Sintagmak
● Izen Sintagma eta Aditz Sintagma
● Izen Sintagma NOR, NORK eta NORI
● Sintagmak eta aditzak
● Izen Sintagmaren osagaiak
● Izen Sintagmaren egitura
● Egituraren adierazpena
● IS NORK eta IS NORI
Hurrengoak sintagmak dira, euskaraz aditzarekin komunztadura duten perpauseko osagaiak, alegia?
Mutil horrek ez daki zer gertatu denGizakia al da naturaren etsairik handiena?Esaiozu Mikeli isilik egoteko, mesedez
Zelako egitura dute? Zein funtzio betetzen dute perpausean?...Bada, sintagmen iruzkina landuko dugu atal honetan.
HIZKUNTZ IRUZKINA
16
Adiera orokorra:
• Perpauseko bi atal nagusietako bat,subjektua den atala. Adibidez:
Txakurrak katuari zaunka egin dioIS AS
Izen Sintagma
Zehaztu zer diren koloretan dauden hurrengo per-pausetako atalak: Izen Sintagma ala AditzSintagma. Bereizteko, perpauseko elementuen ordena ez dagarrantzitsua. Erreferentzia nagusia: subjektua.
Zehaztu zer diren koloretan dauden hurrengo perpausetako atalak: IS NORK, IS NOR ala IS NORI.
• Subjektua zein den jakiteko, galdetu beti aditzari:
Disko berria utzi dit Nork? → (Hark)SUBJEKTUA
Subjektua
1. Soroak lantzen hasi dira . ❍ ❍
2. kontatu digu filma. ❍ ❍
3. Nik . ❍ ❍
4. kantari hori? ❍ ❍
5. Egun argiz abiatu ziren . ❍ ❍mendigoizaleak
Gustatzen al zaizu
beste zeozer egingo nuke
Maitek
nekazariak
PerpausaAS
IS
1. Zeuk hartu al dizkidazu apunteak? . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
2. Mireni, batzuetan dena ahazten zaio. . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
3. Euts iezaiozue gogor ateari. (Zuek) . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
4. Arratsalde ederra eman didate auzoko umeek! . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
5. Bidaia otsailean egingo dute. . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
6. Uholdeak eragin zituen abuztuko euriteak. . . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
7. Luzaro ibili da Ameriketan artzain. . . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
8. 1.000 pezeta galdu zaizkit tabernan. . . . . . . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
9. Halako txakur basatirik ez dut berriz ikusi. . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
10. Eztabaidaren ondoren borrokari ekin zioten. . . . ❍ ❍ ❍ ❍ ❍
IS NORI
IS NOR
IS NORK
Adiera zehaztua:
• Perpaus barnean hiru ISegon daitezke:
Jonek → IS NORK
Jon → IS NOR
Joni → IS NORI
Izen sintagmak
Beti dago perpausarenAS atalean. Ez da inoizere subjektu:
Aneri eraztuna galdu zaioIS NORI → AneriIS NOR → Eraztuna (subj.)
IS NORI
Subjektua edo osagarriada gehienetan. Baina per-paus batean bi IS norbadaude, bata subjektuada eta bestea IS atributua.
Jon etxean dago → IS subj.
Jon alkate dago → IS atrib.
IS NOR (edo ZER)
Beti da subjektua.
Eskuak busti ditu umeak
IS NORK
subj.
atrib.
osag.
HIZKUNTZ IRUZKINA
17
Markatu hurrengo aditzekin komunztadura egiten duten sintagmak. Perpauseko aditzak eta sin-tagmek komunztadura dute,hots, lotura dute.
