HETEROGENEICIDAD EN LA EDAD AVANZADA
BUEN NIVEL DE SALUD
Objetivo mantener una dieta equilibrada y controlar obesidad, diabetes, hipertensión, dislipemias...
INDIVÍDUOS DE RIESGO CON BUENAAUTONOMIA
Mantener o recuperar un buen nivel de salud y autonomía
ENFERMEDADES CRÓNICAS DEGENERATIVASCON PÉRDIDA IMPORTANTE EN LA AUTONOMÍA
Buscar el mayor confort y calidad de vida posibles y prevenir las complicaciones derivadas de la inmovilidad
Les persones grans constitueixen un grup molt heterogeni, en el qual cal individualitzar les necessitats de salut més que en altres col·lectius poblacionals.
Això suposa que per elaborar recomanacions cal tenir molt en compte les especificitats individuals.
Amb tot, en l’àmbit de l’activitat física i de l’alimentació és possible establir unes pautes generals aplicables a la pràctica totalitat de les persones grans.
DESTACAT ......
FACTORES DE RIESGO DE DESNUTRICIÓN EL LA TERCERA EDAD
• Menor ingestión de alimentos• Alteraciones del gusto, olfato y vista• Dietas restrictivas y monótonas de larga
duración• Dificultades de masticación• Alteraciones de la deglución• Polimedicación• Problemas emocionales (depresión)• Aislamiento social• Aumento de la dependencia de autocuidado• Pérdida de capacidad/posibilidad de elección.
(Virgili y col., 2001)
CAMBIOS ASOCIADOS AL PROCESO DE ENVEJECIMIENTOCAMBIOS ASOCIADOS AL PROCESO DE ENVEJECIMIENTO
Agua(60 – 70
%)
Agua(60 – 70
%)
Lípidos(10 -20 %)
Lípidos(10 -20 %)
Proteínas(12 -15 %)
Proteínas(12 -15 %)
Glúcidos(0,2 %)
Glúcidos(0,2 %)
Cenizas(6 %)
Cenizas(6 %)
EN LA COMPOSICIÓN CORPORAL↓Agua intra y extracelular↓Tejido muscular, sarcopenia↑Masa adiposa y modificación de su distribución↓Masa ósea
EN LA COMPOSICIÓN CORPORAL↓Agua intra y extracelular↓Tejido muscular, sarcopenia↑Masa adiposa y modificación de su distribución↓Masa ósea
EN EL SISTEMA DIGESTIVOBoca: pérdida de piezas dentales y disminución de flujo salival↓ movilidad del esófago Estómago: incremento del tiempo de vaciado, atrofia mucosa gástrica
↓Función exocrina del páncreas↓ Tolerancia a la lactosa↓Adaptación a ingestas bajas de Ca y P↑ Estreñimiento
EN EL SISTEMA DIGESTIVOBoca: pérdida de piezas dentales y disminución de flujo salival↓ movilidad del esófago Estómago: incremento del tiempo de vaciado, atrofia mucosa gástrica
↓Función exocrina del páncreas↓ Tolerancia a la lactosa↓Adaptación a ingestas bajas de Ca y P↑ Estreñimiento
EN EL SISTEMA RENAL↓ capacidad de concentrar la orina↓ Hidroxilación 25OHD3
EN EL SISTEMA RENAL↓ capacidad de concentrar la orina↓ Hidroxilación 25OHD3
EN EL SISTEMA HEPÁTICO↓ actividad citocromo P450
↓ Síntesis de proteínas hepáticas
EN EL SISTEMA HEPÁTICO↓ actividad citocromo P450
↓ Síntesis de proteínas hepáticas
OTROS: Sistema vascular, sistema inmune, Sentidos, función cognitiva
OTROS: Sistema vascular, sistema inmune, Sentidos, función cognitiva
RECOMENDACIONES DE INGESTA DE ENERGIAY NUTRIENTES
RECOMENDACIONES DE INGESTA DE ENERGIAY NUTRIENTES
701700210070-79
801875240060-69
902075270050-59
952185285040-49
1002300300020-39
% referénciaMujer (55kg)
Kcal/día
Hombre (65kg)
Kcal/día
Edad (años)
PROTEÍNAS0.8 g/kg/día50% de origen animalLeche, pescado, carne magra oHuevos 2 veces semana
PROTEÍNAS0.8 g/kg/día50% de origen animalLeche, pescado, carne magra oHuevos 2 veces semana
LÍPIDOS25-30% total energíaPreferentemente vegetales o Pescado azul
Colesterol 200-250mg/día
LÍPIDOS25-30% total energíaPreferentemente vegetales o Pescado azul
Colesterol 200-250mg/día
GLÚCIDOS55-60% total energíaPreferentemente de cereales,Legumbres y frutas y verduras
Fibra: 20-30g/día
GLÚCIDOS55-60% total energíaPreferentemente de cereales,Legumbres y frutas y verduras
Fibra: 20-30g/día
INCLUIR ALIMENTOSDE TODOS LOS GRUPOSINCLUIR ALIMENTOSDE TODOS LOS GRUPOS
H2O H2O H2O H2O H2OH2OH2OH2O
SUPLEMENTOSCa, Vit D, Vit B12
SUPLEMENTOSCa, Vit D, Vit B12
MENÚ TIPO PARA ANCIANOSMENÚ TIPO PARA ANCIANOS
DESAYUNO:-Leche descremada con un poco de azúcar-Cereales o pan o bollería no grasa-Confitura o fruta
DESAYUNO:-Leche descremada con un poco de azúcar-Cereales o pan o bollería no grasa-Confitura o fruta
ALMUERZO:-Ensalada- Pasta o arroz o legumbres (puré)-Carne magra o pescado (pollo, croquetas
o carne picada)
ALMUERZO:-Ensalada- Pasta o arroz o legumbres (puré)-Carne magra o pescado (pollo, croquetas
o carne picada)-Fruta cruda o hervida
MERIENDA:- Yogur poco azucarado o con miel - Galletas, tostadas, bollo o bizcocho...
