Gida hau Prosalus eta Espainiako Gurutze Gorria erakundeek, GarapenerakoLankidetzaren Espainiako Agentziarekin batera finantzatutako"Comprendiendo el derecho humano a la salud: la importancia de losdeterminantes sociales de la salud" proiektuarekin batera argitaratutakomaterialaren parte da.
Argitalpen honetako edukia Prosalus eta Espainiako Gurutze Gorriarenerantzukizuna da eta ez du AECID (Garapenerako Nazioarteko LankidetzarakoEspainiako Agentzia) erakundearen iritzia jaso beharrik.
Argitaratzailea eta banatzailea: Prosalus eta Espainiako Gurutze GorriaDiseinua eta maketazioa: estudio blgInprimatzea: AdvantiaLege-gordailua: M-34170-2012
1. Sarrera ............................................................................................................................................
2. Gidaren aurkezpena ....................................................................................................................
3. Osasuna eskubidea dela ulertuz ..............................................................................................
3.1. Giza eskubideak ..............................................................................................................................
3.2. Osasuna giza eskubide gisa ........................................................................................................
3.3. Osasunari dagozkion desberdintasunak ................................................................................
4. Osasunaren baldintzatzaile sozialak ........................................................................................
4.1. Osasunaren baldintzatzaile sozialak ......................................................................................
4.2. Generoa osasunaren erabakigarri sozial gisa ........................................................................
4.3. Ura eta saneamendua eskura izatea, osasunaren baldintzatzaile gisa ........................
4.4. Bizigarritasun egokia osasunaren baldintzatzaile gisa ......................................................
4.5. Hezkuntza osasunaren baldintzatzaile gisa ..........................................................................
5. Milurteko garapenerako helburuak: mundu mailako osasunaren aldeko apustua ....
6. Allikay-ren bidaia: osasuna eskubidea dela ulertuz ............................................................
6.1. Erakusketaren aurkezpena ............................................................................................................
6.2. Erakusketa dinamizatzeko proposamen pedagogikoa ......................................................
2
4
6
6
7
9
13
13
16
18
19
21
22
24
24
25
3
Gida honek ezagutzera eman nahi du osasunerako giza eskubidearen edukia eta gure bizitzabaldintzatzen duten2 eta eragotzi daitezkeen bidegabeko eta behar ez diren desberdintasu-nak sortzen dituzten faktore (osasunaren baldintzatzaile sozialak) guztien gainean jokatzekobeharra. Horretarako, gida honetako protagonistak, Allikay-k, bidaian lagunduko digu. Osa-sunaren sustatzailea da bere komunitatean eta pertsonen osasuna hobetu nahi badugu, gizaeskubideen aitorpenerako lan egitera gonbidatzen gaitu. Hainbat pertsonaiaren bitartez osa-sunerako giza eskubideak (eta beste eskubide batzuk) urratu direneko benetako kasuakazalduko zaizkigu erakusketan eta osasuna eskubidea dela ulertzeko argitu, eztabaidatu etairuzkindu nahi ditugun galderak planteatuko zaizkigu.
Prosalus eta Espainiako Gurutze Gorritik osasunerako giza eskubidearen alde egiten dugu,osasunaren ikuspegi integral, prebentziozko eta sustapenezkotik eta giza eskubideen inter-dependentziatik eta errespetutik. Material hau baliagarria izatea espero dugu.
Bidaia egin nahi duzu?
2
aur egun, medikuntzako aurrerapenei, teknologia-aurrerapenei eta gizarte-babe-seko sistemen garapenari esker, gizakiak luzaroago eta hobeto bizi gara herrialdeaskotan. Beste baldintza batzuen garapenak eta hobekuntzak ere zerikusi handia izandu bizi-itxaropenaren luzapenean, esate baterako, edateko ura eta oinarrizko sane-amendua eskura izatea, osasunerako hezkuntza, ama eta haurren zaintzarenhobekuntza, lan-baldintza seguruagoak eta abar. Hala ere, oraindik ere alde handiak
daude. Adibidez: zenbait herrialdetako bizi itxaropena beste batzuetakoa baino 35 urte1
gehiagokoa da eta milioika pertsonen bizi-baldintzak ez dira ez duinak, ez bidezkoak. Aurre-rapenek eta hobekuntzek garapen desberdina izan dutela herrialdeen arabera erakusten diguhorrek. Desberdintasunak gero eta handiagoak dira, bai herrialdeak alderatuta, bai herrial-deen barruan begiratuta.
Nazio Batuetako Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsalak honela dio (1948): “Pertsonaorori dagokio bizi maila egokia, berari eta bere familiari osasuna eta ongizatea ziurtatuko diz-kiona eta bereziki, arropa, etxebizitza, osasun-zerbitzua eta beharrezkoak direngizarte-zerbitzuak". Osasuna herrialde askotan eta pertsona askoren kasuan oraindik ereurratzen den oinarrizko giza eskubidea da. Osasuna gaixotasunik ez izatea baino gehiago da.
Pertsonen osasun-egoeran eta bizi kalitatean eragin handia duten faktore sozialak, politi-koak, ekonomikoak, ingurumenekoak eta kulturalak daude. Asko dira gure osasuna zehaztenduten osagaiak: pobrezia eta bazterketa maila, langabezia, hezkuntza, elikagaien eskuraga-rritasuna, edateko ura eta instalazio sanitarioak, etxebizitza, informazioaren irisgarritasuna,gizarte-babesaren maila, genero, arraza edo adinagatiko diskriminazioa, osasun publikokoinbertsioa, klima-aldaketarekiko zaurgarritasuna... Jabetzen al gara horretaz guztiaz? Ba alda osasuna ikuspegi integraletik eta oinarrizko giza eskubide gisa hartzen duen politikapublikorik?
1. Sarrera
1. 2011ko PNUD txostenaren arabera, Sierra Leonako bizi-itxaropena 47,8 urtekoa da eta Japoniakoa, berriz, 83,4koa.2. Material honek osasunaren zenbait baldintzatzaile soilik lantzen ditu esplizituki (generoa, ura eta saneamendua es-
kura izatea, hezkuntza, etxebizitza...); eta ez dute zertan garrantzitsuenak edo nagusienak izan. Osasunean duteneragina hobeto erakusten duten beste zenbait aukeratu dira.
5
C) Gidaren egitura
Bi eduki mota topatuko dituzue gidan: alde batetik, osasunerako eskubideari, osasunarenbaldintzatzaile sozialei eta osasunari dagokionez berdintasuna sustatzeko oinarrizko zenbaitestrategiari buruzko testuinguru teorikoa eta, bestetik, baldintzatzaile sozialetan sakontzeakduen garrantzia gazteekin eta helduekin hausnartzeko eta dinamizatzeko proposamen didak-tikoa, osasuna hobetzeko eta giza eskubideak errespetatzeko oinarri hartuta.
Giza eskubideetan hezteko Mundu mailako Programako Ekintza Planak3 honela definitzendu giza eskubideen hezkuntza: giza eskubideen kultura unibertsala sortzera bideratutakoikaskuntza-jardueren, irakaskuntzaren, prestakuntzaren eta informazioaren multzoa; ber-dintasuna eta pertsonetan eta justizia sozialean oinarritutako garapen iraunkorra sustatzeraeta helburu horien erdiespenean eta giza eskubideen errespetuan partaidetza handiagoalortzera bideratuta.
Testuinguru horretan bertan definitzen da gure proposamen metodologikoa:
• Ezagutzak eta teknikak: osasunerako eskubidearen edukiak, horretan eragiten dutenfaktoreak eta babesteko faktoreak ezagutzea eta eguneroko bizitzan aplikatzeko gai-tasuna lortzea.
• Desberdintasunen aitorpena eta osasunerako eskubidearen errespetua eta horrekesan nahi duena bermatuko duten balioen, jarreren eta jokaeren sustapena.
• Neurriak hartzea edo norberak eta kolektiboak kontzientzia hartzea giza eskubideensustapenean.
4
2. GidareN aurkezpeNa
3. Giza eskubideen hezkuntzarako Mundu mailako Programako bigarren etaparako (2010-2014) ekintza-planarenproiektua, Giza Eskubideen Kontseiluko 12/4 Ebazpenari jarraiki.
a) Material honekin lortu nahi duguna
• Osasuna oinarrizko giza eskubide gisa ulertzea.• Osasunari sektore anitzeko ikuspegitik begiratzen ikastea. • Osasunaren baldintzatzaileei eta osasun-desberdintasunei buruz ezagutzea eta
hausnarketa egitea.• Osasunaren baldintzatzaileen ikuspegiari buruzko prestakuntza-baliabideak eta
informazio-baliabideak eskaintzea.• “Allikay-ren bidaia” erakusketarekiko prestakuntza- eta informazio-baliabide
osagarriak eskaintzea.
B) Nori zuzenduta dagoen
• Hezkuntza formaleko eta ez formaleko hezitzaileak• GGKEko langileak eta boluntarioak
7
errespetatzeko eta sustatzeko betebeharra izango du. EESKNI itunetik eratorritako betebe-harrek, aldiz, pixkanakako eta mailakako izaera dute; estatuek baliabide guztiak eskura jartzenjoan behar dute, pixkanaka eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalez gozatzen joateko. Bestehitzarmen batzuk, arrazagatiko diskriminazio oro ezabatzeari buruzkoak, Haurren Eskubideeiburuzko Hitzarmena eta Emakumeen kontrako Diskriminazio modu guztiak ezabatzeariburuzko Hitzarmena, esate baterako, zenbait eskubideren babesa osatzen joan dira.
Giza eskubideei buruzko informazio gehiago hemen topatuko duzu:http://www.un.org/es/documents/udhr/index.shtmlhttp://www.dicc.hegoa.ehu.es/listar/entradas/Dhttp://www.amnesty.org/es/economic-social-and-cultural-rights/what-are-escr
3.2. Osasuna giza eskubide gisa
25. art.: “Pertsona orori dagokio bizi maila egokia, berari eta bere familiari osasuna etaongizatea ziurtatuko dizkiona eta bereziki, arropa, etxebizitza, osasun-zerbitzua eta
beharrezkoak diren gizarte-zerbitzuak; era berean, langabezia, gaixotasun, baliaezintasun,alarguntasun, zahartzaro edo bere esku ez dauden baldintzengatik bizitzeko baliabideak
galdutako kasuetan asegurua izateko eskubidea izango du".