Ekarri diot (Nik-hari-hura)Jausi zaizkio (Haiek-hari)
Komunztadura
1. Perpausa bi atal nagusitan bereizten al da: Izen Sintagma eta Aditz Sintagma? . ❍ ❍2. Adiera zehatzagoan, Izen Sintagma subjektu den atalari esaten al zaio? . . . . . ❍ ❍3. Aditz Sintagma atalaren barnean izen sintagmarik egon al daiteke? . . . . . . . . . ❍ ❍4. Hiru izen sintagma mota bereizten al dira: IS NOR, IS NORK eta IS NORI? . . . . . . ❍ ❍5. Perpaus batean bi IS NOR badaude bata subjektu eta bestea atributu al dira? . . ❍ ❍6. Perpaus barnean IS NORK bat eta IS NOR badaude, subjektu beti IS NORK al da? . ❍ ❍7. IS NORI ere izan al daiteke perpaus baten subjektu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍8. Perpauseko izen sintagmek eta aditzak komunztadura izaten al dute? . . . . . . . . ❍ ❍9. IS NOR beste era batera ere deitzen al da, IS ZER? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍
10. Subjektu den izen sintagma beti egoten al da perpausaren hasieran kokatua? . . ❍ ❍11. Izen sintagmak eliditurik edo ezkutuan egon al daitezke, perpausean azaldu gabe? ❍ ❍12. Hori falta zaizu orain? Perpaus horrek bi izen sintagma al ditu? . . . . . . . . . . . . ❍ ❍13. Liburua eskatu zidan. Perpaus horretan hiru izen sintagma al daude? . . . . . . . . ❍ ❍14. Gidari izan da urte askotan. Gidari perpaus horren izen sintagma subjektu al da? ❍ ❍15. Patxi jokalari ona da. Jokalari ona perpaus horren sintagma atributua al da? . . ❍ ❍16. Izen Sintagma kontzeptu singularra denean, hots, atal nagusia, maiuskulaz? . . . ❍ ❍17. Bestalde, izen sintagma bat, sintagmak pluralean... aipatzen ditugunean, minuskulaz? ❍ ❍
Bai Ez
Eraman zizkion ❍ ❍ ❍
1. Aurki zezaketen ❍ ❍ ❍
2. Gogoratuko nuke ❍ ❍ ❍
3. Itzul liezadake ❍ ❍ ❍
4. Egiten zizkigun ❍ ❍ ❍
5. Joango balira ❍ ❍ ❍
6. Kanta genezake ❍ ❍ ❍
7. Gal dakizkioke ❍ ❍ ❍
8. Sartzen ziren ❍ ❍ ❍
9. Jarrai lezake ❍ ❍ ❍
10. Ematen badigute ❍ ❍ ❍
• • •
Nor Nori Nork
Utzi zizkion .............. ............... ..............
11. So egin diezaioke .............. ............... ..............
12. Margotu digute .............. ............... ..............
13. Hertsi zien .............. ............... ..............
14. Ipiniko zenion .............. ............... ..............
15. Idatzi balute .............. ............... ..............
16. Zutituko zen .............. ............... ..............
17. Handitu zaizkio .............. ............... ..............
18. Ereingo balituzte .............. ............... ..............
Nor/Zer Nori Nork
haiek hari hark
HIZKUNTZ IRUZKINA
18
Bi dira izen sintagma baten oinarrizko osagaiak: izena eta deter-minatzailea. Baina izenarekin bat eginik izenondoak ere egotendirenez, izenaren multzoa (IM) + Det direla esango dugu. Hortaz:
IM → iz + izond
IS → IM + Det
Izena askotan izenondobatekin egoten da, eta biekmultzo bat osatzen dute: IM
Baloi berri aizena izenondoa
Izenaren Multzoa
Izenaren Multzoa
Izen Sintagmak osagaibakarra izaten du batzue-tan: izord
Ni Norbaitizord izord
Izenordaina
Izen sintagma edo, honenbarnean, izenondoa gra-duatzen dute: grad
Oso baloi gogor agrad IM Det
ISBaloi oso gogor a
iz grad izond DetIS
Graduatzaileak
Izen sintagma mugatzen duten elementuak determinatzaile deitzen dira: DetGehienetan sintagmaren amaieran egoten dira, baina baita hasieran ere; edo hasieran eta amaieran.
