1
I.E.S. ARCEBISPO XELMÍREZ I
DEPARTAMENTO DE FILOSOFÍA
PROXECTO DIDÁCTICO CURSO ACADÉMICO 2016-2017
3
INDICE
Páxinas
1. INTRODUCCIÓN E CONTEXTO 8
2. MARCO LEGAL 9
3. O DEPARTAMENTO E AS SÚAS MATERIAS 11
4. OBXECTIVOS XERAIS DA FILOSOFÍA 12
5. ORIENTACIÓNS METODOLÓXICAS 17
6. FILOSOFÍA 4ºESO 19
1. Introdución e contextualización: Obxectivos e contribución ao desenvolvemento das
competencias clave.19
2. Concrecións para cada estándar de aprendizaxe avaliable.22
2.1 Táboas Xerais.
2.2 Organización por unidades temáticas.
2.3Temporalización.
2.4 Mínimos esixibles para unha avaliación positiva.
2.5 Procedementos e instrumentos de avaliación.
3. Concrecións metodolóxicas.50
4. Materiais e recursos didácticos.52
5. Criterios de avaliación, cualificación e promoción.53
5.1 Criterios de avaliación
5.2 Períodos de avaliación.
5.3 Instrumentos de Cualificación e Ponderación.Criterios de promoción.
6. Indicadores de logro para avaliar o proceso de ensino e da práctica docente.57
7. Deseño da avaliación incial e medidas a doptar como consecuencia dos resultados.58
8. Medidas de atención á diversidade: alumnado con características especiais.59
8.1 Alumnado con altas capacidades intelectuais
8.2 Alumnado con TDAH.
9. Concreción dos elementos transversais.60
10. Actividades complementarias e extraescolares programadas.61
11. Mecanismos de revisión, avaliación e modificación da programación.61
7. FILOSOFÍA 1º BACHARELATO 62
1. Obxectivos xerais do Bacharelato. 62
2. Obxectivos xerais para a materia de Filosofía.63
3. Táboas xerais. Estándares de aprendizaje.67
4. Secuenciación de contidos.97
4.1. Consideracións xerais.
4
4.2. Secuenciacións de contidos.
4.3. Secuencia por unidades. Obxectivos mínimos esixibles.
4.4. Temporalización.
5. Como contribúe a materia á consecución das competencias.100
6. Metodoloxía.102
7. Medidas para a inclusión e a atención á diversidade.106
8. Recursos didácticos.108
9. Procedementos e instrumentos de avaliación. 108
9.1 Criterios sobre avaliación, cualificación e promoción.
9.2 Recuperación durante o curso.
8. HISTORIA DA FILOSOFÍA LOE 2º BACHARELATO 111
1. Presentación.111
2. Obxectivos xerais.113
3. Contidos.116
4. Temporización.121
5. Metodoloxía.121
6. Materiais e recursos didácticos.122
7. Actividades do alumnado.122
8. Avaliación.122
9. Obxectivos Mínimos esixibles.126
10. Bibliografía recomendada: proxecto lector.127
11. Temas transversais.128
12. Medidas de atención á diversidade.128
13. Alumnado con materias pendentes.128
9. HISTORIA DA FILOSOFÍA LOMCE 2º BACHARELATO 130
1. Obxectivos xerais do Bacharelato.130
2. Obxectivos xerais para a materia de Historia da Filosofía.131
3. Secuenciación de contidos. 132
3.1 Consideracións xerais.
3.2 Secuenciación por unidades.
3.3 Mínimos esixibles.
3.4 Temporización.
4. Como contribúe a materia á consecución das competencias.137
5. Metodoloxía.139
6. Medidas para a inclusión e a atención á diversidade.142
7. Recursos didácticos.144
8. Instrumentos para a avaliación.145
5
10. ÉTICA E FILOSOFÍA DO DEREITO 2º BACHARELATO 148
1. Obxectivos.148
2. Contidos e Secuencia.149
3. Obxectivos mínimos esixibles.152
4. Criterios de cualificación.153
5. Criterios de promoción.153
6. Metodoloxía Didáctica.153
7. Procedementos de Avaliación e Cualificación.156
8. Materiais e recursos didácticos.158
9. Programación correspondente aos temas transversais.159
10. Actividades complementarias e extraescolares.159
11. Medidas de atención á diversidade.159
12. Alumnado con materias pendentes.159
11. VALORES ÉTICOS 1º ESO 160
1. Obxectivos xerais de Educación Secundaria.160
2. Obxectivos da área de Valores Éticos.161
3. Competencias clave, indicadores e descritores.163
4. Contribución da área ao desenvolvemento das competencias clave.169
5. Organización e secuencia de contidos.Temporización.Obxectivos mínimos.173
6. Criterios de avaliación e estándares de aprendizaxe.176
7. Criterios metodolóxicos e estratexias didácticas xerais para utilizar na aula.184