GIZA ESKUBIDEEN ALDARRIKAPEN UNIBERTSALA, 1948
Zer da osasuna? Ba al da osasuntsu egoteko eskubiderik? Osasuna gaixotasunik ez izateaedo arreta medikoa jasotzeko aukera izatea baino gehiago da; bizitzako alderdi guztiak ukit-zen dituen oinarrizko eskubidea da eta horregatik da hain garrantzitsua osasuna modurikzabalenean ulertzea. Osasunaren Mundu Erakundeak honela definitu zuen osasuna: “era-bateko ongizate fisiko, mental eta sozialaren egoera”. Osasunaren definizio horri bestedimentsio batzuk gehitu zaizkio, hala nola funtzionatzeko gaitasuna edo osasuna denboran
6
3. OSaSuNa eSkuBidea dela ulertuz
3.1. Giza eskubideak
Giza eskubideak pertsona orori atxikitako eskubideak dira, nazionalitate, bizitoki, sexu, jatorrinazional edo etniko, kolore, erlijio, hizkuntza edo beste edozein baldintzagatiko bereizketa-rik gabe. Unibertsaltasun eta diskriminaziorik ezaren printzipioez gain, giza eskubideak elkarlotuta daude eta elkarren mendekoak eta zatiezinak dira; hau da, ezin dira ausaz batzuk erres-petatu eta besteak ez, eta eskubide batzuek besteen gozamenean eragiten dute. GizaEskubideen Aldarrikapen Unibertsala herrialdeentzako ez dela erabat loteslea azpimarratzeagarrantzitsua da; izan ere, Nazio Batuen Batzar Nagusiaren ebazpena soilik da eta horren apli-kazioa bi faktorek muga dezakete. Lehenik eta behin, ez duelako neurri zehatzik finkatzenpraktikan jartzeko eta, bigarren, hainbat estaturen presioaren ondorioz, xedapena gehitu beharizan zelako eta horren arabera, Aldarrikapenean jasotako eskubide eta ekintza guztiakherrialde bakoitzaren barneko zuzenbidearen testuinguruan bete behar dira. Horrek eskubi-deen gozamenean muga zorrotza ekarri zuen. Eskubideen babeserako eta bermerako tresnaknazioarteko itunen bidez garatuko dira. Bi itun idatziko dira, batak eskubide zibilak eta politi-koak bildu eta arautuko ditu4, Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Ituna (EZPNI), etabesteak, eskubide ekonomikoak, sozialak eta kulturalak jasoko ditu5, Eskubide Ekonomiko,Sozial eta Kulturalen Nazioarteko Ituna (EESKNI); gobernuek egoera jakinetan neurriak hart-zeko eta beste batzuetan modu zehatzean ez jokatzeko duten betebeharra finkatzen dute,banakoen edo taldeen giza eskubideak eta oinarrizko askatasunak sustatzeko eta babesteko.
Itunek sortzen dituzten betebeharrei dagokienez, baten eta bestearen arteko alde nagusiaestatuek berrestean beren gain hartzen dituzten betebeharretan datza, eskubide zibil eta poli-tikoen izaera desberdinaren ondorioz, batetik, eta eskubide ekonomiko, sozial eta kulturalenondorioz, bestetik. EZPNI itunetik ondorioztatzen diren betebeharrek berehalako izaera dute,hau da, estatuak nazioarteko itun hori berresten duenetik, bertan aitortutako eskubide guztiak
4. Bizitzeko, askatasunerako eta segurtasun pertsonalerako eskubidea, torturarik ez sufritzeko eta esklabutzarik ez jasa-teko eskubidea, nazionalitatea, tratu berdintasuna eta diskriminaziorik ez izateko eskubidea, pentsamendu eta erlijioaskatasuna, adierazpen-askatasuna eta abar.
5. Enplegua aukeratzeko eskubidea, jabetzarako eskubidea, hezkuntza jasotzeko eskubidea, elikadura egokia izateko es-kubidea, osasunerako eskubidea eta abar.
9
Lehen zirkuluan giza gorputzaren aurkako indarkeriatik babesten duten eskubideak bil-duko lirateke, horrek pertsonaren ongizate fisiko, mental eta soziala ezinezko bihurtzenduten erasoak eta lesio fisikoak eta psikologikoak eragiten dituenean, honako hauekin ger-tatzen den moduan: esklabutza, tortura, emakumeen kontrako indarkeria eta zenbaitkulturetan tradizionalak diren praktika agresiboak, ablazioa, kasu.
Bigarren zirkuluan pertsonaren garapen fisikoa, mentala eta soziala babesten eta bult-zatzen duten giza eskubideak sartuko dira; kanpoko nolanahiko erasoen aurreanzaurgarritasuna murrizten dutenak, hala nola ura eta saneamendua eskura izateko eskubi-dea, elikadura seguru eta elikagarria izateko eskubidea, hezkuntza eta informazioa jasotzekoeskubidea eta abar.
Azkenik, hirugarren zirkuluan jasoko dira sustatu edo zapaltzearen arabera gizarte jakinbatean eta osasunaren garapenean positiboki edo negatiboki eragiten duten beste gizaeskubideak, hau da, partaidetza demokratikorako eskubidea, arraza, sexua edo generoaga-tiko diskriminazioaren mende ez egoteko eskubidea eta mugitzeko askatasunaren etapribatutasunaren eskubidea.
Osasunerako eskubidea Eskubide Ekonomiko, Sozial eta Kulturaren Nazioarteko Itunean(EESKNI) garatuta dago. 12. artikuluaren arabera, itunean parte hartzen duten estatuek pert-sona orok ahalik eta osasun fisiko eta mental handienaz gozatzeko duen eskubidea aitortzendute eta bigarren paragrafoan, hori bermatzeko hartu beharreko zenbait neurri deskribatzendira. Neurriak hartzeko betebeharra laxoa izatean datza arazoa, eskubide horien kasuan ikusidugun bezala; hau da, "neurriak hartu" beharko dira eskubideen sustapena bultzatzeko bal-dintzak "pixkanaka" eta "baliabideak eskuragarri dauden heinean" sortuta.
Osasunerako eskubidea ahalik eta osasun mailarik altuena lortzeko beharrezkoak diren erraz-tasun, ondasun, zerbitzu eta baldintza sorta guztiaz gozatzeko eskubidetzat hartu behar da.
3.3. Osasunari dagozkion desberdintasunak
Animalia guztiak berdinak dira, baina batzuk besteek baino antza handiagoa dute.
ABEREEN ETXALDEA. GEOrGE OrwELL
1978an Kazakhstanen egindako Almatyko Lehen mailako Osasun Arretari buruzko NazioartekoKonferentzia 70eko hamarkadako osasun-politikari buruzko nazioarteko ekitaldirik garrantzit-suena izan zen eta azken hamarkadetan munduko egoerak aldaketa handiak izan dituen arren,erreferentea da; Almatyko Aldarrikapeneko balio nagusiek baliagarriak izaten jarraitzen dute.Herrialdeen artean eta herrialde bakoitzaren barruan biztanleriaren osasun-egoerari dagokio-nez dagoen desberdintasun larria politikoki, sozialki eta ekonomikoki onartezina delaplanteatzen zuen aldarrikapen horrek. “Guztientzako osasuna 2000. urtean" goiburua finkatu
8
Tortura Esklabutza
Emakumeenaurkakoindarkeria
Parte hartzekoeskubidea
Diskriminaziorikez jasatea
Mugitzekoaskatasuna
Pribatutasunerakoeskubidea
Ura eskuratzekoeskubidea
Elikadura etanutriziorako
eskubidea
Hezkuntzajasotzeko
eskubidea
Informazioajasotzeko
eskubidea
Lesiotraumatikoak
Osasun txarraeragiten duten giza
eskubideenurraketak
Osasuntxarrerako
zaurgarritasunaren murrizketa
giza eskubideenbidez
OSASUNAeta giza
eskubideakGiza eskubideensustapena edourraketaosasunarengarapenarenbidez
OSaSuNareN eta Giza eSkuBideeN artekO lOturareN adiBideak
Iturria: egokitua. Giza eskubideen eta osasunaren arteko loturak, OMEren arabera.
zeharreko etengabeko fenomeno dinamikoa izatea, osasuna dimentsio anitzeko fenome-noa dela dioen ideia finkatu arte. Hori horrela, osasunaren nozioak historian bilakaera izanduela jasotzen da, ikuspegi mediko biologikotik, paradigma sozio ekologikoa jasotzen dutenkontzeptu global eta integraleraino (Frutos eta Royo, 2006).
Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsaleko 25. artikuluan ikus dezakegun moduan, askodira ongizatea lortzeko beharrezkoak diren osagaiak; giza eskubideak (zibilak, politikoka,ekonomikoak, sozialak eta kulturalak) elkar lotuta daude eta zatiezinak dira. Eskubideenarteko elkarren mendekotasuna osasunaren kasuan ikusten da argien; hortaz, oinarrizkoeskubideak errespetatzen ez diren gizartean ez da ongizate fisiko, mental eta sozialikizango edo gauza bera dena, ez da bizitza osasungarririk izango eskubide horren jabe direnherritar gehienentzat.
11
Jakina da hori ez dela horrela eta denok ez garela baldintza beretatik abiatzen: zazpi lagune-tik batek gosea pasatzen jarraitzen du; 69 milioi haur eskolatu gabe daude oraindik eta 759milioi helduk ez dute oinarrizko ikasketarik6; milioika lagunek ez dute etxebizitza egokirik,gatazka armatuek milioika hildako eta lekualdatu sortzen dituzte; klima-aldaketa migrazioaketa behartutako lekualdaketak eragiten ari da eta baita elikaduraren segurtasuna kaltetzenere7…
Zeri deitzen diogu desberdintasuna? Hainbat desberdintasun mota bereiz ditzakegu:
• Onargarriak direnak, hau da, banakoen aukera asketik datozenak.• Bidegabekoak eta eragotzi daitezkeenak, gure osasunari eragiten dieten baliabideen
eta bizi-baldintzen banaketa desberdinaren ondoriozkoak direnak eta, oro har, bana-koen kontroletik ihes egiten dutenak.
• Ezinbestekoak direnak, zenbait faktoreren banaketa desorekatuaren ondoriozkoak di-renak, faktore genetikoak edo biologikoak kasu. Desberdintasun horiek ez dute kal-terik edo diskriminaziorik sortu beharrik; hor daude, besterik gabe eta tratatu eginbeharko dira.
Zer desberdintasuni egiten diogu erreferentzia osasunari buruzko desberdintasunez ari gare-nean?
