reli-
giosa al emigrante.
Para poner en práctica los planes “desarrollistas” en su ver-
tiente exterior, España firmó convenios bilaterales de con-
tratación con los países de acogida, convenios que
definieron el marco legal de las relaciones laborales (contra-
tación, condiciones del trabajo, salarios, alojamiento, rea-
grupamiento familiar, seguridad social…) de los trabajadores
españoles en el extranjero y que regularon los mecanismos
de transferencias de divisas. Con ellos básicamente se pre-
tendía que los emigrantes contaran con la protección legal
vigente en España. La realidad es que las oficinas españolas
en el extranjero apenas tenían posibilidades de actuación y
los abusos y situaciones de desprotección imperaban sobre
todo en los colectivos españoles en países europeos, no tanto
en los americanos.
Con la puesta en marcha del IEE hay un giro en la política
migratoria española, con la aprobación de nuevas leyes en
1960 y 1962, que debían adaptar el sistema a la nueva reali-
money sent back home by emigrants to make it profitable
for the state. It was responsible for contacting with the
authorities in the receiving countries, and for advising the
Spanish government on the subject of emigration. It also had
competences in the field of aid, in both organising the
journey and religious comfort for emigrants.
In order to put the external aspect of the
“developmentalist” plans into practice, Spain signed bilateral
agreements with receiving countries. These agreements
defined the legal framework of labour relations (hiring,
working conditions, salaries, accommodation, family
reunification, social security …) for Spanish workers abroad
and also regulated the mechanisms for transferring foreign
currencies. The basic idea behind the plans was for emigrants
to enjoy the legal protection in force in Spain. The truth was
that Spanish offices abroad hardly had room to act while
abuse and a lack of protection held sway over Spaniards,
much more in European countries than in America.
When the IEE started working there was a shift in Spanish
migration policy, with the approval of new laws in 1960 and
1962, which had to adapt the system to the new reality of
emigration - temporary and dependent on the fluctuating
needs of international labour markets - as well as the
migration policies of other countries. The Emigration Law
dated 22 December 1960 accepts the freedom to emigrate,
albeit in a somewhat ambiguous way, as it only recognises
the legality of departures through the IEE. The movements
of people to America with the assistance of the Institute
were divided into spontaneous and assisted emigration. The
latter was carried out mostly through the ICEM and the
family reunification programme entrusted to the SCCM;
traditional emigration still prevailed, i.e. with no employment
contract, but with demand for these professions in the
receiving country, through family or professional relationships
that meant a worker could be directly hired by an
entrepreneur in the receiving country. In the case of Europe,
there were two ways:
• numerical emigrants, through the demand for a specific
number of workers whose professional training and
working conditions were clearly specified; such workers
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
141
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
140
dad de la emigración –de carácter temporal y dependiente
de las necesidades fluctuantes de los mercados de trabajo in-
ternacionales–, así como a las políticas migratorias de los pa-
íses. La Ley de Bases de Ordenación de la Emigración, de 22
de diciembre de 1960, considera la libertad de emigración,
aunque de una forma un tanto ambigua, pues sólo reconoce
legalmente las salidas a través del IEE. Los movimientos de
personas hacia América con la intervención del Instituto se
dividen en espontáneos y asistidos. Estos últimos se realizan
en su mayor parte a través del CIME y del programa de rea-
grupamiento familiar confiado a la CCEM; además prevalece
la emigración tradicional, es decir, sin contrato laboral, pero
con demanda para esas profesiones en el país de recepción,
a través de las relaciones familiares o profesionales, que per-
miten que un trabajador pueda ser contratado directamente
por un empresario del país de acogida. En el caso europeo
existían dos vías:
• los emigrantes numéricos, a través de la demanda de un
determinado número de trabajadores cuyas capacitacio-
nes profesionales y condiciones laborales se especificaban
claramente; estos trabajadores se solicitaban al IEE, que se
encargaba de hacer la selección y todos los trámites nece-
sarios para su salida;
• los emigrantes nominativos, cuando un empresario recla-
maba a un trabajador concreto, cuyo nombre le había sido
facilitado por otro trabajador de su empresa, un proceso
mucho más ágil a nivel burocrático.