8. Actividades complementarias.185
9. Criterios e instrumentos de cualificación e promoción.185
10. Recursos didácticos.186
11. Medidas de atención á diversidade e inclusión.186
12. Avaliación da programación didáctica.187
12. VALORES ÉTICOS 2º ESO. 189
1. Obxectivos xerais de Educación Secundaria.189
2. Obxectivos da área de Valores Éticos.190
3. Competencias clave, indicadores e descritores.192
4. Contribución da área ao desenvolvemento das competencias clave.199
5. Organización e secuenciación de contidos e estándares de aprendizaxe
6
avaliables. Temporización.Obxectivos mínimos.203
6. Criterios metodolóxicos e estratexias didácticas xerais para utilizar na área.211
7. Actividades complementarias.212
8. Criterios de cualificación e promoción.213
9. Recursos didácticos.214
10. Medidas de atención á diversidade e inclusión.214
11. Avaliación da programación didáctica.215
13. VALORES ÉTICOS 3º ESO 216
1. Obxectivos xerais de Educación Secundaria.216
2. Obxectivos da área de Valores Éticos.217
3. Competencias clave, indicadores e descritores.219
4. Contribución da área ao desenvolvemento das competencias clave.226
5. Organización e secuenciación de contidos e estándares de aprendizaxe
avaliables.Temporización.Obxectivos mínimos.230
6. Criterios metodolóxicos e estratexias didácticas xerais para utilizar na área.239
7. Criterios e procedementos de cualificación e promoción.240
8. Recursos didácticos.242
9. Medidas de atención á diversidade e inclusión.243
10. Avaliación da programación didáctica.244
14. VALORES ÉTICOS 4º ESO. 245
1. Obxectivos xerais de Educación Secundaria.245
2. Obxectivos da área de Valores Éticos.246
3. Competencias clave, indicadores e descritores.248
4. Organización e secuenciación de contidos e estándares de aprendizaxe
avaliables. Temporización.Obxectivos mínimos.259
5. Criterios metodolóxicos e estratexias didácticas xerais para utilizar na área.267
6. Actividades complementarias.268
7. Criterios e procedementos de cualificación e promoción.269
8. Recursos didácticos.271
9. Medidas de atención á diversidade e inclusión.271
10. Avaliación da programación didáctica.272
15. CONSIDERACIÓNS XERAIS. 273
1. Temas transversais comúns.274
2. Avaliación inicial.Atención á diversidade.275
7
3. Proxecto lector xeral.276
4. Actividades extraescolares e complementarias xerais.277
5. Actividades extraescolares e complementarias específicas.278
6. Integración das TICs.278
7. Achega ao proxecto lingüístico.279
8. Anexo aos criterios xerais de avaliación.279
16. PROCESO DE REVISIÓN E AVALIACIÓN DA PROGRAMACIÓN. 280
8
1. INTRODUCCIÓN E CONTEXTO
O Instituto de Educación Secundaria Arcebispo Xelmírez I é o segundo centro de
ensino secundario máis antigo do país. Creouse en 1845 e tivo a súa primeira
localización no Pazo de San Xerome, onde actualmente se atopa a Reitoría da
Universidade de Santiago de Compostela. Despois mudouse para a praza de Mazarelos
–que moita xente aínda coñece como praza do Instituto–, para o edificio que hoxe
ocupa o Departamento de Filosofía da USC. En 1965 trasladouse para o edificio que
desde 1984 alberga os servizos centrais da Administración da Xunta de Galicia, en San
Caetano. A sede actual do instituto atópase na Avenida das Burgas, no Campus Vida da
USC, e consta de dous edificios: aquel no que se atopan a aula magna, as aulas, os
laboratorios, as bibliotecas (a xeral e mais a antiga, que posúe un fondo duns 5.000
volumes do antigo Instituto de Santiago), os departamentos, os despachos do equipo
directivo, a oficina administrativa, o cuarto dos bedeis, o laboratorio-museo (unha
mostra do material científico de segunda ensinanza do século XIX, que contén máis de
450 pezas ou pequenas coleccións que formaron parte do laboratorio de Química e dos
gabinetes de Física e de Historia Natural do Instituto de Santiago), o arquivo histórico e
mais a cafetaría; e o edificio no que se atopan o salón de actos e o pavillón de deportes.
