O centeo

CENTEO(Secale cereale)

centenorye

seiglecenteio

O centeo é unha planta herbácea gramínea que pode acadar 1,60 m de altura. Ten unha fácil nascencia e resiste os climas fríos mellor que os outros cereais.

RAÍZ Fasciculada. Ten un sistema radicular moi desenvolvido.

TALO (CANA) Oco, dividido por tabiques transversais.

FOLLAS Alternas, envainadoras e cos nervos paralelos. De 20 a 30 cm de lonxitude.

FLORES Agrupadas en espigas terminais protexidas por brácteas (glumas e glumelas).Florece de maio a xuño.

espiga e grans de centeo

FROITOS (GRANS) De tipo cariópside, cunha única semente soldada ao froito.

O centeo é un cereal que se cultiva desde finais do paleolítico. Os indicios máis antigos son de Abu Hureyra, ao norte de Siria, no val do Éufrates.

O centeo está moi ben adaptado aos solos ácidos e de pouca fertilidade e ao clima rigoroso do interior de Galiza. Noutros tempos foi o cereal máis cultivado (o pan) e a base fundamental da alimentación en moitas zonas rurais, en especial da montaña.Hoxe en día este cultivo está practicamente abandonado. Cultívase sobre todo nas montañas de Lugo e Ourense, a maior parte para forraxe.

campo de centeo na Mezquita

searas de centeo nos Ancares, hai 30 anos

Seméntase no outono (grandal) e recóllese de xuño a agosto. Tamén se pode sementar na primavera (serodio) se o mal tempo non o permite no outono.

CULTIVO

A sementeiraTradicionalmente cultivábase de varias maneiras:-Anovando o monte facendo rozas, estivadas ou cavadas. As "searas" ou "senras" de centro cultivadas polo sistema de rozas aproveitaban un ano a fertilidade natural do monte e cun lixeiro estercado podíanse sementar outro ano máis, Logo deixábanse outra vez a monte.-En barbeito cultivando a terra un ano si e outro non.-En rotación con outros cultivos, alternándoo xeralmente con patacas.  Cando a planta acada unha certa altura pódese aproveitar como forraxe dándolle un corte ou pacéndoo co gando, A este alimento para o gando chámaselle "ferraña", Na primavera volve agromar e déixase ata a sega.

ARADOS: Empréganse para labrar a terra arrastrados por máquinas ou animais.

Cambela: é un arado tradicional galego moi primitivo. Está feito aproveitado a camba natural dunha árbore á que se lle engadía unha rella de ferro. Usábase nas montañas do Cebreiro, Ancares e O Courel.

Arado romano: é o arado tradicional máis común. Usouse desde a prehistoria ata a actualidade. Está construído en madeira agás a rella ou ferro que cobre o dente.

Museo da Fonsagrada

A seituraTen lugar cando o froito está maduro desde finais de xuño ata agosto, segundo as zonas.Faise utilizando fouciños, gadañas ou máquinas segadoras.Tradicionalmente a seitura facíase á man, cortando e xuntando as plantas en gavelas que se ataban en feixes ou mollos. Os mollos poñíanse de pé apoiados uns nos outros formando medeiros para que secasen, logo fórmábanse as medas, onde se amoreaban os mollos colocándoos en víos horizontais e cos grans cara adentro. Actualmente só se fai a seitura á man en parcelas pequenas. Nas grandes utilízanse máquinas.

seitura de centeo nos Ancares, hai 30 anos

GADAÑAFormada por unha lámina de ferro triangular e curvada, afiada pola parte cóncava, é un mango perpendicular para manexala. Úsase para segar herba e cereais.

FOUCE, FOUCIÑO ou FOUCIÑAFormado por unha folla de ferro en forma de media lúa, afiada pola parte cóncava, cun mango para suxeitala. Úsase para cortar herba, cereais...

A mallaÉ o labor que se realiza para separar o grao da palla. Pódese realizar de varias formas:-Golpeando directamente as espigas dos mollos contra un obxecto (pedra, táboa...).-Lavadoiro: golpéanse as espigas cun pau sobre unha pedra ou unha táboa inclinada. Deste xeito só se mallan cantidades pequenas.-Con mallo: labor que se facía colectivamente na eira propia ou nunha eira común por turnos. Faise con tempo soleado para que o centeo estea ben seco e quente e salte ben o gran.

Os malladores postos en dúas ringleiras, unha fronte da outra, van mallando alternativamente, cando os dunha ringleira baten co mallo, os da outra téñeno levantado. Comezan mallando de vagar (desbicar ou decruar) e logo baten más forte facendo resoar o golpe (bourear). Vanse desprazando por todas as fileiras de mollos ata que rematan.