Europar Batasunaren testuinguruan “desberdintasun” terminoa erabiltzen den bezala, besteherrialde batzuetan, Latinoamerikan nagusiki, eta nazioarteko erakundeetan, OMEn esate-rako, "bidegabekeria" erabiltzen da. Lan alor honetan, biek aipatzen duten kontzeptua beradela argitzea garrantzitsua da; desberdintasun terminoa, beraz, bidegabekeriaren sinonimogisa erabiltzen da eta bidegabeko eta eragotzi daitezkeen alde sistematikoei egiten die erre-ferentzia eta ez osasuneko aldeei soilik.
Mundu mailan desberdintasun horiek neurtzen, bistaratzen eta murrizteko esku hartzenlaguntzen duten hainbat adierazle daude definituta:
• Japoniako bizi itxaropena 83 urtekoa da eta Sierra Leonakoa, berriz, 47,8 urtekoa da,2011ko PNUD txostenaren arabera. 26 herrialdek 80 urtetik gorako bizi itxaropena duteeta beste 24 herrialdetan, berriz, bizi itxaropenak ez ditu 55 urte gainditzen.
• Alderantzizko arreta: gaixotasun-kargaren % 93 garapen bidean dauden herrialdeetangertatzen da, baina munduko osasun-gastuaren % 11 soilik kontsumitzen dute.
• Transmititzen ez diren gaixotasunen % 80 inguru diru-sarrera ertain eta baxuko he-rrialdeetan erregistratzen da.
10
zen eta oinarriak jarrita zeuden arren, eskubide hori bermatuko zuen osasun-sistema berriasortzeko oinarriak laburbiltzen zituzten hamar puntuak ez ziren herrialdeekiko lotesleak eta,beraz, helburua ez zen bete (134 herrialdek eta nazioarteko 67 erakundek hartu zuten parte).Konferentzia horrekin nazioarteko arreta osasunari bideratzea lortu zen giza eskubide gisa etaosasunaren lehen mailako arreta proposatu zen, osasuna gizarteko kide guztien eskura jartzekoestrategiarik onena gisa.
1986an OMEk antolatutako Osasunaren Sustapenari buruzko Nazioarteko lehen Konferentziaantolatu zen eta 38 herrialdetatik etorritako 200 lagun baino gehiago bertaratu ziren. Konfe-rentzia horretan sortu zen “Guztientzako osasuna 2000. urtean” helburua lortzeko eginbeharreko ekintzak zehazten zituen Ottawako gutuna. Dokumentu hark osasun ona izatekobeharrezkoak diren baldintzak edo aurrebaldintzak finkatzen zituen: bakea, hezkuntza, etxebi-zitza, elikadura, errenta, ekosistema egonkorra, justizia soziala eta ekitatea.
6. Hezkuntza ez da aitzakia: haurren eta emakumeen eskubideen alde. 2011ko SAME kanpainaren posizionamendua.7. Garapen bidean dauden herrialdeek klima-aldaketak eragindako kalteen % 75 eta % 80 artean jasango dutela kalku-
latzen da. (“Cambio climático y derecho a la alimentación”, “Derecho a la alimentación. Urgente” kanpaina, 2012).
13
4. OSaSuNareN BaldiNtzatzaile SOzialak
Gure "epidemiarik” handienak ez dira gaixotasun kardiobaskularrak, minbizia, tabakismoaedo infekzioak, osasun publikoa eragiten duten eta osasun mailako desberdintasun
handiak sortzen dituzten baldintzatzaile sozialak baizik
LA SANIDAD ESTÁ EN VENTA. HaINBat EGILE
4.1. Osasunaren baldintzatzaile sozialak
Pertsona baten osasun-egoera bere egoera sozio-ekonomikoak baldintzatzen du hein han-dian. Diru-sarrera gutxiko herrialdeetan, bizi-itxaropena 57 urte ingurukoa da batez beste etadiru-sarrera handiko herrialdeetan, berriz, 80 urtekoa.
Osasunaren baldintzatzaileez ari garenean, pertsonak jaio, hezi eta bizitzen diren baldintzakaipatzen ditugu; osasunez bizitzea ahalbidetzen duten baldintzak, besteak beste, ura esku-ratzeko aukera segurua, etxebizitza-baldintza egokiak, eta elikadura eta lan segurua etaosasungarria.
12
• Zenbait herrialdetan, erditzeen % 10 soilik izaten dira gaitutako medikuekin.• 2010eko arazoan argitaratutako LANEren Gizarte Segurantzari buruzko Mundu mailako
Txostenaren arabera, munduan bost lagunetik batek ez du gizarte-segurantzak ema-ten duen oinarrizko babesik.
• Haurren heriotza-tasa Bolivian 2011n 1.000 jaiotzatik 42koa zen; Mozambiken 1.000tik78,91koa eta Bangladeshen 50,73koa. Planeta guztiak Islandia edo Suediako haurrenheriotza-tasa (1.000 jaiotzatik 2-3 heriotza) lortuko balu, urtero 11 milioi haur baino ge-hiagoren heriotza eragotziko litzateke.
• Funtsezko ondasun sozialen merkaturatzeak –hezkuntza, ura eskuratzeko aukera, elek-trizitatea, arreta medikoa eta osasunerako arriskutsuak diren produktuen zirkulaziohandiagoa– osasun-bidegabekeria sor dezake eta halaxe gertatzen da, hain zuzen ere.OMEren arabera, urtero 100 milioi lagun baino gehiago pobrezian erortzen dira, osa-sun-arreta eta medikamenduak ordaindu behar dituztelako bakarrik.
• Gizarte guztietan, gizon-emakumeek baliabide pertsonal, sozial eta sanitarioetarakoirisgarritasun eta kontrol desberdina dute. Informazioaren eskuragarritasunean, arre-tan eta oinarrizko osasun-praktiketan dauden desberdintasunek emakumeen osasu-nerako arriskuak areagotzen dituzte.
Osasun arloko desberdintasuna duela urte batzuk baino handiagoa da gaur egun eta area-gotzen jarraitzen du. Hori ez da pobretutako herrialdeetan soilik gertatzen, gure herrialdeaneta garatutako edozein herrialdetan ere desberdintasun handiak topatuko ditugu.
Hazkunde ekonomikoak aberastasuna areagotzen du herrialde askotan, baina horrek berehorretan ez du osasun-egoera nazionala hobetzen besterik gabe. Etekinak zuzen banatzenez badira, hazkunde ekonomikoak bidegabekeriak larriagotu ere egin ditzake (eta hala ger-tatzen ari da).
Osasun-arazo gehienak eta heriotza goiztiarraren arrazoi nagusiak sozialki baldintzatutako fak-toreek eragiten dituzte, hala nola hezkuntzak, lan-egoerak, errentak, inguruneak, lurraldeakedo gizarte-bazterketak eta horiek modu desberdinean eragiten dute biztanleriarengan etaosasun-sektorea gainditzen dute. Ospitale oso onak izan ditzakegu, baina osasunaren hobe-kuntzak desberdintasunen murrizketa ere ekarri behar du. Desberdintasunak egungoepidemiarik handiena direla diote eta ez dira ezaugarrien edo akats biologikoen ondoriozkoak.
Laneko
giroa
Hez
kunt
zaN
ekaz
arit
za
eta
eli
kaga
ien
eko
izpe
na
Bizi- eta lan-baldintzak
Langabezia
Adina, sexua etagorpuzkeraren
faktoreak
Ura eta
saneamendua
Osasu
n-
arretarakozerb
itzuak
Etxebizitza
Nor
banakoaren bizi-estiloak
Sare
sozialak eta komunitatekoakBald
intz
a sozioekonomikoak, kulturalak eta ingurumenekoak
Iturria: Dalghren & whitehead-en (1991) egokitzapena.
15
Horrek osasunaren ikuspegi integralari buruzko eztabaida zabaldu zuen eta are garrantzi han-diagoa hartu zuen 1978an onartutako osasunaren lehen mailako arretari buruzko AlmatyakoAldarrikapenarekin; bertan, osasuna funtsezko giza eskubide gisa finkatzen da eta "Guz-tientzako osasuna 2000. urtean" estrategia definitzen da.
XXI. mendearen lehen hamarkadan, osasunaren ikuspegi biomedikoak nagusitzen jarraituzuen (giza biologian oinarrituta) eta 2005ean, OMEk osasunaren baldintzatzaile sozialeiburuzko lan espezifikorako batzordea sortu zuen, eredu nagusia aldatzeko beharraren etagero eta desberdintasun gehiagoren aurrean. 2008an gaiari buruzko txosten zabala argita-ratu zen: “Belaunaldi bateko desberdintasunak konpontzea. Osasun-ekitatea lortzeaosasuneko baldintzatzaile sozialen gainean jardunda”. Lan horri esker, herrialde askok osa-sun-desberdintasunak murriztera bideratutako neurriak hartu zituzten eta, horrela,aurrerapen handiak egin zituzten, baina kasu askotan, mundu mailako elkarren ondoko krisiakerronkak areagotzen eta bidegabekeriak nabarmentzen ari dira.
14
Askotan, osasun txarraren arrazoitzat norberaren jarrera pertsonalak ezartzen ditugu eta,beraz, pertsonei egozten diegu beren osasuna babesteko karga edo erantzukizuna. Osasu-narekin edo “bizimoduarekin” zerikusia duten jarrerak ez dira beti norberak egindako aukerapertsonal eta askeak izaten. Gizadiaren hiru laurdenak (4.500 milioi lagun inguruk) ez du osa-sunerako oinarrizkoak diren faktoreak libreki hautatzeko aukerarik, hau da, elikadura egokiajarraitzea, giro osasungarrian bizitzea edo osasunerako kaltegarria ez den lan atsegina izatea.
Badira gure osasunean eragiten duten, baina hain gertukoak ez diren beste elementu batzukere: baliabideen banaketa, egoera sozio-ekonomikoa, generozko desberdintasunak, hez-kuntza eta informazioa jasotzeko aukera eta abar. Faktore horiek desberdintasun handiakeragiten ari dira pertsonen osasunean.
Baldintzatzaileak ez daude nahitaez, ezta zuzenean ere, osasunaren arretarekin lotuta, bainaizugarri eragiten dute eta horien azterketak giza eskubideen oztopoak non daude argitzenlaguntzen dute, azken batean, gure osasun txarraren arrazoiak argitzen laguntzen dute (fak-tore sozialak, politikoak, ingurumenekoak eta ekonomikoak). Arraza eta klase soziala dira(diru-sarreraren maila, bizi-baldintza, hezkuntza, lan mota eta abarren arabera neurtuta),generoarekin batera, osasunerako baldintzatzaile sozial nagusiak. Hori horrela, ezinbestekoada alde horiek kontuan hartzea osasun-politikak, nahiz biztanle taldeen ongizate fisiko, men-tal eta sozialean eragin dezaketen gainerako politikak planifikatzean.