MERIENDA:- Yogur poco azucarado o con miel - Galletas, tostadas, bollo o bizcocho...
CENA:- Sopa de pasta o verduras con patatas - Jamón cocido o un huevo o queso- Fruta cruda o zumo
CENA:- Sopa de pasta o verduras con patatas - Jamón cocido o un huevo o queso- Fruta cruda o zumo
AL ACOSTARSE:- Infusión o leche calienteAL ACOSTARSE:- Infusión o leche caliente
Atractivo para estimular el apetitoDe fácil masticaciónDe fácil digestiónCon pocas grasas animales
¿Reducción calórica?
http://www20.gencat.cat/docs/dasc/01Departament/08Publicacions/Coleccions/Eines/Num_5/alimentaciogentgran.pdf
L’ALIMENTACIÓ DE LA GENT GRAN
Resum
•Les necessitats en nutrients de la gent gran no són gaire diferents de les d’un adult, però s’han de tenir en compte determinades característiques específiques:
• necessitats energètiques més baixes,
• una relativa menor exigència en la qualitat de les proteïnes (tot i que hi ha risc de malnutrició proteica),
• especial importància d’alguns elements minerals (calci, ferro, zinc) i vitamines (àcid fòlic) i altres.
•Cal posar atenció en les patologies més freqüents en l’edat avançada (aterosclerosi i altres trastorns cardiovasculars, diabetis, càncer) i la seva relació amb l’alimentació.
•És important tenir en compte les eventuals interaccions entre aliments i medicaments, en una població que sol estar polimedicada i que té un cert risc de diversos de dèficits o desequilibris nutricionals.
Les recomanacions nutricionals, i d’estils de vida, bàsiques per a una persona d’edat avançada sana per assolir una dieta variada, equilibrada, agradable i adaptada són :
• Una distribució del percentatge de calories de manera que les procedents del hidrats de carboni siguin d’un 50-55 %, dels greixos 30-35 % i de les proteïnes del 12-15 %
• Distribuir els aliments 4-5 àpats en el decurs del dia.
• Procurar no picar entre hores
• Proteïnes en quantitat adient i de valor biològic suficient (d’animals i de llegums més que de les altres proteïnes vegetals).
• Els hidrats de carboni han de ser sobretot complexos (midons i fècules). Pocs sucres i dolços.
• Moderació en els greixos i que siguin preferentment insaturats (líquids o olis, sobretot d’oliva)
• Aportament suficient de lactis per garantir la ingestió de calci suficient.
• Tenir cura d’ingerir fibra i vitamines i minerals suficients (fruita, verdura, hortalisses, llegums i cereals integrals)
• Potenciar el consum de peix, moderar el de carns i reduir el d’embotits
• Moderar el consum de sal i fer servir altres condiments i espècies (ceba, all, pebrot, pebre, farigola, llimona)
• Beure la quantitat d’aigua suficient, encara que no es tingui sensació de set (mínim uns 1,5 litres diaris)
• Menjar aliments i plats que siguin fàcils de mastegar (si cal).
• Si hi ha inapetència cal assegurar una nutrició correcta amb aliments o preparats d’alta densitat en nutrients
• Recórrer a complements alimentosos quan estigui ben justificat
• Fer un consum molt moderat de begudes alcohòliques
• No fumar
• Evitar tant l’obesitat com un pes massa baix
• Fer activitat física suficient dintre de les possibilitats de cadascú.
• Evitar la soledat i l’aïllament i procurar no menjar sol si és possible.
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
¿Qué son las interacciones alimento/medicamento
(IAM)?.• ¿Qué es una IAM?• ¿Qué tipos de interacciones hay?• ¿Qué medicamentos pueden
interaccionar?• ¿Qué alimentos o que componentes
de los alimentos pueden interaccionar
¿Què és una IAM?
• Aparició d’efectes “inesperats”(adversos o no) com a conseqüència de la presa conjunta d’aliments i fàrmacs.
• Hipòcrates (Tractats mèdics): És imprescindible per al metge conèixer què és l’ésser humà en relació amb el que menja i beu i amb la resta del seu gènere de vida.
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
......Antecedentes.....
• 1927 (Burrows y Farr): Aceites minerales (laxantes) inhiben la absorción de vitaminas
liposolubles.
• 1940 – 1950 : Malnutrición inducida por fármacos.
� 1954 (Biehl y Vilter): Isoniazida induce déficit de Vitamina B6
� 1965 (Asatoor, Blackwell y otros): SINDROME DEL QUESO
TRANILCIPROMINA AMINAS BIOGENAS
Tipos de interacciones entre alimentos y medicamentos
• Interacciones alimento-medicamento (IAM):
– La alimentación, los alimentos, o sus componentes, naturales o adicionados, pueden hacer variar la biodisponibilidad o el comportamiento farmacocinético o farmacodinámico del medicamento y alterar el efecto terapéutico o el perfil de efectos secundarios.