Para llevar a cabo las tramitaciones de las salidas, el IEE
puso en marcha una amplia red provincial de delegaciones
dirigidas por inspectores de trabajo en las principales pro-
vincias migratorias, que en colaboración con las Oficinas Sin-
dicales de Encuadramiento y Colocación elaboraban las listas
de los aspirantes a emigrar, de acuerdo con la capacitación
profesional y las preferencias geográficas. Era su misión com-
pensar oferta y demanda, siguiendo las indicaciones de la
Dirección General de Empleo. Localizada o designada la
zona de reclutamiento, se procedía a realizar todos los trá-
mites (convocatoria, información, preselección, selección, re-
conocimiento médico, tramitación de la documentación y
were requested from the IEE, which made the selection
and took care of all the necessary paperwork for the
workers to leave;
• nominal emigrants, when a businessman requested a
specific worker, whose name had been supplied by
another employee in his company; this process was much
faster on a bureaucratic level.
To carry out the procedures for departures, the IEE put
into operation a large provincial network of offices headed
by labour inspectors in the main migration provinces, which
in collaboration with the Union Offices for Training and
Employment drew up lists of candidates to emigrate,
according to professional capability and geographical
preferences. Their mission was to offset supply and demand,
following the indications of the General Directorate for
Employment. Once the area of recruitment had been located
or designated, all procedures were carried out (call,
information, preselection, selection, medical check-up,
documentation processing and travel arrangements for
emigrants). All these operations were free but took a long
time - they lasted from four to six months. In Galicia, one of
the Spanish communities with the most emigration, there
were four delegations, located in A Coruña, Lugo, Ourense
and Vigo.
Together with these functions of professional assistance, the
IEE had a wide range of policies for assistance, collaborating
in certain fields with other entities, especially with the
Catholic Church. It delegated a significant part of its
assistance onto the Church through the Catholic
Commission and the Higher Missions Council. The CCEM
took care of the religious assistance for emigrants, both
inside and outside Spain, with a very broad and effective
network of diocesan delegates and missionaries for
emigrants - they performed a significant task with great
social content. This work could be orientated to the
destination country with subsidies for emigrant associations
and for family reunification programmes. It could also be
directed towards the country of origin, by organising
preparatory courses for emigrants and aid policies for
returnees.
organización del viaje de los emigrantes). Todas estas ope-
raciones eran gratuitas pero muy pesadas en el tiempo, du-
raban entre cuatro y seis meses. En Galicia, una de las
comunidades españolas con mayor peso migratorio, existían
cuatro delegaciones, sitas en A Coruña, Lugo, Ourense y
Vigo.
Junto con estas funciones de asistencia laboral, el IEE
desarrolló una amplia gama de políticas y acciones asisten-
ciales, colaborando en determinados ámbitos con otros or-
ganismos, de forma destacada con la Iglesia católica, en la
que delegó una parte importante de su labor asistencial a
través de la Comisión Católica y el Consejo Superior de Mi-
siones. La CCEM se ocupaba de la asistencia religiosa al emi-
grante, dentro y fuera de España, con una extensa y muy
eficaz red de delegados diocesanos y misioneros de emigran-
tes, que realizaban una gran labor de contenido social. Esta
labor podía orientarse hacia el país de destino con subven-
ciones a las asociaciones de emigrantes o a los programas de
reagrupamiento familiar, o bien estar orientada hacia el país
de origen, con la organización de cursos preparatorios para
los emigrantes o políticas de ayuda a los retornados.
El IEE colaboraba también con el Ministerio de Educación
en la labor educativa de emigrantes y de sus hijos, organi-
zando cursos de formación como preparación previa a su sa-
lida de España, que podían durar entre 15 y 45 días, donde
se impartían clases sobre el país de destino, sobre las condi-
ciones de trabajo allí, primeras nociones del idioma y otras
enseñanzas que se consideraban de interés. Además, como
medio de difusión tienen varias publicaciones, como Carta
de España, creada en enero de 1960, con el objetivo de servir
de vínculo a los emigrantes españoles con la “madre patria”.
Hay otras instituciones colaboradoras como Cáritas Española,
que participó en sus programas de ayuda a los más necesita-
dos, o la Delegación Nacional de Juventudes, con la funda-
ción de colegios menores en los países de acogida, donde se
impartía la docencia en español, llevando los planes de es-
tudio de aquí, o organizando campamentos de verano para
hijos de emigrantes, etc.