Historia apur bat
1974an orduan Kanadako Osasun Nazionaleko eta Ongizateko ministroa zen Marc Lalonde-kargitaratutako “Kanadarren osasunari buruzko ikuspegi berria” txostenean –“Lalonde txos-tena” izenarekin ezagunagoa da– hasi ziren aipatzen osasuneko baldintzatzaile sozialak.Dokumentu hartan osasunaren 4 baldintzatzaile mota identifikatu ziren: giza biologia, ingu-rumena, bizimodua eta osasun-sistema. Ingurumenarekin eta bizimoduarekin lotutakofaktoreak direla osasunean gehien eragiten dutenak erakusten zuen txostenak eta, hala etaguztiz ere, horietan inbertitzen dira baliabide gutxien.
1. irudia. Osasuneko desberdintasun sozialetako baldintzatzaileen mapa kontzeptuala. Espainian osasuneko desber-dintasunak murrizteko batzordea, 2010
Iturria: bertan egina Lalondetxostena oinarri hartuta
Giza biologia: faktore genetikoak, herentziazko faktoreak, zahartzea
Ingurumena eta ingurunea
Bizimodua
Osasun-laguntza
Osasuna baldintzatzen duten faktoreak Faktoreetara bideratutako baliabideak
%43
%90
%7,9%1,6
%1,5%11
%27
%19
OSaSuN MailakO deSBerdiNtaSuNeNeGiturazkO BaldiNtzatzaileak
erdi MailakO BaldiNtzatzaileak
OSa
SuN
Ma
ila
kO
deS
Be
rd
iNta
SuN
ak
teStuiNGuru SOziO-ekONOMikOaeta pOlitikOa
eGituraSOziala
BaliaBide Materialak
Gobernuaeta tradizio
politikoa
Politikamakroekonomikoak
Eragileekonomikoaketa sozialak
Lan-merkatua
Ongizatearenestatuko politikak
Kultura eta balioak
Klase soziala
Generoa
Adina
Etnia
Lurraldea
Boterea
OSASUN-ZERBITZUAK
JOKABIDEZKOFAKTOREAK
ETA FAKTORE BIOLOGIKOAK
FAKTORE PSIKOSOZIALAK
Enplegu- eta lan-baldintzak
Etxeko lana eta zainketa-lana
Diru-sarrerak eta egoera ekonomikoa
Etxebizitza eta egoera materiala
Bizitoki-ingurunea
17
Horren adibide asko ditugu; batzuk urruneko herrialdeetan, beste batzuk gertukoetan etatalde eta klase sozial guztiei eragiten diete. Gizarte gehienetan, emakumeari ez zaio gizo-nezkoaren estatus bera aitortzen eta horrek desberdintasunezko botere-harremanak eta argieta garbi ikusten diren “generozko aldeak”9 ekartzen ditu:
• Emakumeek munduan kontsumitzen den elikagaien % 50 baino gehiago produzitzenduten arren, gosearen biktima nagusiak dira (% 60 emakumeak eta haurrak dira); % 2soilik da lantzen dituen lurren jabe eta % 1ek soilik du produkziorako kredituak es-kuratzeko aukera.
• Europar Batasunean emakumeak urtean 54 egun gehiago lan egin behar ditu gizo-nezkoek irabazten dutena irabazteko. Gure herrialdean, emakumezkoek gizonezkoekbaino % 22 gutxiago kobratzen dute.
• Herrialde askotan, emakumeek ez dute ondasunak izateko eta lurrak edo bestelakoaktiboak oinordetzan hartzeko eskubiderik. Horren ondorioz, emakumeei ukatu egi-ten zaie oinarrizko baliabideak eskuratzea, zaintzen dituzten gizonezkoekin lotu ezean.Alargunek bereziki ondorio larriak jasaten dituzte; Indian edo Kenian esaterako, et-xerik eta baliabide ekonomikorik gabe gelditu ohi dira.
• Oinarrizko ikasketarik ez duten 759 milioi lagunetik 2/3 emakumezkoak dira.
Resumiendo desigualdades de género
16
4.2. Generoa osasunaren baldintzatzaile gisa
Osasuna ez du nahi duenak aukeratzen, ahal duenak baizik.
LA SANIDAD ESTÁ EN VENTA. HaINBat EGILE
Generoa ez da emakumearen sinonimoa, ez da sexua bezala kategoria biologikoa, ezta biz-tanleria zatitu eta gizon-emakumeen ezaugarriak ezagutzeko aldagai demografikoa ere.
Zer da GENEROA? Generotzat hartzen dugu gizarteak alde biologikoetatik abiatuta egitenduen eraikuntza kulturala. Eraikuntza horren bidez, sexu biologikoaren arabera gizon-ema-kumeentzako bereizitako jarrerak, rol sozialak eta jokaerak kulturalki eta sozialki esleitzendira. Gure gizarteratze-prozesuan, gizonezkoa edo emakumezkoa izatearen arabera, feme-ninotzat eta/edo maskulinotzat onartutako hainbat jarrera ikasten eta jartzen ditugupraktikan, egokitzat edo desegokitzat hartuko diren jarrerak, dagokigun gizartean txertatzeaerraztu edo zailduko digutenak.
Emakumezkoen erikortasunaren eta heriotza-tasaren arrazoi nagusi askok, bai herrialde abe-ratsetan, bai garapen bidean daudenetan, gizarteak haiekiko duen jarreran dute jatorria etahori, aldi berean, egituretan islatzen da eta politikek finkatzen dituzten sistemek zerbitzuakzehazten dituzte eta aukerak sortzen dituzte. Gizon-emakumeen osasuna desberdina etabestelakoa da8. Desberdina osasunean eta gaixotasun-arriskuetan modu desberdinean adie-razten diren faktore biologikoak daudelako (genetikoak, herentziazkoak, fisiologikoak etaabar). Hori ez da txarra aldeak ikusteko gai baldin bagara eta sexu bakoitzaren beharren ara-bera jokatzen badugu. Desberdina da, ordea, hein batean generoak azaltzen dituen bestefaktore batzuk daudelako eta emakumeen osasunean modu bidegabean eragiten dutelako.
Sexuen arteko desberdintasunek modu desberdinean eragiten dute osasunean: elikadura-jarraibide diskriminatzaileak, emakumeen aurkako indarkeria, erabakitzeko gaitasun falta,lanaren banaketa desberdina, soldata, aisialdia eta bizitzan hobetzeko aukerak, besteak beste.
8. rohlfs, Borrell eta Fonseca, 2000.9. Generozko aldeak gizon eta emakumeen baliabide, zerbitzu, aukera eta garapenaren etekinen gaineko eskuragarri-
tasun, partaidetza eta kontrol desberdina esan nahi du.
% EMAKUMEEN % GIZONEN
50 BIZtaNLErIa 50
52 LaN EGINDaKO OrDUaK 48
10 DIrUa JaBEtZaN 90
1 LUrra JaBEtZaN 99
2 NEKaZarItZaKO KrEDItUa 98
67 POBrEaK 33
70 aLFaBEtatU GaBEKO PErtSONa HELDUaK 30
80 ELIKatU GaBEKO PErtSONaK 20
67 ESKOLatU GaBEKO HaUrtZarOa 33
17 POStU ParLaMENtarIOaK 83
16 MINIStErIOKO POStUaK 84
14 ZUZENDarItZa EKONOMIKOKO POStUaK 86
Iturria: MZC (2010) Manual de formación de agentes. transversalización del género en los procesos de educación parael desarrollo.
Duela gutxi, 2011ko urrian Rio de Janeiron antolatutako Osasunaren Baldintzatzaile Sozialeiburuzko Mundu mailako Konferentzian, ehun herrialde baino gehiagotako ordezkariek osa-sun-desberdintasunen oinarrizko arrazoiak jorratu zituzten eta osasunaren ikuspegiintegraletik lanean jarraitzeko konpromisoa hartu zuten.
Oraindik lan asko dago egiteko eta politikek ez dute baldintzatzaile sozialen ikuspegia jasot-zeaz amaitzen. Jabetzen al gara gure osasunari zenbateraino eragiten dion?
19
Eskuak ura eta xaboiarekin garbitzea bezain ekintza xumea beharrezkoak ez diren eta bidega-beak diren heriotzak prebenitzeko modurik eraginkor eta ekonomikoenetakoa da. Praktikahigieniko horrek beherakoaren ondoriozko heriotzak % 40 baino gehiago murrizten ditu eta %25 arnasbideen infekzio akutuen kasuak. Hori bai, urak segurua eta kutsatu gabea izan behar du.
4.4. Bizigarritasun egokia osasunaren baldintzatzaile gisa
Ostatua lehentasunezko giza beharra da, elikadura eta ura bezala, eta bizitza zibilizatukofuntsezko baldintza. Egia horiek ulertzean onartuko da etxebizitzarik gabe egotea egiatan
zenbaterainoko arazoa den: giza duintasunaren aurkako iraina da eta oinarrizko gizaeskubidearen ukapena.
LOrD SCarMaN
Inguratzen gaituzten ingurumen-baldintzek zuzenean eragiten dute gure osasunean. Zen-bait faktore beste batzuk baino nabarmenagoak dira; esate baterako, badakigu kutsadurakgure osasuna kaltetzen duela eta beharrezkoa dela saneamenduko zerbitzu higienikoeta-rako eskuragarritasuna, baina ba al dakigu nolakoa izango behar duen etxebizitza osasuntsubatek? Etxebizitzaren ezegonkortasun-egoerak milioika pertsonaren osasunari eragiten dio,bereziki, biztanleria pobreenei eta ahulenei, hala nola 5 urtetik beherako haurrei, gaixotasunkroniko larriak sufritzen dituzten pertsonei, nolabaiteko minusbaliotasuna dutenei eta adi-nekoei, denbora gehiena etxebizitzan igarotzen baitute.
Etxebizitzak higienikoa eta osasungarria izateko, ordena arkitektonikoko edo egiturazko bal-dintzak betetzeaz gain, biztanleen oinarrizko beharrak bermatuko dituzten eta istripuak etagaixotasunak prebenitzeko zenbait baldintza ere bildu behar ditu. Horrez gain, etxebizitza-ren baldintzak ikuspegi zabalagotik aztertu behar lirateke, ez bakarrik etxean ingurune fisikogisa zentratuta, ingurua eta komunitatea kontuan hartu gabe (kutsadura, hondakinen etazaborren tratamendua, garraioa, osasun-arreta, hezkuntza eta abar).