• Farmacocinéticas (LADME)• Farmacodinámicas
• Interacciones medicamento-alimento (IMA):
– Los medicamentos pueden modificar la absorción, utilización metabólica y eliminación de los nutrientes y afectar al estado nutricional.
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Tipos de interacciones entre alimentos y medicamentos
� ALIMENTO vs FARMACO(IAM)
• Efectos inespecíficos provocados por la presencia de alimentos en el tracto gastrointestinal
• Efectos específicos provocados por un componente concreto del alimento
• Efectos debidos a un desequilibrio nutricional
� FARMACO vs ALIMENTO(IMA)
� Interacción directa entre un nutriente y el fármaco
� Efectos provocados por el fármaco en mucosas gastrointestinales o en funciones fisiológicas orgánicas.
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Mecanismos para explicar la malnutrición inducida por fármacos:
• Efecto antinutriente• Maldigestión y/o malabsorción inducida• Cambios en la metabolización del nutriente• Hiperexcreción urinaria de vitaminas y oligolelementos• Hipercatabolismo de nutrientes• Anorexia (pérdida de apetito) inducida por fármacos
Interfiere en absorción de vit B 12Biguanidas
absorción de disacáridos y grasasNeomicina
absorción de folato y altera metabolismo de la vitamina D
Fenitoina
absorción de vit B 12Cimetidina
Interfiere en la metabolización del ácido fólico
TrimetroprimMetotrexato
Interfiere en la metabolización de vitamina B6
Isoniazida
absorción de a. fólicoBicarbonato sódicoColestiramina
absorción de vit. liposolublesAceites laxantes
EFECTOFÁRMACO
INTERACCIONES FARMACO NUTRIENTE
Digitálicos, opiaceos, AINEs, levodopa, sulfonamidas, sales de Fe, colchicina, neomicina
PROBLEMAS
DIGESTIVOS
AINEs, antidepresivos, hipotensores, antihistaminicos, broncodilatadores, levodopa, antipsicóticos, diuréticos
XEROSTOMIA
(sequedad boca)
Captopril, enalapril, propanolol, nifedipino, AINEs, procaina, lincomicina, metronidazol, carbamacepina, levodopa, 5-f-uracilo, metotrexato, sumatripan, fuoracepam, triazolam, zopliclona
ALTERACIONES
GUSTO
Digitálicos, levodopa, tiacidas, fluoxetina, clorpropamida, antiacidos, salbutamol, haloperidol, citostáticos
ANOREXIA
FÁRMACOEFECTO
EFECTOS DE FARMACOS DE USO FRECUENTE EN GERIATRIA
¿Quins fàrmacs i quines poblacions tenen més risc de p atir interaccions amb significació clínica?
� Fàrmacs amb índex terapèutic estret
• Anticoagulants• Hipoglucemiants orals• Digitàlics• Antihipertensius• Fàrmacs amb acció sobre SNC
� Fàrmacs l’eficàcia dels quals requereix una concentracióplasmàtica sostinguda
� Antibiòtics
� Població anciana
• Polimedicació• Menor eficàcia en absorció• Capacitat metabòlica reduïda• Estat nutricional no òptim.
� Infància
• Sistemes de destoxificació no completament desenvolupats
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
¿qué población tienen más riesgo de sufrir
interacciones con significación clínica?
� Población con con regímenes especiales
• Cambios bruscos en hábitos alimentarios
• Ayunos durante Ramadán• Dietas vegetarianas estrictas• Dietas de adelgazamiento
�Pacientes con SIDA• Polimedicación• Desnutrición
Interaccions entre fàrmacs i aliments segons el component de l’aliment
implicat
Aliments en general Components nutritius
Components propisno nutritius
Components amb activitat"farmacològica"
Aditius alimentaris ContaminantsTabac
IAM
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Mecanismos de las interacciones entre fármacos y alimentos
Físico-Químicas e"In vitro"
FarmacocinéticasLADME
FarmacodinámicasAgonista yAntagonista
IAM
Físico-Químicas e"In vitro"
FarmacocinéticasLADME
FarmacodinámicasAgonista yAntagonista
IAM
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
• La presencia de alimentos en general, o de algún componente concreto de los mismos, en particular, modifica la cinética del fármaco: ABSORCION, distribución, METABOLIZACION y eliminación.
INTERACCIONES FARMACOCINETICAS
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
BIOTRANSFORMACIÓNMETABÓLICA
FÁRMACO(forma farmacéutica)
FÁRMACO(forma farmacéutica)
DEPÓSITOSTISULARES
LIBERACIÓN
ABSORCIÓN
PlasmaFÁRMACO
LIBREFÁRMACO
LIBRE
FÁRMACOLIGADO A PROTEÍNAS
PLASMÁTICAS
FÁRMACOLIGADO A PROTEÍNAS
PLASMÁTICAS
METABOLITOSMETABOLITOS
LUGARESDE ACCIÓN
EXCRECIÓN
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Mecanismos de interacción físico-química entre fármacos
y alimentos
• Formación de precipitados insolubles entre fármacos y componentes de los alimentos.
• Degradación del fármaco por cambios de pH (in vitro e in vivo)
• Cambios en el grado de ionización de fármacos en función del pH.
• Adsorción del fármaco por parte de componentes no digeribles de la dieta.
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Interacciones Físico-químicas
�Por formación de precipitados insolubles
� Cationes divalentes: Ca, Fe, Mg, Zn, ...con algunas tetraciclinas, cefalosporinas, fluoroquinolonas, penicilamina y alendronato sódico. Atención lácteos (leche) y complementos alimenticios
Fe y Ca no biodisponibles son susceptibles de interac cionar.