Toda salida ajena al IEE fue catalogada a efectos legales
de “clandestina”, aunque en realidad se trataba de una emi-
gración irregular, cuyo volumen supone algo más del 50%
The IEE also collaborated with the Ministry of Education
in educational work for emigrants and their children,
organising training and preparation courses before their
departure from Spain. Such courses could last from 15 to 45
days, and emigrants learned about the country of
destination, about the working conditions therein,
rudiments of the language and other lessons which were
considered of interest. Furthermore, as a means of
dissemination they had several publications, such as the
Carta de España (Letter from Spain), set up in January 1960
as a way for Spanish emigrants to stay in touch with their
“motherland”. There were other collaborating institutions,
such as Cáritas Spain, which had aid programmes for the
neediest, and the National Youth Delegation, which
founded primary schools in the receiving countries where
children were taught the Spanish curriculum in Spanish, and
organising summer camps for emigrants’ children, etc.
All departures not managed through the IEE were
catalogued for legal purposes as “clandestine”, although in
truth it was just irregular emigration, just over 50% more
than assisted emigration in the 1960’s. This variety, known
by Spanish authorities since the late 1940’s, progressively
increased until it became the main form of emigration from
1960 on. This kind of exodus got round bureaucratic
procedures to depart, avoiding legal impediments at both
ends of the migration chain. These departures were
facilitated by the abundant supply of labour in the
underground economy and the possibilities of regularisation
once in the receiving country; it was also helped by the
increasingly abundant propaganda, despite being
prohibited by law, and in particular by the action of
migratory chains offering coverage and security to the
candidate and, in principle, guaranteed him greater chances
of success. This explains the spatial polarisation of workers,
both in sending and residence areas. Evidently people’s lack
of defence in irregular emigration made them more willing
to risk abuse and exploitation, as well as being more exposed
to failure in the early stages of the process.
With the new law of emigration in 1971 special
importance was given to emigrants’ social needs. Skilled
returnees were supposedly rewarded, although the truth
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
143
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
142
de la asistida durante los años 60. Esta variedad, conocida
por las autoridades españolas desde finales de los años 40,
aumenta paulatinamente hasta convertirse en protagonista
por su volumen a partir de 1960. Es un éxodo que flexibiliza
los trámites burocráticos para salir, evitando los impedimen-
tos legales en los dos extremos de la cadena migratoria. Estas
salidas fueron facilitadas por la abundante oferta de trabajo
en la economía sumergida y las posibilidades de la regulari-
zación in situ en el país de recepción; también por la difusión
propagandística cada vez más abundante, a pesar de estar
prohibida por ley; y, sobre todo, por la acción solidaria de
las cadenas migratorias, que ofrecían cobertura y seguridad
al demandante y en principio le aseguraban mayores posi-
bilidades de éxito. Esto explica la polarización espacial de los
trabajadores tanto en las áreas emisoras como en los lugares
de residencia. Evidentemente la indefensión propia de esta
emigración no regularizada la hacía más proclive a vivir si-
tuaciones de riesgo por abuso y explotación, además de
estar más expuesta al fracaso en los primeros momentos del
proceso.
Con la nueva Ley de Emigración de 1971 se otorgaba una
especial importancia a las necesidades sociales de los emi-
grantes, primando su retorno ya como mano de obra capa-
citada, aunque la realidad era que ni tan siquiera existía una
política de ayudas para los que volvían. En el caso europeo
se procuró dificultar la integración de los emigrantes (ya de
por sí difícil por la diferente lengua, costumbres y formación)
mediante la creación de asociaciones y centros para españo-
les. El IEE, en el marco de su labor asistencial, se esforzó en
la creación de Casas de España, que estaban concebidas
como centros sociales para ayudar a fomentar la conserva-
ción de la identidad española y la conexión con el país de
origen; también como un modo de control para evitar infil-
traciones de las ideas políticas consideradas perniciosas por
el régimen. La legislación preveía que proporcionaran servi-
cios relacionados con la recepción de los emigrantes, la rea-
lización de reuniones para dar, por ejemplo, informaciones
necesarias para asentarse en el país, y en general todos aque-
llos servicios “que tiendan al desarrollo de una acción for-
mativa y cultural”, con actividades sociales, deportivas y
recreativas. El IEE, pues, fomentó un asociacionismo étnico
was that there was never even a policy to help those
returning. In Europe the integration of emigrants was more
difficult (it was already problematic in itself thanks to the
different languages, customs and training), as associations
and centres for Spanish people were set up. The IEE, as part
of its aid work, worked to establish Casas de España (Houses
of Spain), which were conceived as social centres to help
foster the preservation of Spanish identity and connection
with their country of origin, as well as a way of controlling
people to prevent the infiltration of political views deemed
harmful by the regime. Legislation stipulated that they
should provide services related to the reception of
emigrants, organising meetings to provide, for example,
information needed to settle in the country, and in general
all those services “which tend to the development of a
training and cultural activity”, with social, sport and leisure
activities. The IEE thus fostered ethnic associations which
kept emigrants’ bonds with Spain alive, harboured the
expectation of returning home and allowed a supervisory
and monitoring policy on the activities of the emigrant
colony.