Rematada a malla vanse collendo os feixes de palla, sacúdense e átanse con vincallos, facendo colmeiros que se levan para o palleiro. Logo várrese superficialmente para eliminar os coaños (pallas miúdas, espigas...) e xúntase o grao coa axuda de rodos.

Malla mecánicaFaise con máquinas malladoras que separan a palla do gran. É un traballo que se pode facer na mesma leira onde están as medas ou na eira da casa. Tamén é costume xuntarse os veciños para axudar. As malladoras adoitan ser dun particular que as aluga a cada casa cobrando segundo o tempo de traballo.

MALLOFormado por dous paus, un longo (mangueira) e outro máis curto (pírtigo ou malladoiro) articulados entre sí por medio dunhas pezas de coiro, corno ou ferro. Úsase para mallar ou debullar os cereais.

  

GALLAS, GALLETAS, FORCADAS, FORQUILLAS.Instrumentos de formas diversas con varios dentes longos e finos dispostos, unhas veces alineados, e outras en planos diferentes. Úsanse para cargar e remexer herba, palla...

 

forquilla galla galleta

PA DE AVENTARFormadas por unha peza de madeira rectangular cun mango. Úsábanse para aventar os cereais.

 

PANDEIRO, PENEIRA, CRIBORecipientes cilíndricos formados por un marco de madeira e un fondo de coiro ou rede metálica. Úsanse para aventar os cereais.

 

O centeo podíase gardar como estaba ou limpar de palla (quitándolle as abixardas). Para iso érguese ou avéntase nun sitio no que haxa vento para que se separen os anacos de palla, as arganas e o po do gran. Facíase cun pandeiro ou un cribo deixándoo caír desde o alto para que o vento leve as abixardas.Máis recentemente este labor realizábase cunhas máquinas aventadoras.Logo xuntábase o gran, recollíase, medíase cun ferrado e gardábase en sacos, nunha tulla ou nunha hucha.

As tullas son recipientes de madeira nos que tradicionalmente se almacenaba o gran.

Tulla feita cun toro oco de castiñeiro.(Museo Liste, Oseira)

USOS DO CENTEOA fariña úsase para facer pan, soa ou mesturada con fariña de trigo ou de millo (mistura ou mistilla). A fariña de centeo é máis escura que a de trigo e contén menos glute, o que fai o pan máis escuro e máis compacto. O pan de centeo consérvase moi ben.

O centeo forma parte de numerosos alimentos a base de cereais: pastas, galletas, copos...En Rusia o centeo utilízase para elaborar unha cervexa.É un dos cereais que se empregan na elaboración do whisky.

O gran e a palla úsanse para alimentación do gando.Coa palla longa e flexible (colmo) fanse cubertas para alboios e pallozas, sombreiros, cestos, cordas...

O CORNELLO DO CENTEO, caruncho, cornizo, dentón, grao de corvo, dente de can (Claviceps purpurea) é un fungo ascomicete que ataca o centeo instalándose no ovario da flor.Contén varias substancias tóxicas e foi moi utilizado en medicina popular.

MUÍÑOSSon distintos tipos de aparellos que se empregan para moer o gran e facer fariña.Coñécense desde tempos moi antigos. Funcionan con enerxía muscular, hidráulica, eólica, das mareas, eléctrica...

Muíño hidráulico

Muíño de vento

Muíño eléctrico

ELABORACIÓN DO PANINGREDIENTES: fariña, auga, sal, lévedo.PROCESO:•Amasado•División e pesado•Repouso ou fermentación•Formado•Cocción

REFRÁNS-O que sementa sen semente sega sen fouciña.-Por San Xoan bótalle a fouciña ao pan, e en Santa Mariña da meda fai fariña.-En abril espigas mil, en maio todo espigado.-Polo San Simón tapa o portelo da sazón (gran sementado do seu tempo), o da resteva non.-Polo San Clemente bota a túa semente.-No agosto a fariña e no setembro a fouciña.-Por Santa Mariña deixa o sacho e colle a fouciña.-A auga por San Xoán tolle o viño e non da pan.-Polo San Xoán seca a raíz do pan.

TRADICIÓN ORAL

Festa da malla en Allariz

Existen moitos costumes e tradicións relacionados coa malla nos diferentes puntos de Galiza. Actualmente xa non se fai, pero nalgúns lugares celébranse festas etnográficas que reproducen a tradición (AlIariz, Xunqueirade Ambía, Vilalba, Noceda do Caurel...)

MONTAXE: Adela LeiroTEXTOS: Adela Leiro, Manuel NúñezFOTOS: Adela Leiro, Mon Daporta, InternetDEBUXOS: Mon Daporta

Decembro 2014