Alimentos / Cationes divalentes
• La presencia de alimentos en general y en especial aquellos que son fuentes de cationes divalentes pueden provocar la pérdida de biodisponibilidad del fármaco administrado.
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0 0,5 1 1,5 2 3 4 6 8 10 24
Concentración(g/mL)
Tiempo(horas)
BiodisponibilidaddelNorfloxacino
Ayunas
Leche
Yogurt
Otros fármacos:
•Tetraciclinas•Penicilina•Ciprofloxacino•Isoniazida•Rifampicina
•Entecavir•Furosemida
Calcio
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Tetraciclinas /calcioDisminuye la absorción del antibiótico y el nutriente
TRATAMIENTO
NIVEL SERICO DEL ANTIBIÓTICO (µg/ml)
(media ± error estándar)
1,5 horas 3 horas 6 horas
Tetraciclina (500 mg)Tetraciclina (500 mg) + leche
1,8 ± 0,440,8 ± 0,13
3,7 ± 0,251,6 ± 0,20
4,0 ± 0,491,3 ± 0,29
Oxitetraciclina (500 mg)Oxitetraciclina (500 mg) + leche
1,5 ± 0,200,6 ± 0,60
2,6 ± 0,300,9 ± 0,10
1,9 ± 0,250,8 ± 0,10
Metaciclina (300 mg)Metaciclina (300 mg) + leche
1,3 ± 0,330,4 ± 0,04
1,9 ± 0,380,7 ± 0,09
1,4 ± 0,280,6 ± 0,09
Doxiciclina (200 mg)Doxiciclina (200 mg) + leche
2,2 ± 0,302,5 ± 0,46
4,4 ± 0,274,8 ± 0,32
3,4 ± 0,353,8 ± 0,62
5 sujetos en cada grupo. Diferencias estadísticamen te significativas. Mattila et al., Proc. Europ. Soc. Study Drug Toxic., X III, 128-133, 1972
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
0,00
0,25
0,50
0,75
1,00
1,25
1,50
1,75
2,00
2,25
0 3 6 9 12 15 18 21 24 Horas
µg/m
l
estómago vacíocon 20 ml de gel de hidróxido de aluminiocon 1/2 pinta (236,5 ml) de leche entera
Concentración sérica después de una única dosis oral de300 mg de 7-cloro-6-demetiltetraciclina
(Scheiner et al., Surgery, 114, 9)
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Tetraciclina / HierroIntervalo de tiempo
entre hierro y tetraciclina
Tetraciclina sérica (µg/ml)(media ± error estándar)
1,5 horas 3 horas 6 horas
Hierro 3 horas antesHierro 2 horas antesHierro 1 hora antesHierro 30 minutos antes
1,9 ± 0,270,5 ± 0,200,6 ± 0,390,4 ± 0,16
3,0 ± 0,281,5 ± 0,700,9 ± 0,490,7 ± 0,21
------------
Ingestión simultánea 0,3 ± 0,11 0,3 ± 0,09 ---
Hierro 1 hora despuésHierro 2 horas despuésHierro 3 horas después
---------
1,7 ± 0,483,2 ± 0,19
---
1,3 ± 0,372,6 ± 0,242,4 ± 0,33
Tetraciclina sola 2,1 ± 0,45 3,0 ± 0,35 2,3 ± 0,27
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
ALENDRONATO SÓDICO ÁCIDO ALENDRÓNICO Cu, Fe, Zn
ADMINISTRACION EN AYUNAS(tras ayuno nocturno)
LECHE
ADMINISTRACION EN AYUNAS(tras ayuno nocturno)
LECHE
• Análogo del pirofosfatoCálcico: tratamiento de laOsteoporosis.
• Análogo del pirofosfatoCálcico: tratamiento de laOsteoporosis.
Ca,
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Interacciones Físico-químicas:ADSORCION O PRECIPITACIÓN DEL FÁRMACO POR COMPONENTES NO
DIGERIBLES DEL ALIMENTO
�Fibra/ácido fítico – suplementos vitamínicos y minerales, analgésicos (paracetamol), cardiotónicos (digoxina), hipocolesterolemiantes (lovastatina), sales de litio, antidepresivos tricíclicos (imipramina, amitriptilina).
Atención suplementos de fibra: soluble e insoluble.
�Taninos – suplementos minerales y vitamínicos y neurolépticos (flufenazina y haloperidol).
Atención té (verde), cervezas y vinos (tintos)
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
INTERACCIONES DE LA FIBRA SOLUBLE
• Pectinas y salvado de avena/ Lovastatina
�La administración conjuntaproduce un incremento de los niveles plasmáticos de LDL-colesterol (entre un 12 y un 60%), debido a una reducción significativa de la absorción del fármaco.
• Goma guar/ Glibenclamida(Hipoglucemiante)
� La administración conjunta noprovoca una menor absorcióndel fármaco y si en una mejoranotable del perfil lipídico.
� Esta fibra tiene capacidad para reducir la absorción intestinal de glucosa. Es útil enel tratamiento de la diabetestipo II.
Fibra alimentaria - Estatinas
-30
-25
-20
-15
-10
-5
0
1Semana 2Semanas 3Semanas 4Semanas
%Reduccióncolesteroltotal
Lovasta na(20mg)
Plantago(10g)
Lovasta na(20mg)+Plantago(10g)
Un estudio con pacientes hipercolesterolémicos tratados con lovastatina y suplementados con fibra (15g por día de pectinas) tuvo que ser suspendido por el aumento drástico del LDL-colesterol en sangre (Ritcher et al., 1991) .