18
4.3. ura eta saneamendua eskura izatea, osasunaren baldintzatzaile gisa
Urak ez du ordezkorik.
EL LIBRO DEL AGUA. FraNCISCO GarCía OLMEDO
2012ko martxoan edateko ura eskuratzeko aukerarik gabeko pertsonen proportzioa erdiramurrizteko Milurteko Garapen Helburua lortu zen. Hori albiste ona da, baina ez da erabatekoarrakasta. Lurrikarak, tsunamiak eta urakanak albo batera utzita, gaur egun munduko biztan-leriaren % 11k gutxienez –783 milioi pertsonak– ez du edateko ura eskuratzeko aukerarik eta2.500 milioi pertsonak ez dute saneamendu egokirik. Egungo joerak horrela jarraitzen badu,2015. urtean 2.700 milioi lagun izango dira oinarrizko saneamendurik izango ez dutenak.
Osasunaren Mundu Erakundearen arabera, egunean pertsonako 50 eta 100 litro ur arteanbehar dira, oinarrizko beharrak ase eta osasun-arazo gehienak saihesteko; alde hori baldintzaklimatikoen, jarduera fisikoaren eta osasun-egoeraren araberakoa izango da. Hori horrela,bularra ematen duten amek edo haurdun dauden emakumeek eta gaixo dauden pertsonekur gehiago beharko dute osasuntsu dagoen eta bere kargura inor ez duenak baino. Zenbaitherrialdetan ez dira egunean pertsonako 10 litro ur eskuratzera iristen eta horrek heriotzaeta galera konponezinak eragiten dituzten gaixotasun ugari ekartzen ditu. Garapen bideandauden herrialdeetako gaixotasunen % 80 ur kutsatua erabiltzeagatik eta oinarrizko sanea-mendu-zerbitzuen faltagatik sortzen direla kalkulatzen da. Hori da, zalantzarik gabe,osasunari eta giza eskubideen urraketari dagokionez desberdintasun handienetako bat.
Edateko ura eta saneamendu-instalazioa edukitzea ezinbesteko baldintza da osasunerakoeta pobrezia, gosea, haurren heriotza eta generozko desberdintasunaren aurka borrokatzeko.Giza eskubideak betetzeko ere oinarrizko elementua da. Nazio Batuen Batzar Nagusiak,2010eko uztailaren 28an, edateko ura eta oinarrizko saneamendua bizitzaz eta giza eskubideguztiez gozatzeko funtsezko giza eskubidetzat aitortzen zuen ebazpena onartu zuen. Egungoegoerari buruzko datuak, aldiz, lazgarriak dira:
• Mundu guztian, gutxi gorabehera zortzi lagunetik batek ez du edateko urik. • Urtero, 3 milioi eta erdi pertsona baino gehiago hiltzen dira kutsatutako urarengatik
transmititutako gaixotasunen ondorioz. • Beherakoa 5 urtetik beherako haurren bigarren heriotza-kausa da. • Edateko uraren faltak hiesak, malariak eta elgorriak batera baino haur gehiago hiltzen
ditu. • Egun bakar batean, mundu guztiko haur eta emakumeek 200 milioi ordu baino gehiago
behar izaten dituzte beren etxeetarako ura jaso eta eramateko.
Uraren giza eskubideak ura erabilera pertsonalerako eta etxeko erabilerarako behar adinakokantitate seguru, onargarri eta eskuragarrian izateko eskubidea aitortzen die pertsona guztieieta estatuei behar hori asetzera behartzen die.
21
4.5. Hezkuntza osasunaren baldintzatzaile gisa
Hezkuntza mundua aldatzeko erabil dezakezun armarik boteretsuena da.
NELSON MaNDELa
Hezkuntza formala, nahiz informala, banakoaren eta kolektiboaren ongizate fisikoa eta gizagarapena lortzeko beharrezko baldintza da. Hezkuntza pobreziari aurre egiteko mekanismopribilegiatua ere bada. Garrantzi berezia du eskubide ekonomikoetan, sozialetan eta kultu-raletan aurrera egiteko, lanera, osasunaren arretara eta nutriziora, pertsonen ongizateabermatzeko beharrezko diru-sarreretara eta giza eskubideak hobeto betetzeko gaitasunakindartzera heltzeko aukerak areagotzen dituen heinean.
Amaren hezkuntza funtsezko baldintzatzailea da haurrek bizirauteko. Garapen bidean daudeneskualde guztietan, nolabaiteko hezkuntza maila duten amen seme-alabek hiltzeko arriskutxikiagoa izaten dute. Haurrak bizirauteko aukerak handitu egiten dira amak bigarren mailakoedo goi mailako hezkuntza baldin badu.
Osasunari dagozkion desberdintasunak adinez nagusienen artean ere nabarmenak dira, hez-kuntza mailaren arabera. Esate baterako, 80 urtetik gorako Europako gizonezkoekerregistratzen duten epe luzeko minusbaliotasunaren prebalentzia % 58,8koa da oinarrizkohezkuntza maila dutenen artean eta % 40,2koa hezkuntza maila handiagoa dutenen artean10.
Ondorengo grafikoan hezkuntzak osasunaren baldintzatzaile gisa nola eragiten duen ikusdezakegu; ez dio pertsonari soilik eragingo, komunitateari eta inguruneari ere eragingo dio.
20
1996an Istanbuleko II. Habitat Konferentzian aurkeztutako Habitat Agendak (UN-HABITAT,1996), "etxebizitza egokiaren" ezaugarriak definitzen ditu.
“Etxebizitza egokiak babesteko teilatua izatea baino gehiago esan nahi du. Hauek guztiak iza-tea ere esan nahi du: leku pribatua, behar adina leku, irisgarritasun fisikoa, segurtasun egokia,edukitzearen segurtasuna, egituraren egonkortasuna eta iraunkortasuna, argiztapena, beharadinako berokuntza eta aireztapena, uraren hornidura, saneamendua eta hondakinen ezaba-penaren zerbitzuak jasotzen dituen oinarrizko azpiegitura egokia, ingurumenaren kalitatezkoeta osasunarekin lotutako faktore egokiak eta kokapen egokia lanerako eta oinarrizko zer-bitzuetarako eskuragarritasunarekin eta hori guztia bidezko kostuarekin. Faktore horienguztien egokitasuna pertsona interesdunekin batera zehaztu behar da, mailaz maila garat-zeko ikuspegiak kontuan hartuta. Egokitasun-irizpidea aldatu egin ohi da herrialde batetikbestera, faktore kultural, sozial, ingurumeneko eta ekonomiko zehatzen mende egoten baita.Testuinguru honetan, sexuarekin eta adinarekin lotutako faktoreak aintzat hartu behar dira,baita haurrek eta emakumeek substantzia toxikoekiko izandako esposizio maila ere".
Gaur egun jende askok pairatzen du pobrezia energetikoa, hau da, ezin dute etxeko oinarrizkobeharrak asetzeko behar adina energia ordaindu edo diru-sarreren kopuru handia horiekasetzera bideratzen dute. Ezegonkortasun energetiko hori sortzen duten arrazoiak askota-rikoak dira: diru-sarrera gutxi etxean, etxebizitzaren kalitate falta, energiaren prezio altuak,etxebizitzaren prezio altuak eta abar. Ongizatean dituen ondorioak ere askotarikoak dira:etxebizitzaren tenperatura desegokiak, osasunaren gaineko eraginak, zorpetzeko arriskuaeta hornidura elektrikoaren deskonexioa, eraikinen degradazioa, energiaren xahuketa, emi-sioa eta abar. 10. Osasunaren baldintzatzaileei buruzko batzordearen txostena, OME.
Iturria: “La educación como determinante social de la salud en Perú” lanaren egokitzapena. Grafikoa: “Ecosistemaeducativo”. Cuadernos de promoción de la salud 17. zk.. Organización Panamericana de la Salud. Peru, 2007
iNGuruMeN BaldiNtzak
x x x xx x x x xx x x x x xx x x x x x x
x x xx x x x x x
x x x x xx x x
arnasbideen infekzio akutuak
Beherakoak
Bektore bidez transmititutako gaixotasunak (malaria, dengea)
Substantzia kimikoek eragindako intoxikazioak (adib. pestizidak)
Gaixotasun mentalak
Minbizia
arnasbideen gaixotasun kronikoak
Istripuak
Ura
eta
san
eam
endu
a
Hon
daki
n so
lidoa
k
aire
aren
kut
sadu
ra
Etxe
bizi
tza
Lane
ko a
rris
kuak
arr
isku
kim
ikoa
k
Hon
dam
endi
nat
ural
ak
Ingu
rum
enek
o m
undu
mai
lako
ald
aket
ak
OSaSuN BaldiNtzak
Iturria: OPS/OME
Faktoreteknologikoak eta
komunikazio-faktoreak
Faktorefilosofikoak,
erlijiosoak etaetikoak
Faktorepsikologikoak,
sozialak etafamiliarrak
Faktorekulturalak
eta bizitzekoerak
Faktorepolitikoak,
administratiboak eta legalak Faktore
ekonomikoak etalanekoak
Faktorebiologikoaketa osasun-
faktoreak
INGURUNEA
Fisiko
a Soziala
GARAPENPERTSONALA
HIRITARTASUNAGAUZATZEA
EZAGUTZARENGIZARTEA
LAN MUNDUAREKINLOTURA
HEZKUNTZA (formala/ez formala)
2322
5. MilurtekO GarapeNerakO HelBuruak: MuNdu MailakO OSaSuNareN aldekO apuStua
Gauza txikiak dira. Ez dute pobrezia desagerrarazten, ez gaituzte azpigarapenetikateratzen, ez dituzte produkzioko eta aldaketako baliabideak sozializatzen, ez dituzte Ali
Babaren leizeak desjabetzen. Agian egitearen poztasuna eragingo dute eta ekintzabilakatuko dute. Azken batean, errealitatearen gainean jardutea eta aldatzea, pixka bat
bada ere, errealitatea alda daitekeela frogatzeko modu bakarra da.
EDUarDO GaLEaNO
2000. urtean, Milurteko Adierazpena sinatuta, 189 herrialdek pobreziaren aurka borrokatzekoeta mundu bidezkoagoaren alde aurrera egiteko konpromisoa hartu zuten. Horretarako,Milurteko Garapenerako 8 Helburu (MGH) finkatu ziren.