Determinatzaileetan hiru mota bereizten dira: mugatzaileak, zenbatzaileak eta nolakotzaileak.
Determinatzaileak
Aztertu koloretan dauden elementuen iruzkina. Markatu Ongi / Gaizki.
1. Tren oso arina ....................... → .................... ❍ ❍
2. Irrati zaharregia ....................... → .................... ❍ ❍
3. Liburu berria ....................... → .................... ❍ ❍
4. Bide nahiko txarra ....................... → .................... ❍ ❍
5. Zenbait pertsona ....................... → .................... ❍ ❍
6. Kale zikin hura ....................... → .................... ❍ ❍
7. Norbait ....................... → .................... ❍ ❍
8. Txakurrik gaiztoena ....................... → .................... ❍ ❍
9. Zaku astuna ....................... → .................... ❍ ❍
10. Nahiko janari txarra ....................... → .................... ❍ ❍
O G
Baloi berri abat
iz izond asko
IM Det
• -a, -ak, -ok• hau, hori, hura• hauek, horiek, haiek
Mugatzaileak• bat, bigarren, bana...
• asko, gutxi, zenbait...
• guzti, oro
Zenbatzaileak• zein, edozein, zein-nahi...• zer, zernahi...
• beste
Nolakotzaileak
grad
grad
Det nol
izond
Det zenb
Det mug
izord
grad
izond
iz
Bi baloi berri ak
iz izond
Det IM Det
Hainbat baloi berriEdozein
Bi iz izond
Det IM
HIZKUNTZ IRUZKINA
19
Iruzkin adierazpen horietan jarri falta diren kategori laburdurak.
Bereiz itzazu sintagma horien elementu guztiak. Ondoren, zehaztu bakoitzaren kategoria gramatikala.
Tren oso arina ............................................ → ................................................
1. Irrati zaharregia ............................................ → ................................................
2. Liburu berria ............................................ → ................................................
3. Bide nahiko txarra ............................................ → ................................................
4. Zenbait pertsona ............................................ → ................................................
5. Kale zikin hura ............................................ → ................................................
6. Norbait ............................................ → ................................................
7. Txakur(rik) gaiztoena ............................................ → ................................................
8. Zaku astuna ............................................ → ................................................
9. Nahiko janari txarra ............................................ → ................................................
IS
IM Det
mug
aoso arintren
iz izond
grad izond {
➔ tren oso arinamug
aberriliburu
IS
IM
{
➔ liburu berria
IM Det
anahiko txarbide
grad {➔ bide nahiko txarra
tren - oso - arin - a iz - grad - izond - mug
IS
Det
mug
azahar egiirrati
iz izond
{➔ irrati zaharregia
HIZKUNTZ IRUZKINA
20
Zuhaitzak edo adierazpen grafiko horiek osatzeko honako prozedura jarraitu dugu.
Øpertsonazenbait
IS
Det IM
3. Zatiketa2. Giltza1. Gezia eta sintagma
Behetik gorantz
• Goitik behera hasi• Eskuinetik ezkerrera
iz {➔ zenbait pertsona
mug
hurazikinkale
IS
IM
{➔ kale zikin hura
norbait
IS
{➔ norbait
mug
aastunzaku
IS
IM
{➔ zaku astuna
txar ajanarinahiko {➔ nahiko janari txarra
IS
Det
agaizto entxakur
IS
IM Det
iz
mugiz izond
{
➔ txakurrik gaiztoena
abihurri enume {
➔ umerik bihurriena
abihurri enume {
➔ umerik bihurriena
• Aplikatu atalei dagozkienformulak
IS
IM Det
abihurri enume {
➔ umerik bihurriena
IS
IM
mug
➧ ➧
1 2 3
HIZKUNTZ IRUZKINA
21
IS oinarrizko egitura da. Beraren gainean beste egitura batzuk eraikitzen dira, esaterako IS NORK eta IS NORI.Hauek IS arruntak dira baina erlazio atzizki bat dute (erl), hots, deklinabide atzizki bat: k eta i dira.