(Agrawal y col., 2007)
• Pectinas y salvado de avena/ Lovastatina
�La administración conjuntaproduce un incremento de los niveles plasmáticos de LDL-colesterol (entre un 12 y un 60%), debido a una reducciónsignificativa de la absorcióndel fármaco.
Efectos contradictorios: tipo de fibra
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Interacciones Físico-químicas:Degradación del fármaco por cambios de
pH (in vitro e in vivo)
• Fármacos lábiles en medio ácido.......
�“In vitro”: el fármaco se puede degradar debido al pH de bebidas refrescantes y zumos cítricos
�“In vivo”: la ingesta de alimentos provoca retraso en el vaciado gástrico, lo que implica una mayor permanencia del fármaco en el estómago.
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Interacciones Físico-químicas:Degradación del fármaco por
cambios de pH (in vitro e in vivo)
BISACODILO * / LECHE
Degradación de la cubierta entérica
IRRITACIÓN GÁSTRICA* Laxante
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
• Retraso en el vaciado gástrico• Aumento de la motilidad intestinal• Aumento de secreciones gastrointestinales• Aumento de velocidad del flujo sanguíneo esplácnico
• Retraso en el vaciado gástrico• Aumento de la motilidad intestinal• Aumento de secreciones gastrointestinales• Aumento de velocidad del flujo sanguíneo esplácnico
Efectos INESPECÍFICOS derivados de la presencia de alimentos en el tracto
gastrointestinal en la absorción de fármacos
� Menor absorción de fármacos lábiles en medio ácido (no protegidos), debido a una mayor degradación derivada de su mayor permanencia en el estómago.
�Aumento de la absorción de fármacos poco solubles.
� Retraso en la aparición de los efectos farmacológicos
� CONSISTENCIA (COMIDAS COPIOSAS)
� COMPOSICIÓN � Concentración de sal o azúcar�Contenido en grasa
� CONSISTENCIA (COMIDAS COPIOSAS)
� COMPOSICIÓN � Concentración de sal o azúcar�Contenido en grasa
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
• Aumento del flujo sanguíneo esplácnico• Aumento del flujo sanguíneo esplácnico
Efectos de la presencia de alimentos en el tracto gastrointestinal en la absorción de fármacos
alimentos
Aumenta circulación portal
Disminuyemetabolización
presistémica
Aumento de laBiodisponibilidad
de fármacos
SATURACION DE ENZIMAS
RESPONSABLES
SATURACION DE ENZIMAS
RESPONSABLES
ß-Bloqueantes antihipertensivos: Propranolol, Metoprolol, Labetolol, Acebutolol, Timolol (20%).(otros como: carteolol, penbutolol, betaxol, bisoprolol, etc, prácticamente no se afectan).
Diuréticos (ahorradores de K): Espironolactona
Antipsicóticos fenotiacínicos: Clorpromazina
Antidepresivos tricíclicos: Amitriptilina
Vasodilatador periférico: hidralazina
Antiarrítmico: Propafenona * (50%)•La biodisponibilidad de la propafenona viene determi nada genéticamente pues hay acetiladores fuertes y débiles. Los fuertes producen 5-hidroxipropafenona, que tiene propiedades antiarrítmicas superiores a la propafen ona.
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
IAM EN LA DISTRIBUCION DE FÁRMACOS: Mecanismos
Desplazamiento del fármaco por
un nutriente
Déficit de proteínasplasmáticas
Dieta rica en grasa y proteína puede provocar desplazamiento del fármaco por parte de AG y Aa.
MAYOR RESPUESTA FARMACOLÓGICA
Fármaco libre
Fármaco libre
Fármaco ligado a pp
Fármaco ligado a pp
Dietas hipoproteícas provocan unamayor proporción de fármaco libre, debido a que hay menos proteínas Plasmáticas.
MAYOR RESPUESTA FARMACOLÓGICA
RIESGO DE EFECTOS TÓXICOSWARFARINA
FUROSEMIDA
WARFARINAFUROSEMIDA
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Mecanismos de IAM al nivel de metabolización de fármacos
• Los alimentos aportan materiales para la síntesis de sustratos y enzimas necesarios para las reacciones de metabolización
• Algunos componentes de los alimentos pueden provocar inducción o inhibición del SMH
– Componentes mayoritarios de los alimentos: lípidos y proteínas.
– Componentes minoritarios: propios (vitaminas, minerales, otros), adicionados durante la elaboraci ón (aditivos alimentarios) y contaminantes .
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Influencia de componentes propios de los alimentos en la metabolización de fármacos
• Dietas hipocalóricas e hipoproteicas ....
� Aumenta el catabolismo proteico
� Disminuye la actividad enzimática metabolizadora de fármacos
� Disminuyen los sustratos para las reacciones de conjugación.
• Dietas hiperproteícas• Aumenta la actividad del
SMH
Potenciación del efectofarmacológico o incluso
riesgo de toxicidad
�Menor efecto de antipirina, paracetamol, teofilina�Aumenta la toxicidad del paracetamol (quinonimina)�Disminuye efecto antileucémico de vimblastina
Menor efectofarmacológico o incluso
riesgo de ineficacia
Personas malnutridas pueden requerir menosdosis para un determinado efecto.