With the coming of democracy, Clause 42 of the
Constitution of 1978 defined the special safeguard of the
economic and social rights of Spanish workers abroad,
advocating the implementation of a policy designed to
facilitate the return of our emigrants. Thus the discussion
about the right to emigrate disappeared, and the new
approach was to facilitate Spanish emigrants’ rights under
the Constitution. In the early years of democracy the
emigration policy was still run by the IEE. The decrease in the
magnitude and cost of emigration for Spain also led to
government interest shrinking. Spain is now considered
more a country of immigration than emigration, even
though we cannot forget the presence of several million
Spaniards residing abroad (2.7 million in 1977). In 1985 the
IEE came under the control of the Ministry of Labour and in
1991 it was transformed into the General Directorate for
Migration and to all effects and purposes disappeared.
que mantenía vivos los vínculos del emigrante con España,
nutría la expectativa del retorno a la patria y permitía ejercer
una tutela y vigilancia política sobre las actividades de la co-
lonia emigrada.
Con la llegada de la democracia, el artículo 42 de la Consti-
tución de 1978 recoge la especial salvaguardia de los derechos
económicos y sociales de los trabajadores españoles en el ex-
tranjero, abogando por la realización de una política orien-
tada a facilitar el retorno de nuestros emigrantes. Desaparece
así la discusión sobre el derecho a emigrar, siendo el nuevo
enfoque facilitarles a los españoles emigrantes el acceso a
los derechos garantizados por la Constitución. En los prime-
ros años la política migratoria sigue estando dirigida desde
el IEE. La disminución de la importancia cuantitativa y eco-
nómica de la emigración para España también hizo que el
interés de las administraciones fuera menguando. España ya
se considera más un país de inmigración que de emigración,
aunque no se puede olvidar la presencia de varios millones
de españoles residiendo fuera (2,7 millones en 1977). En
1985 el IEE pasa a depender del Ministerio de Trabajo y en
1991 la institución fue transformada en Dirección General
de Migraciones y desaparece de facto.
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
145
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
144
ALBERTO MARTÍ, EL FOTÓGRAFO QUE SIGUE DEDICANDO SU
VIDA A LA FOTOGRAFÍA
José Caruncho
Alberto Martí Villardefrancos nació en A Coruña el 14 de
marzo de 1922 y, a sus 88 años, todavía sigue en activo or-
denando y clasificando los miles de negativos de su archivo,
que tal vez lleguen a un millón. Su memoria es envidiable y
su estado físico, aunque un poco mermado por un accidente
de automóvil que tuvo hace 20 años, también.
Alberto lleva trabajando en el mundo de la fotografía
desde los 12 años. Empezó como empleado de Foto Blanco y
más tarde se hizo empresario de ese establecimiento, cuyo
traspaso le cedió el Sr. Blanco en el año 1953. Con ese nego-
cio llegó a tener treinta empleados y nueve tiendas en dife-
rentes lugares de A Coruña. Recuerda así sus comienzos:
“Éramos tres chicas y yo, el niño, que en aquel tiempo tenía
12 años, como empleados del laboratorio. Los fines de se-
mana nos los pasábamos revelando. Nuestro cliente principal
era Foto Montalbo, que nos enviaba desde Ferrol los negati-
vos que venían del frente, que eran de formatos 35 mm, 6x6
cm y 9x12 cm”. El Sr. Blanco era un hombre justo y había visto
en Alberto al hijo que nunca había tenido y que, por su gran
capacidad de trabajo, demostrada con creces en tantos años,
era la persona ideal para continuar con su negocio. Por eso
se lo traspasó a Alberto, con el absoluto convencimiento de
que en sus manos el negocio iría a más, pues en aquella
época Alberto era un fotógrafo capacitado para hacer cual-
quier tipo de fotografía, tanto la relacionada con sucesos
como con eventos deportivos, actos sociales, etc. Sin em-
bargo fue su espíritu de reportero lo que le hizo compaginar
el trabajo en el negocio con la colaboración en La Voz de Ga-
licia, que por cierto fue muy duradera, algo más de 50 años.