Zein da hurrengo sintagmen sakoneko egitura?
Mikelek ...........................................
1. Mutilek ...........................................
2. Auto hauei ...........................................
3. Martini ...........................................
4. Neskek ...........................................
5. Hainbat etxek ...........................................
6. Bi arkatz horiei ...........................................
Ondoren horien zuhaitzak egin behar dituzu. Baina lehenago ea ikasi dituzun zuhaitzak egiteko erabilibehar diren laburdurak. Batzuk letra larriz idazten ditugu; beste batzuk, letra xehez.
IS NORI → IS + erl
IS NORK → IS + erl
Izenordaina .....................
1. Izen Sintagma .....................
2. Mugatzailea .....................
3. Determinatzailea .....................
4. Izenaren Multzoa .....................
5. Graduatzailea .....................
6. Nolakotzailea .....................
7. Izen Sintagma NORK .....................
8. Izen Sintagma NORI .....................
9. Aditz Sintagma .....................
10. Izen Sintagma atributua .....................
Sintagmaren barne egiturada, elementu guztiek osatzendutena. Oinarrizkoena da.
Giltzaren bidez sakoneko egi-turatik azalekora aldaketakgertatu direla adierazten da.
Sakoneko egitura
Sintagmek duten kanpokoegitura da, entzuten dugunaedo idatzita ikusten duguna.
Geziaren (➔) ondoren jar -tzen dugun atala da.
Azaleko egitura
Batzuetan sintagmek ez dutemugatzailerik izaten (-a, -ak).
Kasu horretan, determinatzai-learen lekuan Ø ikurra jarribehar da.
IS mugagabeak
khorikatu {➔ katu horrek
Mikel Ø k
izord
Izena Det erl
IS etxe aIS nork etxe a kIS nori etxe a i
Izen sintagmakIS NORK
IS erl
IS NORI
IS erl
HIZKUNTZ IRUZKINA
22
1. Izen Sintagmaren oinarrizko osagaiak izena eta izenondoa al dira? . . . . . . . . . ❍ ❍2. Determinatzaile deitzen al dira IS mugatzen duten elementuak? . . . . . . . . . . . . ❍ ❍3. Determinatzaileak ISren hasieran, amaieran edo bietan egon al daitezke? . . . . ❍ ❍4. Sakoneko egituran osagaiak elkartu gabe jartzen al ditugu? . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍5. IS nork izen sintagma arrunt baten gainean eraikia al dago? . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍6. IS batzuk mugagabeak al dira, mugatzailerik onartzen ez dutelako? . . . . . . . . ❍ ❍7. IS mugagabeetan Det gunearen barnean beste ikurren bat jartzen al dugu? . . . ❍ ❍8. Izenordain batek berak bakarrik osa al dezake izen sintagma bat? . . . . . . . . . ❍ ❍9. Zuhaitza deitzen al diogu egituraren adierazpen grafikoari? . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍
10. Det IS gunetik irteten al da beti, eta hortik bakarrik? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍11. grad IS gunetik edo IZOND gunetik ere irten al daiteke? . . . . . . . . . . . . . . . . . ❍ ❍12. IM gunetik IZ bat baino gehiago atera al daiteke, hitz elkartuen kasuan, esaterako? ❍ ❍13. IM gunetik IZOND bat baino gehiago atera al daiteke: Tresna zikin zatarra? . . ❍ ❍14. IS bat singularra, plurala edo mugagabea den erlazio atzizkiak zehazten al du? . ❍ ❍
Bai Ez
kØMikel
IS nork
IS erl{
➔ Mikelek
IM
iz
Det
kakMutil {➔ Mutilek
{➔ Auto hauei
{
➔ Martini
{
➔ Neskek
{➔ Edozein etxek
{➔ Bi arkatz horiei