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Influencia de componentes propios de los alimentos en la metabolización de fármacos
• Vitaminas y oligoelementos son coenzimas y cofactores de múltiples reacciones del metabolismo.
– DEFICIENCIA: Disminuye la metabolización de fármacos, se potencia el efecto farmacológico y eventualmente su toxicidad (Ac.ascórbico, niacina, riboflavina, α-tocoferol...).
– EXCESO: ¿Aumenta la metabolización de fármacos y disminuye la duración del efecto terapéutico????.
ATENCIÓN SUPLEMENTOS
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
SUPLEMENTOS VITAMÍNICOS Y METABOLIZACIÓN DE FÁRMACOS
• ÁCIDO FÓLICO*
DISMINUYEEFECTO FENITOÍNA
• VITAMINA C
• Flufenazina (antipsicótico)
• Warfarina (anticoagulante)
• Zoxazolamina (relajante muscular)
ESTIMULACIÓN DEL METABOLISMO DEL FÁRMACOESTIMULACIÓN DEL METABOLISMO DEL FÁRMACO
Fenitoína p-Hidroxifenitoína
Ác. Fólico* 15mg/día VO
+ Crisis epilépticas
DISMINUYE EFECTO
•Dado que el ácido fólico es un cofactor necesario para la actividad del citocromo P-450, se sospecha que el efecto de esta vitamina sobre la fenitóina sea extrapolable a otros fármacos.
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
COMPONENTESPROPIOS
ALIMENTOS
ADITIVOSALIMENTARIOS
HAPC, PLAGUICIDAS CLORADOSOTROS: BPC Y DIOXINAS
CONTAMINANTES
INDUCTORES
INDUCTORES O INHIBIDORES ENZIMÁTICOSSOBRE EL SMH
INHIBIDORES
INDOLES BHA Y BHTPLAGUICIDAS ORGANOFOSFORADOSMETALES PESADOSESTEROIDES SINTÉTICOS(etinilestradiol)CO
CONTAMINANTESCOMPONENTES
PROPIOSALIMENTOS
CONTAMINANTES
FLAVONAS
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Inhibición enzimática del SMH por componentes propios de algunos vegetales
• FLAVONOIDES : Compuestos polifenólicos, abundantes en ciertas frutas (bergamotina e
hidroxibergamotina).
AGLICONES: inhiben citocromo P-450 del SMH
Disminuye metabolización presistémica de fármacos
Se potencian efectosfarmacológicos
Inmunodepresor: CiclosporinaAntihistamínico: TerfenadinaAntihipertensivos y/o antianginosos:
Nifedipina, Nisoldipina,Nitrendipina, Felodipina
Hipocolesterolemiantes: Simvastatina, Lovastatina
Inmunodepresor: CiclosporinaAntihistamínico: TerfenadinaAntihipertensivos y/o antianginosos:
Nifedipina, Nisoldipina,Nitrendipina, Felodipina
Hipocolesterolemiantes: Simvastatina, Lovastatina
Zumo de pomelo
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
HIDROCARBUROS AROMATICOSPOLICICLICOS
• HAPC: familia de varios centenares de compuestos formados por la fusión de 3 a 6 anillos aromáticos: benzopireno, antraceno, metilantraceno, benzantraceno, criseno, fenantreno, etc. que se forman por descomposición térmica (combustión incompleta) de material orgánico, fundamentalmente glúcidos y lípidos a Temperatura superior a 300 ºC.
Inductores enzimáticos del SMH:Interacción con fármacos: metabolización acelerada
HAPCHAPC DIOLEPÓXIDOSDIOLEPÓXIDOS UNIÓN AL ADNUNIÓN AL ADNMUTAGÉNESISMUTAGÉNESIS
CANCEROGÉNESISCANCEROGÉNESIS
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Fuentes de contaminación por HAPC
VEGETALESpor impregnación medioambiental
Humos de motores(coches, industrias)
Calefacciónplantas incineradoras
CONTAMINACIONAMBIENTAL
(aire, agua, suelo)
Ahumados
Tostados
Asados a la brasa
ALIMENTOSALIMENTOSALIMENTOSALIMENTOS
Interaccionestabaco y fármacos
TABACO
EXPOSICIÓNDEL HOMBRE
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
0
50
100
150
200
AUC (0-7H)
DIETA CONTROL 1
CARNE A LA BRASA
DIETA CONTROL 2
0
500
1000
1500
1 2 3 4 5 6 7
DIETA CONTROL 1
CARNE A LA BRASA
Efecto de la ingesta de carne a la brasa en la concentración plasmática de fenacetina
Tabaco – Fármacos
• Clozapina (estrecho margen terapéutico)
• Olanzapina
0
2
4
6
8
10
12
-1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Horas
µg/m
l
Concentración plasmática de teofilina en estado de equilibrio enfumadores ( ) y no fumadores ( )
después de un tratamineto de 125 mg cada 8 horas
* Diferencias significativas entre los dos grupos (p <0.005)
*
**
**
*
*
El consumo de tabaco provoca la inducción del citocromo P-448 del SMH, que puede implicar una metabolización más rápida de algunos fármacos.
Se ha recomendado (De Leon, 2004) el ajuste de las do sis de clozapina y olanzapinamediante un factor de corrección de 1,5 en los fumado res respecto a los no fumadores.