Es curioso, pero lleva más de 20 años jubilado y todavía si-
guen saliendo sus fotos en un apartado de ese periódico que
se titula “Tal como éramos,” un recuerdo en imágenes de A
Coruña de la primera mitad del siglo pasado. Por algunas de
esas fotografías ha recibido gran cantidad de premios nacio-
nales e internacionales. Pero en Alberto había también una
inquietud fotográfica que iba más allá de la foto para cubrir
una noticia, o del reportaje de bodas, o del reportaje social…
ALBERTO MARTÍ, THE PHOTOGRAPHER WHO KEEPS DEVOTING
HIS LIFE TO PHOTOGRAPHY
José Caruncho
Alberto Martí Villardefrancos was born in A Coruña the 14th
of March of 1922 and now, he is 88 years old, still works
sorting and classifying the thousands of negatives of his
archive, which may reach a million. His memory is enviable
and his physical condition, though somewhat diminished by
a car accident 20 years ago, too.
Alberto has been working in the photography world since
he was 12. He started as an employee of Foto Blanco and
later he headed the business, which Mr. Blanco transferred
to him in 1953. With that business he grew to 30 employees
and nine stores in different parts of A Coruña. He recalls his
early days: “We were three girls and me, the boy, then I was
12, as employees of the laboratory. We spent the weekends
revealing. Our main client was Foto Montalbo that sent us
from Ferrol the negatives coming from the front, which
were 35 mm, 6x6 cm and 9x12 cm formats.” Mr Blanco was
a fair man and had seen in Alberto the child he had never
had and who, by his great capacity for work, demonstrated
dearly in so many years, was the ideal person to continue his
business. So he transferred it to Alberto, with the absolute
conviction that he would make it grow, because at that time
Alberto was a skilled photographer able to take any picture,
either related to accident and crime reports, as to sport news
or social events, etc. His spirit of press photographer,
though, would make him reconcile his work in the business
with his collaboration with La Voz de Galicia, which
incidentally was very durable, just over 50 years. It is funny,
he has been retired for more than 20 years and his pictures
keep coming in a section of that journal entitled “Tal como
éramos” [The way we were], a picture memory of A Coruña
in the first half of last century. For some of those pictures he
has received many national and international awards. But
Alberto’s photographic concern went beyond the picture to
cover a story, or the wedding illustrated report, or the social
story…
Among these works there stands out his series on
emigration. A forgotten work because Alberto did not
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
147
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
146
Entre esos trabajos destaca su serie sobre la emigración.
Un trabajo olvidado al no haber sido publicado por Alberto
en su momento. Se conoce de este impresionante reportaje
una docena de fotografías de las más de 200 que tomó en
los muelles de A Coruña y también en Vigo, tras el secuestro
del Santa María por el DRIL.
Cuando se habla de fotografías de la emigración, siempre
pensamos en un fotógrafo: Manuel Ferrol. Si hay una foto-
grafía en toda la historia fotográfica de Galicia que pueda
considerarse un icono fotográfico, ésa es la del padre y el
hijo que Manuel hizo en el puerto de A Coruña. Es la foto-
grafía que cualquier fotógrafo quisiera haber hecho, pero
Alberto Martí no desmerece en nada. Con las 73 imágenes
seleccionadas ahora, se ha intentado contar una historia de
lo que supuso la emigración para miles de gallegos, desde la
ida hasta, en muchos casos, el retorno a casa. Para algunos
el regreso fue trágico, como el de una chica que no pudo su-
perar la travesía de vuelta. Pero como no todo fueron penas,
también fotografió el feliz alumbramiento de una niña en
uno de los barcos de regreso, con bautizo a bordo y con el
capitán y su mujer como padrinos.