MGHei buruzko informazio gehiago jasotzeko kontsultatu hemen: http://www.un.org/spanish/millenniumgoals/
Hainbat dira osasunean eragiten duten baldintzatzaile sozialak eta osasunarekin zuzeneanlotutako Milurteko Garapenerako Helburuen eta osasunarekin hain argi lotuta ez daudenenartean sinergia sortzen dutenak. Esate baterako, 1 eta 4 arteko helburuek osasunaren bal-dintzatzaile sozialak adierazten dituzte, hala nola pobrezia, malnutrizioa edo hezkuntza; 9 eta11 arteko helburuak ingurumen baldintzatzaileei dagozkie, uraren eta saneamenduaren esku-ragarritasuna edo hiri-pobrezia, esaterako; eta 12 eta 18 arteko helburuak baldintzatzaileglobalak edo distalak dira, merkataritza eta zorrak arintzea, kasu. Hortaz, ezingo lirateke iso-latuta aintzat hartu eta horiek guztiak betetzen laguntzeko politika integralak jarri beharlirateke abian.
Definitutako helburuek eta adierazleek osasunaren sektoreak herrien garapenean duengarrantzia erakusten dute. Helburuetako hiru zuzenean osasunera bideratuta daude. Bestehiruk osasunaren sektoreak esku hartu behar duen horretan dute helburua eta, oro har, hel-buru guztiek nabarmen eragiten dute herritarren osasunean eta ongizatean.Hurrengo eskeman MGHak osasuneko baldintzatzaileekin duten erlazioari jarraiki nola sail-katuko liratekeen ikus dezakegu. MGH bakoitzean egindako lana ezinbesteko pieza da puzzleaosatu eta osasunerako eskubidea bermatzeko.
OSASUNERAKO ESKUBIDEA
Osasunarekin lotura gehien duten MGHak
Baldintzatzaileengan eragiten duten MGHak
MUTURREKO POBREZIA
ETA GOSETEA ERROTIK
KENTZEA
LEHEN MAILAKOIRAKASKUNTZAUNIBERTSALA LORTZEA
GENEROEN ARTEKOBERDINTASUNA ETAEMAKUMEARENAUTONOMIA BULTZATZEA
AMAREN OSASUNAHOBETZEA
GIB/HIESA, PALUDISMOAETA BESTE GAIXOTASUNBATZUEI AURRE EGITEA
INGURUMENAREN
IRAUNKORTASUNA
BERMATZEAGARAPENERAKOMUNDU MAILAKOELKARTEA BULTZATZEA
HAURRENHERIOTZA-TASAMURRIZTEA
Iturria: bertan egina
25
lagun dezaketen datuak eta galderak planteatuko dizkigu. Kapitulu honetan panel bakoitzalantzeko eta osasun arloko desberdintasunei eta baldintzatzaile sozialei buruzko testuin-guru teorikoa emateko proposamen didaktikoa eskainiko dugu.
Baldintzatzaile sozialek osasunerako eskubidean duten garrantziari buruzko hausnarketabideratzea xede duten 10 panel ditu erakusketak guztira:
1. panela: osasuna eskubidea dela ulertuz2. panela: osasunari dagozkion desberdintasunak3. panela: osasunari dagozkion desberdintasunak4. panela: osasunaren baldintzatzaile sozialak5. panela: generoa osasunaren baldintzatzaile gisa6. panela: ura eta saneamendua eskura izatea, osasunaren baldintzatzaile gisa7. panela: bizigarritasuna eta etxebizitza osasunaren baldintzatzaile gisa8. panela: hezkuntza osasunaren baldintzatzaile gisa9. panela: Milurteko Garapenerako Helburuak eta osasuna10. panela: erakusketako pertsonaia guztiak ageri dira. Honako gonbidapen hau ere ageri
da: igo autobusera, pertsona guztiak parte-hartzaile eta giza eskubideen de-fentsan konprometituta senti daitezen. Bidaiaren amaierarako bisitari guz-tiek osasuna giza eskubidea dela ulertzea eta denontzat bermatzeko lan eginbeharra dagoela ulertzea lortu nahi da.
Material osagarri gisa, osasunaren baldintzatzaileei buruzko informazio espezifikoa, argaz-kiak, erakusketen egutegia eta abar jasotzen dituen www.determinantesdesalud.orgwebgunea kontsulta dezakezu.
6.2. erakusketa dinamizatzeko proposamen pedagogikoa
Taldearen ezaugarrien arabera, panel bakoitza bakarka landu daiteke ondorengo taulanzehaztutako galderekin edo, bestela, taldean landu daiteke erakusketaren amaieran, arretagehien erakarri duten paneletako galderak aukeratuta. “Iruzkinak eta ekarpenak” atalean tal-dean eztabaidatzen lagun dezaketen zenbait datu eta galdera gehiago jasotzen dira.
24
6. allikaY-reN Bidaia: OSaSuNa eSkuBidea dela ulertuz
Oro har gizartearentzat, hezitzaileentzat, lankidetzako agenteentzat... erakusketaren eta aur-keztutako materialaren helburua herritar gisa eskubideez baliatzean duten eginkizunazkontzientziatzea da, tokiko eta mundu mailako ikuspegitik.
OMEren 2008ko Osasunaren Baldintzatzaile Sozialen Batzordeak egindako txostenean, osa-sun alorreko desberdintasunak gainditzeko hiru erronka planteatzen ziren:
1. Bizi baldintzak hobetzea: hau da, herritarrak jaio, hazi, bizi, lan egin eta zahartutakobaldintzak.
2. Boterearen, diruaren eta baliabideen banaketa desberdinaren kontra borrokatzea; hauda, bizi baldintzak baldintzatzen dituzten egiturazko faktoreak.
3. Esku-hartzeak ebaluatzea, osasunaren baldintzatzaile sozialen alorrean trebatutakolangileez hornitzea eta iritzi publikoa horri dagokionez sentsibilizatzea.
Azken erronka horretan jasota dago material hau eta osasuna eskubidea dela ulertzeko gureapustua, hezitzaileak prestatuta eta iritzi publikoa sentsibilizatuta.
6.1. erakusketaren aurkezpena
Nola lagun dezakezula pentsatzen duzu? Autobusera igo eta bidaia Allikay-rekin baterajarraitzea proposatzen dizugu, osasuna eskubidea dela ulertzeko. Orain osasun arloko des-berdintasunak ikusita eta osasunari dagozkion baldintzatzaile sozialak zer diren jakinda, bestebatzuei sentsibilizatzen eta informatzen lagun diezagukezu.
Egiten dizugun proposamena gida honekin batera doan erakusketa dinamizatzean datza: “Alli-kay-ren bidaia: osasuna eskubidea dela ulertuz”. "Zer da osasuna" gaiari buruzko eta gizaeskubideen berme faltaren aurrean azaltzen diren osasun arloko gabezia, behar eta bidega-bekeriei buruzko hainbat pertsonaren errealitatearen eta testigantzen bidaia gisa aurkeztenda erakusketa. Lekukotasun bakoitzarekin, Allikay-k eztabaida eta taldeko lana zuzentzen
Osa
sune
rako
giz
a es
kubi
deak
ez
du o
sasu
n-la
gunt
za s
oilik
jaso
tzen
.
Zer
da
ongi
zate
fisi
ko, m
enta
l eta
soz
iala
reki
n ul
ertz
en d
uzun
a?
Zer
da
osas
una
zure
tzat
?Pa
rte
-har
tzai
lee
kos
asun
ari
buru
z al
-de
z au
rret
ik d
ituzt
enid
eiak
eza
gutz
ea
Giz
a Es
kubi
deak
den
ontz
at d
ira; a
rraza
, erli
jioa,
sexu
a, k
lase
sozi
ala
eta
egoe
ra e
kono
miko
aal
de b
ater
a ut
zita
. Osa
suna
giz
a es
kubi
dea
da b
ere
horr
etan
eta
bai
ta g
aine
rako
esk
u-bi
deez
bal
iatz
eko
eta
goza
tzek
o ba
ldin
tza
ere.
Zer
gatik
gai
xotz
en d
ira p
ert-
sona
bat
zuk
best
eak
bain
o g
e-hi
ago
?
Osa
suna
giz
a es
kubi
de g
isa
Erak
uske
ta o
sasu
na-
ren
kont
zept
ua ik
us-
pegi
inte
gral
etik
eta
Giz
a Es
kub
idee
nik
uspe
gitik
aza
ldut
aau
rkez
tea
Pert
sona
ask
oren
tzat
zai
la d
a ga
ilurr
era
irits
i eta
osa
sun
ona
izat
ea; b
este
bat
zuek
, al-
diz,
ez
dute
hal
ako
zailt
asun
ik iz
ango
. Osa
suna
ri da
gozk
ion
hain
bat d
esbe
rdin
tasu
n az
alt-
zen
ditu
zten
dat
u ha
uei b
uruz
hitz
egi
n:
-Ja
poni
ako
bizi
-itxa
rope
na 8
3 ur
teko
a da
eta
Sie
rra
Leon
akoa
, ber
riz, 4
7,8k
oa, 2
011k
oPN
UD
txos
tena
ren
arab
era.
26
herr
iald
ek 8
0 ur
tetik
gor
ako
bizi
-itxa
rope
na d
ute
eta
best
e 24
her
riald
etan
, ber
riz, b
izi-
itxar
open
ak e
z di
tu 5
5 ur
te g
aind
itzen
. H
ori h
ala
gert
atze
ko a
rraz
oirik
bur
urat
zen
al z
aizu
?
-a
lder
antz
izko
arr
eta:
gai
xota
sun-
karg
aren
% 9
3 ga
rape
n bi
dean
dau
den
herr
iald
e-et
an g
erta
tzen
da,
bai
na m
undu
ko o
sasu
n-ga
stua
ren
% 11
soi
lik k
onts
umitz
en d
ute.
Ez a
l zai
zu k
ontr
aesa
na ir
uditz
en?
-tr
ansm
ititz
en e
z di
ren
gaix
ota
sune
n %
80
ingu
ru d
iru-s
arre
ra e
rtai
n et
a ba
xuko
herr
iald
eeta
n er
regi
stra
tzen
da.
-Z
enba
it he
rria
ldet
an, e
rditz
een
% 1
0 so
ilik
izat
en d
a ga
ituta
ko m
edik
ueki
n.
-20
10ek
o az
aroa
n ar
gita
ratu
tako
La
NEr
en G
izar
te S
egur
antz
ari b
uruz
ko M
undu
mai
-la
ko t
xost
enar
en a
rabe
ra, m
undu
an b
ost l
agun
etik
lauk
ez
du g
izar
te-s
egur
antz
akem
aten
due
n o
inar
rizko
bab
esik
. B
a al
dak
izu
giza
rte-
segu
rant
zak
hem
en z
eres
kain
tzen
diz
un?