No instituto cursan os seus estudos ao redor de 550 alumnos, distribuídos en tres
grupos por curso na educación secundaria obrigatoria e en catro grupos no bacharelato.
Nos PCPi (programas de capacitación profesional iniciais), nas ensinanzas básicas
iniciais, na educación secundaria para persoas adultas e no bacharelato para persoas
adultas prevense ao redor de 400 alumnos matriculados. No bacharelato ofrécense dúas
modalidades: a de ciencias e mais a de humanidades e ciencias sociais (cos dous
itinerarios de humanidades e ciencias sociais).
O claustro está composto por uns 80 profesores, que forman parte dos 20
departamentos do centro. O equipo directivo está formado polo director, o vicedirector,
a secretaria, o xefe de estudos e mais o xefe de estudos nocturnos. O cadro do persoal de
administración e servizos está composto por 11 persoas, e existe tamén unha asociación
de pais e nais do alumnado. O consello escolar está composto polo director, a secretaria,
os xefes de estudos, sete representantes do profesorado, tres representantes dos pais dos
alumnos, catro representantes do alumnado, un representante do persoal administrativo
e de servizos e un representante do Concello de Santiago de Compostela.
9
Para potenciar o uso da lingua galega, o instituto conta cun equipo de dinamización
lingüística integrado por tres profesores, tres alumnos e un membro do persoal de
administración e servizos.
En canto ás actividades extraescolares, o centro organiza obradoiros voluntarios,
que teñen lugar polas tardes. A Asociación de Nais e Pais de Alumnos adoita ofrecer
actividades.
2. MARCO LEGAL
A Lei orgánica 8/2013, do 9 de decembro, para a mellora da calidade educativa,
coñecida como LOMCE, modificou a LOE, Lei orgánica 2/2006, do 3 de maio, de
educación, en distintos aspectos coa finalidade de desenvolver medidas que permitan
seguir avanzando cara un sistema educativo de calidade, inclusivo, que garanta a
igualdade de oportunidades e faga efectiva a posibilidade de que cada alumno e alumna
desenvolva ao máximo as súas potencialidades.
Coa finalidade de establecer as condicións propicias para afondar nos cambios
metodolóxicos necesarios para acadar os obxectivos propostos, a regulación educativa
aborda unha nova configuración do currículo de Educación Secundaria Obrigatoria e
Bacharelato.
A Lei Orgánica 8/2013, do 9 de decembro, lle deu unha nova redacción ao artigo
6 da Lei Orgánica 2/2006, do 3 de maio, de Educación, para definir o currículo como a
regulación dos elementos que determinan os procesos de ensino e aprendizaxe para cada
unha das ensinanzas. O currículo estará integrado polos obxectivos de cada ensino e
etapa educativa; as competencias, ou capacidades para activar e aplicar de forma
integrada os contidos propios de cada ensinanza e etapa educativa, para lograr a
realización adecuada de actividades e a resolución eficaz de problemas complexos; os
contidos, ou conxuntos de coñecementos, habilidades, destrezas e actitudes que
contribúen ao logro dos obxectivos de cada ensinanza e etapa educativa e á adquisición
de competencias; a metodoloxía didáctica, que comprende tanto a descrición das
prácticas docentes como a organización do traballo dos docentes; os estándares e
resultados de aprendizaxe avaliables; e os criterios de avaliación do grao de adquisición
das competencias e do logro dos obxectivos de cada ensinanza e etapa educativa. Os
contidos ordénanse en disciplinas, que se clasifican en materias, ámbitos, áreas e
módulos en función das ensinanzas, as etapas educativas ou os programas nos que
participe o alumnado.