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Concentraciones plasmáticas de desmetildiazepam enfumadores ( ) y no fumadores ( )
después de la administración oral de clorazepato
1
5
10
20
50
0 10 20 30 40 50 60 70 80 Horas
µg/m
l
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Necesitan los fumadores más dosis de algunos Fármacos para alcanzar
el mismo efecto que losNo fumadores.
Necesitan los fumadores más dosis de algunos Fármacos para alcanzar
el mismo efecto que losNo fumadores.
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
INFLUENCIA DE LA DIETA EN
LA EXCRECION DE FARMACOS
FormaIonizada
Forma NoIonizada
EXCRECION
REABSORCIÓN(difusión pasiva)
POTENCIACION DEL EFECTO(EFECTO MÁS PROLONGADO)
• Fármacos o sus metabolitos
DISMINUCION DEL EFECTO(EFECTO MÁS FUGAZ)
INTERACCION: ALIMENTOS ACIDIFICANTES OALCALINIZANTES DE LA ORINA
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Carácter de los alimentos como acidificante o alcalinizante fisiológico
ACIDIFICANTES(cenizas ácidas)
• Carne• Pescado• Huevos• Cereales y derivados
(pan, galletas, pastas alimenticias)
ALCALINIZANTES(cenizas alcalinas)
• Leche• Verduras y legumbres
(todas excepto lentejas)• Frutos secos
(almendras, coco, castañas)• Frutas
(todas excepto ciruelas y arándanos)
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
Influencia de la dieta en la excreción de fármacos
DietaAcidificante
Favorece la reabsorción de fármacos ácidos
Favorece la eliminación de fármacos básicos
DietaAlcalinizante
Favorece la reabsorción de fármacos básicos
Favorece la eliminación de fármacos ácidos
Fármacos ácidos•Ácido acetil salicílico
•Ácido nalidíxico
•Ácido fusídico
•Barbitúricos
•Metenamina(*)
• Nitrofurantoina (*)
Fármacos básicos• Anfetamina
• Cafeína
• Quinidina
• Quinina
• Pseudoefedrina
• Efedrina
(*) Antisépticos urinarios que suelen administrarse con sustancias acidificantes de la orina
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
IAM AL NIVEL DE LA EXCRECION
DE FARMACOSSALES DE LITIO / SODIO
INHIBICIÓN COMPETITIVA EN LA REABSORCIÓN TUBULAR
SODIO
SODIO EFECTO FARMACOLÓGICOEl Na+ facilita la eliminación renal del Litio e impide su reabsorción tubular.
RIESGO DE INTOXICACIÓNINGESTA
CONTROLADADE NaCl
INGESTA CONTROLADA
DE NaCl
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
El hipérico o hierba de San Juan (Hypericumperforatum) es la especie más abundante de la familiade las gutíferas (Guttiferae) o hipericáceas(Hypericaceae). Es una planta herbácea perenne, común en los terrenos de baja y media altura y nativa del norte de África, Sudáfrica, América del Sur, Asia, Australia, Europa y Nueva Zelanda.
Para su uso como planta medicinal, se suelenemplear principalmente las hojas y las flores. El hipérico es una de las plantas medicinales másutilizadas para el tratamiento de:• Depresión. • Ansiedad. • Lesiones de la piel. •Procesos inflamatorios.El extracto de hipérico está formado por una mezclacompleja de componentes activos incluyendoflavonoides, glucósidos de flavonoles, biflavonas, naftodiantronas, floroglucinoles y ácidos fenólicos.
El hipérico o hierba de San Juan (Hypericumperforatum) es la especie más abundante de la familiade las gutíferas (Guttiferae) o hipericáceas(Hypericaceae). Es una planta herbácea perenne, común en los terrenos de baja y media altura y nativa del norte de África, Sudáfrica, América del Sur, Asia, Australia, Europa y Nueva Zelanda.
Para su uso como planta medicinal, se suelenemplear principalmente las hojas y las flores. El hipérico es una de las plantas medicinales másutilizadas para el tratamiento de:• Depresión. • Ansiedad. • Lesiones de la piel. •Procesos inflamatorios.El extracto de hipérico está formado por una mezclacompleja de componentes activos incluyendoflavonoides, glucósidos de flavonoles, biflavonas, naftodiantronas, floroglucinoles y ácidos fenólicos.
HIERBAS MEDICINALES
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
REDUCCIÓN DE LAS CONCENTRACIONES DE CICLOSPORINA REDUCCIÓN DE LAS CONCENTRACIONES DE CICLOSPORINA
INDUCCIÓN DE CYP3A4 INTESTINAL Y HEPÁTICA Y DE LA P-GP
Interacción importante: Rechazo del órgano trasplantadoInteracción importante: Rechazo del órgano trasplantado
Dra. M. Carmen Vidal-CarouUniversitat de Barcelona
DISMINUCIÓN DE LA BIODISPONIBILIDAD DEL INDINAVIRDISMINUCIÓN DE LA BIODISPONIBILIDAD DEL INDINAVIR
INDUCCIÓN DE CYP3A4
La Agencia de Evaluación Europea del Medicamento recomienda que los pacientes con VIH que reciben inhibidores de la proteasa no deben tomar hipérico ni productos que contengan esta hierba.