-G
izar
te g
uztie
tan
gert
atze
n da
gen
eroz
ko d
esbe
rdin
tasu
na, h
au d
a, g
izon
-em
aku-
mee
k os
asun
-bal
iabi
de e
ta b
alia
bide
per
tson
al e
ta s
ozia
leta
rako
esk
urag
arrit
asun
desb
erdi
na d
ute.
Inf
orm
azio
aren
esk
urag
arrit
asun
ean,
arr
etan
eta
oin
arriz
ko o
sa-
sun-
prak
tiket
an d
aude
n de
sber
dint
asun
ek e
mak
umee
n o
sasu
nera
ko a
rris
kuak
area
gotz
en d
ituzt
e.
Zen
bat k
osta
tzen
zai
zu z
ure
osa-
suna
?
Men
dia
eta
gailu
rrer
a he
ltze
kobe
harr
ezko
bal
dint
zak
ikus
ita, o
z-to
poak
ezt
abai
datz
ea e
ta g
ure
bide
a a
fya
fund
azio
aren
a ba
ino
erra
zago
a de
n ik
uste
a.
Erak
uske
tako
pan
elea
n ik
us d
e-za
kegu
n m
odua
n, z
ailt
asun
bat
-zu
en e
ragi
nez,
men
dia
eta
alda
-pa
ger
o et
a ha
ndia
goa
izan
ohi
da.
Osa
sun
onaz
goz
at-
zeko
beh
arre
zko
bal-
dint
zak
ikus
tea
5 m
in
5 m
in
5 m
in
Hel
Bu
rua
Jar
du
era
-Ja
rr
aiB
idea
kd
iNa
Miz
atz
ekO
iru
zk
iNa
k e
ta e
ka
rpe
Na
kir
au
peN
a
1. p
anel
a: o
sasu
na
giza
esk
ub
ide
gisa
2. p
anel
a: o
sasu
nar
i dag
ozki
on
des
ber
din
tasu
nak ta
lde
sozi
al z
aurg
arrie
na g
izar
te-e
goer
a ah
ulek
o kl
ase
sozi
alet
ako
pert
sone
k, e
ma-
kum
eek
eta
duel
a gu
txiti
k he
rria
lde
pobr
eeta
tik e
torr
itako
biz
tanl
eria
k os
atze
n du
, biz
i-et
a la
n-ba
ldin
tza
oker
rago
ak b
aitit
uzte
eta
zen
bait
zerb
itzut
ara
heltz
eko
zailt
asun
han
-di
agoa
k ba
ititu
zte.
Hor
rez
gain
, esk
uald
e ba
koitz
ak d
ituen
bal
iabi
de s
ozia
l, ek
onom
i-ko
eta
osa
sune
koek
in lo
tuta
ko a
ldae
ra g
eogr
afiko
ak d
aude
.
Zerb
itzu
med
ikoa
k es
kura
izat
ea, e
sate
bat
erak
o, a
skoz
ere
zai
lago
a da
land
a-er
emue
tan
hiri-
erem
ueta
n ba
ino.
Her
riald
e ba
teko
des
berd
inta
sune
i bur
uzko
dat
uak:
-H
erria
lde
bate
an e
re e
z da
osa
suna
man
tend
u ed
o ho
betu
dez
aket
en z
erbi
tzue
ta-
rako
guz
tien
bere
hala
ko e
skur
agar
ritas
una
berm
atze
n. D
enek
bal
iabi
de-m
ugei
aur
reeg
in b
ehar
die
tene
z, h
ori k
ritik
oa s
uert
atze
n da
diru
-sar
rera
bax
uko
herr
iald
eeta
n.(2
010e
ko O
ME
txos
tena
).
-La
ngab
ezia
osa
sune
rako
arr
isku
han
dia
da, b
ai o
sasu
n fis
ikor
ako,
bai
men
tale
rako
,et
a he
riotz
a-ta
sa a
reag
otze
n du
: hau
rren
a, g
aixo
tasu
n ka
rdio
bask
ulak
, sui
zidi
oak
eta
osa
sun
txar
rare
n au
tope
rtze
pzio
a. L
anga
bezi
a-ta
sare
n %
3ko
igo
erak
Eur
opa
n10
.000
her
iotz
a ba
ino
gehi
ago
ekar
riko
lituz
keel
a ka
lkul
atze
n du
te.
(Osa
sun
Publ
iko
aren
Def
ents
arak
o E
lkar
teen
Fed
eraz
ioko
“Lo
s ef
ecto
s de
l des
empl
eo p
ara
la s
alud
”tx
oste
na. 2
012k
o ot
saila
).
Gur
e os
asun
ari z
uzen
ean
erag
iten
diet
en z
er d
esbe
rdin
tasu
n iku
s dit-
zake
zu z
ure
herr
ian
edo
hiria
n?
Gu
re
her
rial
dek
oos
asun
-des
berd
inta
-su
nez
jabe
tzea
5 m
in
3. p
anel
a: o
sasu
nar
i dag
ozki
on
des
ber
din
tasu
nak
Ekum
i med
ikua
ren
kont
sulta
n os
asun
aren
bal
dint
zatz
aile
soz
iala
k ze
r dire
n la
burb
iltze
ndu
en g
rafik
oa ik
us d
ezak
ezu.
Ba
al z
enek
ien
fakt
ore
horie
k gu
ztie
k zu
re o
sasu
nean
era
-gi
ten
zute
la?
Bate
n ba
tek
aten
tzio
a em
an a
l diz
u?
Zer
k ga
ixot
zen
zaitu
?
Gur
e os
asun
ari z
erk
erag
iten
dion
eta,
med
ikam
entu
en b
ehar
rik iz
anez
arr
en, g
aixo
ego
n ga
be g
aizk
ise
nti
ote
gaite
zkee
n ga
ldet
zen
digu
all
ikay
-k.
Osa
suna
ren
bald
int-
zatz
aile
soz
iala
k ze
rdi
ren
jaki
tea
Sexu
aren
eta
gen
eroa
ren
arte
ko d
esbe
rdin
tasu
na a
zaltz
ea. L
agun
tza
beha
r bad
uzu,
kont
-su
ltat
u he
men
: ht
tp://
ww
w.m
ueve
tepo
rlai
gual
dad.
org/
publ
icac
ione
s/La
mita
dinv
isib
le_L
ant
olin
Gid
ako
info
rmaz
ioan
aza
ltzen
den
taul
atik
abi
atut
a, d
esbe
rdin
tasu
n ho
riek
emak
umee
nos
asun
ean
nola
era
gite
n du
ten
ikus
tea.
Gen
eroa
bal
dint
zatz
aile
gis
a
Zur
e in
guru
an i
kust
en a
l du
zude
sber
dint
asun
ik g
izon
eta
em
a-ku
mee
n ar
tean
, esk
ubid
eez
ari g
a-re
nean
?
Nol
a er
agite
n di
o ho
rrek
em
aku-
mee
n os
asun
ari?
Gen
ero
mai
lako
des
-be
rdin
tasu
nak
osas
u-na
ren
bald
intz
atza
ilegi
sa id
entifi
katz
ea
5 m
in
5 m
in
4. p
anel
a: o
sasu
nar
en b
ald
intz
atza
ile
sozi
alak
5. p
anel
a: g
ener
oa
osa
sun
aren
bal
din
tzat
zail
e gi
sa
Hel
Bu
rua
Jar
du
era
-Ja
rr
aiB
idea
kd
iNa
Miz
atz
ekO
iru
zk
iNa
k e
ta e
ka
rpe
Na
kir
au
peN
a
Erak
uske
tako
pan
elea
n 20
10ek
o lu
rrik
arar
en o
ndo
reng
o H
aitik
o e
goer
a ez
agut
uko
dugu
, bai
na h
erria
ldea
ren
ego
era
hond
amen
diar
en a
urre
tik e
re o
so t
xarr
a ze
n.20
09. u
rtea
n, H
aitik
o e
kono
mia
ko
ntin
ente
am
erik
arre
ko t
xiro
ena
zen
eta
mun
du-
ko a
hule
nen
arte
an z
ego
en; b
izta
nler
iare
n %
58k
ez
zuen
eda
teko
ura
esk
urag
arri;
etxe
bizi
tzen
% 4
0k e
z zu
en e
likag
aiet
arak
o e
skur
agar
ritas
un e
goki
rik e
ta lu
rrik
ara-
ren
aurr
etik
gai
xotu
tako
edo
zau
ritut
ako
per
tso
nen
% 4
4k e
z zu
en o
sasu
n-ze
rbit-
zua
esku
ra, h
orr
en k
ost
u ek
ono
mik
oak
zire
la e
ta.
Lurr
ikar
ak, l
eho
rtea
k ed
o b
este
edo
zein
ho
ndam
endi
k eg
oer
a o
kert
zen
du, b
aina
pert
sona
ask
o a
urre
tik e
re d
enbo
ra lu
zaro
an e
gon
dira
ego
era
horr
etan
.
Erab
ilera
per
tso
nale
rako
80
litro
ure
ko b
atez
bes
teko
go
men
dio
a fin
katu
beh
arge
nuke
: jan
aria
, no
rber
aren
gar
bita
suna
, gar
bike
ta, s
anea
men
dua.
.. ba
al d
akiz
ugu
re h
erria
ldea
n ze
nbat
ko
ntsu
mitz
en d
ugun
bat
ez b
este
?Eg
unea
n 15
0 lit
ro, e
zge
hiag
o, e
z gu
txia
go! B
a al
dak
izu
zenb
at o
ntzi
-ur b
ehar
ko z
enitu
zkee
n? U
ra b
a-rr
a-ba
rra
gast
atze
n du
gu e
do e
rant
zuki
zune
z er
abilt
zen
dugu
?
Ho
nako
est
eka
hone
tan
espe
rient
ziar
en ir
udip
enak
aza
lduk
o d
izki
gun
ur b
ila 6
km
oin
ez jo
atea
ren
ekim
en p
rakt
iko
a to
patu
ko d
uzu:
http
://5
0litr
osd
eagu
adia
rios.
wo
rdpr
ess.
com
/201
2/03
/20/
6-k
ilom
etro
s/
Pent
sa n
ola
alda
tuko
litz
atek
een
zure
biz
itza,
egu
nero
hai
nbat
ordu
beh
ar iz
ango
baz
enitu
ura
etxe
ra e
ram
atek
o
Zen
bat
ontz
i-ur
beh
arko
zen
i-tu
zke
norm
alea
n eg
iten
duzu
ngu
ztia
egi
teko
? D
utxa
tu, z
ure
bu-
rua
garb
itu, e
dan,
etx
ea g
arbi
tu, ja
-na
ria p
rest
atu.