En este reportaje hay algunas fotos gloriosas y conmove-
doras, como la de la niña que está cuidando de sus herma-
nos mientras sus padres se ocupan de la facturación del
equipaje; la de la niña sentada encima de las maletas; la de
los niños, posiblemente hermanos, que perdieron el barco;
la de la monja saludando desde el camarote del barco; la
fotografía utilizada para la cubierta de este catálogo, en
la que un grupo de personas saluda con los pañuelos, aun-
que no se les vean las caras y debamos intuir sus expresio-
nes; es como el retrato que el gran fotógrafo
armenio-canadiense Yosuf Karsh le hizo al violonchelista
Pau Casals de espalda, un gran logro dentro de la fotografía
de retratos, donde al retratado no se le ve el rostro, ni falta
que hace.
En definitiva, el reportaje de Alberto es de una gran ino-
cencia –incluso me atrevería a decir “ignorancia”, en el sen-
tido de que él no conocía las tendencias fotográficas del
momento–, lo cual hace que el trabajo sea mucho más inte-
resante, más fresco, natural y directo, llegando al corazón
con tal fuerza que será difícil reprimir las lágrimas.
publish it at the time. We know of this amazing illustrated
story a dozen of photographs of the 200 he took on the
quays of A Coruña and in Vigo, after DRIL had hijacked the
boat Santa María.
When talking about pictures of emigration we always
think of a photographer: Manuel Ferrol. If there is a picture
in the entire photographic history of Galicia which can be
considered an icon of photography, that is the one taken by
Manuel of the father and the son at the port of A Coruña.
That is the picture any photographer would like to have
taken, but Alberto Martí does not detract in any way. With
the 73 images selected now, we tried to tell a story of what
meant emigration for thousands of people from Galicia,
from the outward journey until, in many cases, the return
home. For some of them coming back was tragic, like the girl
who could not overcome the return journey. But it was not
all hardship, he also photographed the happy birth of a child
in one of the boats back, with baptism on board and the
captain and his wife were the godparents.
In this illustrated story there are some glorious and moving
pictures, like the one of the girl who is taking care of her
brothers while their parents are registering the luggage; the
girl sitting on the suitcases; the children, possibly brothers,
who missed the boat; the nun waving from the cabin of the
ship; the picture used for the cover of this catalogue, where
a group of people are waving with handkerchiefs, even if
you cannot see their faces and must guess their expressions;
it is like the portrait of the cellist Pau Casals taken from
behind by the great Armenian-Canadian photographer
Yosuk Karsh, a big achievement of the portrait photography,
where the face of the photographed one is not seen, and
there is no need.
In short, Alberto’s illustrated story is the picture of
innocence - even dare I say “ignorance”, in the sense he did
not know the photographic trends of that time - which
makes his work much more interesting, fresher, natural and
straight, reaching to the heart with such force that it will be
difficult to suppress tears.
There is an important benchmark in the history of
photography for those who represented emigration (or
rather immigration), which are the FSA’s photographers
Hay un referente importante en la historia de la fotografía
de quienes han retratado la emigración (o mejor dicho la in-
migración): los fotógrafos de FSA (Farm Security Administra-
tion). Estos fotógrafos fueron contratados por el gobierno
americano para la lucha contra la depresión económica que
en los años 30 empujó a los trabajadores rurales fuera de sus
tierras, en muchos casos al aparecer la agricultura mecani-
zada y en otros debido a las sequías y a las tormentas de
arena que tuvieron lugar en los estados centrales. Entre estos
fotógrafos –creo recordar que eran once– se encontraban
Walker Evans, Dorothea Lange, Russell Lee y Arthur Roths-
tein. El director del proyecto fotográfico era un economista
llamado Roy E. Stryker, que estimuló la imaginación y la cu-
riosidad de sus fotógrafos con frases como “El documental
es un enfoque y no una técnica; es una afirmación y no una
negación…” o “Hablar, con tanta elocuencia como sea posi-
ble, de aquello que debe ser dicho en el lenguaje de las imá-
genes”. Algunos de estos fotógrafos llegaron a hacer
fotografías que hoy son bien conocidas, como los retratos e
interiores de casas de Walker Evans, la tormenta de arena
de Rothstein o la –quizá más conocida– hecha por Dorothea
Lange: una madre que aparece rodeada de sus hijos en una
tienda de campaña.