• ALCOHOL / FÁRMACO
– FARMACOCINÉTICAS
– FARMACODINAMICAS
• FÁRMACO / ALCOHOL
– EFECTO DISULFIRAM O ANTABÚS
– POTENCIACIÓN DE LA TOXICIDAD DEL ALCOHOL
INTERACCIONES ENTRE FÁRMACOS Y ALCOHOL
ALCOHOL ................ XENOBIÓTICO
INTERACCIONES FARMACODINÁMICAS DEL
ALCOHOL
• El alcohol actúa como antagonista de fármacos estimulantes del SNC
• El alcohol actúa como agonista de efectos terapéuticos y Secundarios del fármaco
AlcoholInteracciones farmacocinéticas
Metabolización • Ingesta OCASIONAL de alcohol: Se inhibe la metabolización de fármacos por un
mecanismo competitivo del alcohol sobre el citocromo P-450.
• Ingesta HABITUAL de alcohol: Se acelera la metabolización de fármacos debido a la inducción que provoca el alcohol en el SMH.
Aumento de la biodisponibilidad del fármaco y posib le potenciación de los efectos
Disminución de la biodisponibilidad del fármaco y p osible pérdida de los efectos
Interacciones farmacocinéticas del alcohol a nivel de metabolización
� ¿Qué fármacos pueden tener alterada su metabolización por el efecto del alcohol?
� TODOS LOS QUE SE METABOLICEN MEDIANTE EL SMH.
� ¿Cómo se formula la interacción?. Ejemplo: Fenitoína
� LA INGESTION AGUDA DE ALCOHOL AUMENTA LA VIDA MEDIA DEL FARMACO AL COMPETIR POR LOS ENZIMAS DE METABOLIZACION.
� LA INGESTION CRONICA DE ALCOHOL AUMENTA EL ACLARAMIENTO TOTAL DEL FARMACO DEBIDO A LA INDUCCIÓN ENZIMATICA
Desaparición del meprobamato plasmático en voluntari os humanosno consumidores ( ) y consumidores crónicos ( ) de etanol.
[Rubin & Lieber (1981), Science , 172: 1097-1102]
Mep
roba
mat
oen
san
gre
(% d
el v
alor
máx
imo)
La vida media del meprobamato en sangre se reduce a la mitad en alcohólicos.
50
100
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 Horas
Alcohol y benzodiacepinas
• Interacción Farmacodinámica• Potenciación del efecto depresor sobre el
SNC. Se aprecia, especialmente, en la actividad psicomotora.
• Interacción Farmacocinética• Aumento de la absorción VO• Ingesta ocasional: Retraso en la
metabolización• Ingesta habitual: Metabolización más rápida
La mayoría de estudios se han realizado con diacepam y alcohol, si bien nitracepam y bromacepamparecen tener efectos similares. Por el contrario, la metabolización de clordiacepóxido y oxacepamparece menos afectada por el alcohol.
Alcohol y paracetamol
• La ingestión habitual de alcohol :
• Conlleva una inducción enzimática que da lugar a una mayor formación de metabolitos hepatotóxicos y una mayor sensibilidad del hígado frente a estos metabolitos.
• Implica una menor biodisponibilidad del fármaco debido a:
» Un mayor aclaramiento presistémico» Una mayor metabolización hepática
• La intoxicación etílica aguda :
Inhibe el metabolismo hepático del paracetamol, aumentando su vida media.
• La administración aguda de etanol en animales tiende a proteger frente a la hepatotoxicidad de una dosis masiva de paracetamol.
• La embriaguez contribuyó a la evolución favorable de un intento de suicidio con más de 60 gramos de paracetamol.
ALCOHOL Y AINES
• POTENCIACIÓN DE EFECTOS SECUNDARIOS
– El alcohol potencia el poder ulcerógeno de los AINEs por incremento directo de la secreción ácida gástrica. Especial atención a los “salicilatos” al ser principios activos que forman parte de numerosas formulaciones.
INTERACCIONESFARMACO vs ALCOHOL
Etanol Acetaldehído Ac. Acético
ADH ALDH
• Rubor en cara y cuello, sudoración• Náuseas y vómitos• Cefalea y dolor abdominal• Caída de la presión arterial• Alteraciones del ritmo cardíaco.
Efecto antabús o disulfiram
Alcohol – FármacoEfecto disulfiram o antabús
Etanol Acetaldehído Ac. AcéticoADH ALDH
• Rubor en cara y cuello, sudoración• Náuseas y vómitos• Cefalea y dolor abdominal• Caída de la presión arterial• Alteraciones del ritmo cardíaco.
Antibióticos Cloranfenicol Griseofulvina
Cefalosporinas
Otros antibacterianos
Sulfonamidas, Metronidazol,
Isoniazida, Etionamida Derivados nitrofurano
Hipoglucemiantes (sulfonilureas)
Acetohexamida Carbutamida Tolbutamida
Clorpropamida
Citostáticos Procarbazina
Vasodilatadores periféricos
Tolazolina
INFLUENCIA DE LOS FARMACOS EN LOS EFECTOS DEL ALCOHOL ETÍLICO
•Potenciación de los efectos tóxicos del etanol.
FOODnetBASE
http://www.crcnetbase.com/page/food_science_ebooks
ScienceDirect
http://www.sciencedirect.com/
Vidal Carou MC, Bosch Fusté J. Interacciones entre alimentos y medicamentos.
A: Carbajal Azcona A, Coord. Manual práctico de nutrición y Salud. Madrid :
Exlibris Ediciones; 2012.
http://www.katedrakelloggs.com/uploads/katedra_docs/Manual_Nutricion_K
elloggs_10.pdf
Centro de información on-line del medicamento de la Agencia Española del
Medicamento y Productos Sanitarios, CIMA. Disponible a:
http://www.aemps.gob.es/cima/fichasTecnicas.do?metodo=detalleForm