..
Ura
eta
san
eam
en-
dua
esku
ra i
zate
kogi
za e
sku
bid
eare
ned
ukia
eza
guta
razt
ea
Espa
inia
n he
riotz
a ge
hiag
o ge
rtat
zen
dira
“pob
rezi
a en
erge
tikoa
ren"
ond
orio
z, z
irku-
lazi
oko
istr
ipue
ngat
ik b
aino
. Po
brez
ia e
nerg
etik
oak
urte
an 2
.300
-9.3
00 h
erio
tza
goiz
tiar e
ragi
ten
ditu
eta
, zirk
ulaz
ioko
istr
ipue
k, b
erriz
, ia
1.50
0, 2
011.
urt
ean.
Pobr
ezia
ene
rget
ikoa
k et
xeko
oin
arriz
ko b
ehar
rak
aset
zeko
beh
ar a
dina
ene
rgia
ord
aind
uez
in iz
atea
edo
diru
-sar
rere
n ko
puru
han
dia
horie
k as
etze
ra b
ider
atu
ezin
izat
ea e
san
nahi
du.
Esp
aini
ako
etxe
bizi
tzen
% 1
2 eg
oera
hor
reta
n ze
goen
201
0ean
.
Pane
lean
ikus
dez
akez
un m
odua
n, H
ugok
ber
e et
xebi
zitz
a no
lako
a de
n et
a ze
in z
ail-
tasu
n di
tuen
aza
lduk
o di
gu. E
txea
txik
ia d
a, z
ahar
ra s
egur
ueni
k et
a ho
tz h
andi
a eg
iten
du. E
z du
te b
erok
untz
arik
eta
ber
ogai
lu b
akar
ra e
rabi
ltzen
dut
e. H
ori o
so o
hiko
a da
, be-
roku
ntza
rik e
z ba
itago
etx
e gu
ztie
tan.
Zur
e et
xean
zer
bes
te g
auza
dira
beh
arre
zkoa
k?
Ezag
utze
n al
duz
u an
tzek
o eg
o-er
arik
zur
e in
guru
an?
Etxe
bizi
tzar
en b
al-
dint
zak
osa
suna
ren
bald
intz
atza
ile g
isa
iden
tifika
tzea
5 m
in
5 m
in
6. p
anel
a: u
ra e
ta s
anea
men
du
a es
kura
izat
ea, o
sasu
nar
en b
ald
intz
atza
ile
gisa
7. p
anel
a: b
izig
arri
tasu
na
eta
etxe
biz
itza
osa
sun
aren
bal
din
tzat
zail
e gi
sa
Gal
dera
hor
i gid
ako
“Hez
kunt
za o
sasu
nare
n ba
ldin
tzat
zaile
gis
a” a
tale
an a
zalt
zen
den
grafi
koa
oina
rri h
artu
ta e
ztab
aida
dai
teke
. Hez
kunt
zak
hone
la e
ragi
ten
du:
-Z
uzen
ean
erag
iten
du a
dim
enea
n et
a ga
itasu
n ko
gniti
boet
an.
-Z
uzen
ean
erag
iten
du g
aita
sun
pert
sona
len
gara
pene
an.
-Z
ehar
ka e
ragi
ten
du o
sasu
nare
n be
ste
bald
intz
atza
ile b
atzu
en b
itart
ez.
Nol
a us
te d
uzu
erag
iten
duel
ahe
zkun
tzak
osa
sune
an?
Hez
kunt
za g
ure
bi-
zitz
ako
hain
bat
alo-
rrek
in lo
tzea
txer
toak
jart
zeko
egi
ndak
o ah
aleg
inar
i esk
er, e
lgor
riare
n on
dorio
zko
mun
duko
her
iotz
a-ta
sa %
74
jaits
i da.
Hal
a et
a gu
ztiz
ere
, ora
indi
k er
e ha
ur a
sko
hilt
zen
da e
kidi
n da
itez-
keen
arr
azoi
enga
tik.
Zer
ger
tatu
ko li
tzat
eke
bald
in e
ta...
Pobr
ezia
mur
rizte
ko la
n eg
ingo
bal
itz?
1. M
GH
: fam
iliek
etx
ebiz
itza
egok
ia iz
atek
o au
-ke
ra g
ehia
go iz
ango
litu
zket
e, b
ehar
rezk
o el
ikag
aiak
ero
si a
hal i
zang
o lit
uzke
te e
ta h
o-rr
ek a
ding
abek
oen
zain
tza
eta
arre
ta h
obea
eka
rrik
o lu
ke.
...le
hen
mai
lako
hez
kunt
za u
nibe
rtsa
la lo
rtuk
o ba
litz?
2. M
GH
: hez
kunt
zak
garr
ant-
zi b
erez
ia d
u es
kubi
de e
kono
mik
oeta
n, s
ozia
leta
n et
a ku
ltur
alet
an a
urre
ra e
gite
ko, l
a-ne
ra, o
sasu
nare
n ar
reta
ra e
ta n
utriz
iora
, per
tson
en o
ngiz
atea
ber
mat
zeko
beh
arre
z-ko
diru
-sar
rere
tara
eta
giz
a es
kubi
deak
hob
eto
bete
tzek
o ga
itasu
neta
ra h
eltz
eko
ga-
koa
dela
ko.
...se
xuen
art
eko
berd
inta
suna
bul
tzat
uko
balit
z? 3
. MG
H: h
aurr
en e
ta e
mak
umee
n he
z-ku
ntza
osa
suna
ren
hobe
kunt
zare
kin,
mai
la s
ozia
l eta
eko
nom
ikoa
ren
hobe
kunt
zare
-ki
n et
a am
a et
a se
me-
alab
entz
ako
osas
un-e
mai
tza
posit
iboe
kin
oso
lotu
ta d
ago.
...am
aren
osa
suna
hob
etuk
o ba
litz?
5. M
GH
: em
akum
een
haur
duna
ldia
n ze
harr
eko
eta
erdi
tze-
gara
iko
arre
tak
eta
ugal
-osa
suna
ren
esku
raga
rrita
sun
unib
erts
alak
nab
arm
ener
agin
go lu
ke h
aurr
en h
erio
tza-
tasa
ren
mur
rizke
tan.
...G
IB/H
IESa
, pal
udis
moa
eta
bes
te g
aixo
tasu
n ba
tzuk
era
gotz
iko
balir
a? 6
. MG
H: p
a-lu
dism
oak
urte
ro m
ilioi
bat
lagu
n ba
ino
gehi
ago
hiltz
en d
itu e
ta h
orie
tatik
geh
iena
k bo
stur
tetik
beh
erak
o ha
ur a
frik
arra
k iz
aten
dira
. GIB
aren
am
a et
a ha
urra
ren
arte
ko tr
ansm
isio
aia
era
bat e
rago
tzi a
hal i
zang
o lit
zate
ke, b
aina
egu
nean
1.0
00 h
aurr
ek b
aino
geh
iago
kha
rtze
n du
te in
fekz
ioa.
...ing
urum
enar
en ir
aunk
orta
suna
ber
mat
uko
balit
z? 7
. MG
H: e
date
ko u
ra e
ta sa
neam
endu
-ze
rbitz
uak
esku
ra iz
atea
k ha
urre
n he
riotz
a-ta
sare
n ar
razo
i nag
usia
k di
ren
eta
behe
ra-
koa
erag
iten
dute
n ga
ixot
asun
ak m
urriz
tuko
litu
zte.
...ga
rape
nera
ko m
undu
mai
lako
elk
arte
a bu
ltzat
uko
balit
z? 8
. MG
H: h
elbu
ru h
orre
n xe
-de
etak
o ba
t gar
apen
bid
ean
daud
en h
erria
ldee
tan,
enp
resa
farm
azeu
tikoe
n la
gunt
zare
kin,
oina
rriz
ko m
edik
amen
duak
bid
ezko
pre
zioe
tan
esku
raga
rri j
artz
ea d
a. H
orre
k ha
urre
nbi
ziak
sal
batu
ko li
tuzk
e, e
rraz
sen
datu
dai
tezk
een
gaitz
etar
ako
med
ikam
endu
ak e
skur
aiz
atea
ber
mat
uta.
Siha
t-ek
dio
ala
bari
elgo
rria
ren
aurk
ako
txer
toa
jarr
i dio
tela
(hau
-rr
en h
erio
tza-
kaus
a na
gusi
ene-
tako
a ba
ita, p
rebe
nitz
eko
txer
tose
guru
eta
era
gink
orra
dag
oen
arre
n), b
aina
ber
e fa
mili
aren
osa
-su
nari
erag
iten
diot
en e
ta k
ezka
-tu
egi
ten
dute
n be
ste
ego
era
batz
uk e
re b
adira
: eda
teko
ura
, eli-
kadu
ra e
goki
a, m
edik
amen
duak
eros
tea.
..
Milu
rtek
o G
arap
en H
elbu
ruet
a-ko
zei
nek
du o
sasu
nare
kin
zeri-
kusi
a zu
re u
stez
eta
zei
nek
la-
gund
uko
luke
hau
rren
her
iotz
a-ta
sa m
urriz
ten?
MG
H g
uztia
k lo
rtze
-ar
en g
arra
ntzi
a az
-te
rtze
a
Erak
uske
ta b
isita
tu o
ndor
en ik
asita
koa
ezag
utze
ra e
man
dez
akeg
u. N
ola?
Bes
teei
bi-
sitat
zera
eta
web
orr
iald
ea k
onts
ulta
tzer
a go
nbid
atut
a:
ww
w.d
eter
min
ante
sdes
alud
.org
.Pr
oiek
tuar
en te
stui
ngur
uan
anto
latu
tako
bin
eta
grafi
koen
lehi
aket
an p
arte
har
tzer
a er
ego
nbid
atu
daite
ke.
Igo
auto
buse
ra
Zer
egi
n de
zake
zu z
uk?
Erak
uske
tako
mez
uaza
baltz
en p
arte
har
t-ze
ra b
ultz
atze
a
5 m
in
5 m
in
5 m
in
8. p
anel
a: h
ezku
ntza
osa
sun
aren
bal
din
tzat
zail
e gi
sa
9. p
anel
a: M
GH
eta
osa
sun
a
10. p
anel
a: z
er e
gin
dez
akez
u z
uk?
Hel
Bu
rua
Jar
du
era
-Ja
rr
aiB
idea
kd
iNa
Miz
atz
ekO
iru
zk
iNa
k e
ta e
ka
rpe
Na
kir
au
peN
a