Llegados a este punto nos encontramos la afirmación de
Stryker al reparar en la fotografía de Alberto Martí de la
niña agarrando a sus hermanos, o en la de Manuel Ferrol del
padre y el hijo llorando, puesto que en muy pocas ocasiones
se ha hablado con tanta elocuencia por medio del lenguaje
de las imágenes. En estas fotografías no hay muchas diferen-
cias apreciables con la de Dorothea Lange en cuanto a emo-
tividad. Por eso, si esos dos reportajes (el de Alberto Martí y
el de Manuel Ferrol) se dieran a conocer en su totalidad en
los años 50, estaríamos hablando del mejor reportaje de esos
años y no solamente en Galicia o en España. Sí, si Newhall,
Gernsheim o Pollock, eminentes historiadores, conocieran
estas fotografías, no me cabe la menor duda de que las hu-
bieran incluido en sus respectivas historias de la fotografía.
Al serme encargado el trabajo de selección y copiado de
los negativos (y también la organización de la exposición),
se me planteó como primer problema qué título ponerle a
este grupo de excelentes fotografías. Tras hablar con Alberto
(Farm Security Administration). These photographers were
hired by the American government to combat the economic
depression in the 1930s that pushed the farm workers off their
lands, in many cases due to the occurrence of mechanized
agriculture and in others to drought and sandstorms in the
Midwest. Among these photographers - I think they were
eleven - were Walker Evans, Dorothea Lange, Russell Lee
and Arthur Rothstein. The manager of the photographic
project was an economist named Roy E. Stryker, who
stimulated the imagination and curiosity of his
photographers with words like these: “Documentary is an
approach not a technique, an affirmation not a negation…”
or “To speak as eloquently as possible of the thing to be said
in the language of pictures.” Some of these photographers
came to take some pictures that are now well known, like
the portraits and the building interiors by Walker Evans, the
sandstorm by Rothstein or - perhaps the best known - the
one taken by Dorothea Lange, a mother surrounded by her
children in a tent.
At this point we find Stryker’s claim taking Alberto Martí’s
photograph of the girl grabbing his brothers, or the father
and the child crying taken by Manuel Ferrol, because rarely
has anyone spoken so eloquently by means of the language
of pictures. In these photographs there are not many
significant differences in terms of emotion with that one
taken by Dorothea Lange. So if those two illustrated stories
(the one by Alberto Martí and Manuel Ferrol) had been
released in full in the 1950s, we would be talking about the
best story of those years and not only in Galicia or Spain. Yes,
if Newhall, Gernsheim or Pollock, eminent historians, had
known these pictures I do not doubt they would have
included them in their respective histories of photography.
When I was commissioned with the work of selecting and
copying of the negatives (and also the organization of the
exhibition), the first problem I found was think of a title for
this group of great pictures. After talking to Alberto about
several possibilities, I suggested The farewells, as one of the
piano sonatas by Beethoven, specifically the No. 26 Op. 81a.
This was composed because Archduke Rudolph had to leave
Vienna - and then he returned - when Napoleon’s troops
entered the city. Beethoven put every single movement a
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
148
de varios posibles, le sugerí Los adioses, como una de las so-
natas para piano de Beethoven, concretamente la n.º 26, op.
81a. El motivo de esta composición vino dado por la marcha
de Viena –y su regreso posterior– del archiduque Rodolfo
ante la llegada de las tropas napoleónicas. Beethoven le
puso a cada uno de los movimientos un subtítulo: Adagio-
Allegro: los adioses; Andante espressivo: la ausencia; Vivacis-
simamente: el regreso.
He de ser justo y decir que mi idea original era el título Los
adioses de la emigración. Fue el escritor Luís Rei, acosado por
mi insistencia de que escuchase más aún la música de Bee-
thoven, quien me apuntó la idea de dejarlo solamente en
Los adioses. Un acierto, de verdad, pues no creo que ningún
otro título hubiera sido posible.
subtitle: Adagio - Allegro: The farewells; Andante espressivo:
the absence; Vivacissimamente: the return.
I must be fair and say that my original idea was the title
The emigration farewells. The writer Luís Rei, beset by my
insistence that he should listen even more to Beethoven’s
music, was who pointed me the idea of putting only The
farewells. A success, really, because I do not think any other
title would be possible.
os ade u s e s · FOTOGRAFÍAS DE ALBERTO MARTÍ
REMATOUSE DE IMPRIMIR NOS OBRADOIROS DE EUROGRÁFICAS PICHEL S.L, NO MES DE XULLO DO 2010