O novo artigo 6 bis da Lei orgánica 2/2006, do 3 de maio, define a distribución de
competencias entre as distintas administracións educativas e, mesmo, con respecto aos
centros. Nesta distribución competencial correspóndelle ao Goberno do Estado, entre
outras funcións, o deseño do currículo básico. En exercicio desta competencia, ditouse o
10
Real decreto 1105/2014, do 26 de decembro, polo que se establece o currículo básico da
Educación Secundaria Obrigatoria e do Bacharelato, no que desenvolve os aspectos do
mesmo en atención á nova configuración do currículo.
Asemade, a Comunidade Autónoma de Galicia elaborou o Decreto do 29/7/2015
polo que se establece o currículo da Educación Secundaria Obrigatoria e do Bacharelato
conforme ás súas competencias.
Conforme a este marco regulador, no presente curso completarase no
Departamento de Filosofía o despregue da Lomce aínda que quedaran de modo residual
alumnos cun deseño curricular con orixe na LOE.
11
3. O DEPARTAMENTO E AS SÚAS MATERIAS
Deste xeito, o Departamento de Filosofía do I.E.S. Arcebispo Xelmírez I
impartirá ao longo deste curso académico as seguintes materias:
1º ESO:
Valores Éticos
Profesor: Antón Baamonde
2º ESO:
Valores Éticos:
Profesor: Antón Baamonde
3º ESO:
Valores Éticos
Profesor: Montserrat Fuentes Nora
4º ESO:
Valores Éticos:
Profesor:Montserrat Fuentes Nora
Filosofía:
Profesor: Berta Mata
1° BAC:
Filosofía:
Profesores: Montserrat Fuentes; Juan Jesús Mayer
2º BAC:
Historia da Filosofía:
Profesores: Antón Baamonde, Juan Jesús Mayer
Ética e Filosofía do Dereito
Profesor: Montserrat Fuentes
12
4. OBXECTIVOS XERAIS DA FILOSOFÍA E COMPETENCIAS
CLAVE
A través da UNESCO, a ONU alenta aos seus estados membros a traballar na
promoción, fortalecemento e extensión da Filosofía en todos os niveis do ensino porque
a sociedade democrática, formada por unha pluralidade diversa de persoas e
comunidades, proxectos e intereses, demanda un pensamento racional que axude a
comprender o mundo complexo que nos rodea e forneza de instrumentos para edificar
unha sociedade libre, igual e xusta. A UNESCO considera que a materia de Filosofía, o
saber mais antigo de Europa, e a ferramenta adecuada que debe servir a este fin. A
filosofía forma unha cidadanía reflexiva, lucida, participativa, amante das institucións
democráticas e con habilidades practicas na resolución dos problemas específicos das
sociedades democráticas avanzadas.
A materia de Filosofía capacita ao alumnado para o exercicio do pensamento
critico e independente co que acadar unha mellor comprensión do mundo globalizado e
de si mesmo.
Grazas a Filosofía adquire a aptitude de entretecer unha defensa racional e
razoable da súa autonomía, dignidade e dereitos, nun contexto (mundial, nacional) en
transo de globalización.
O pensamento filosófico aporta os coñecementos teóricos e destrezas practicas
para entender, analizar e propoñer solucións aos desafíos intelectuais e morais do século
XXI. Asemade, a materia da Filosofía ofrece os fundamentos conceptuais dos principios
e valores da paz e seguridade mundiais: democracia, imperio da lei, dereitos humanos,
tolerancia, xustiza, igualdade, liberdade (a UNESCO nomea a Filosofía como ―Escola
de liberdade‖ na súa estratexia internacional e no informe de 2007). Os métodos
filosóficos proporcionan enfoques plurais e contrastados que permiten albiscar saídas
aos problemas que afectan a convivencia humana. A aprendizaxe do tratamento racional
e dialogado destes asuntos disipa o recurso a violencia, a guerra, fomenta a paz, a
seguridade global e local. En terceiro lugar, a materia de Filosofia impulsa no alumnado
o valor da indagación e a reflexión argumentada para descubrir prexuízos, xerar
claridade a respecto dos obxectivos e sentido da vida, valorar a calidade dos
argumentos, detectar sofismas e falacias, resistir a presión arbitraria dos superiores e dos
pares, atopar puntos de encontro entre posicións diferentes, humanizar a aqueles cos que
estamos obrigados a convivir.
13
A materia de Filosofía axuda a desmontar os argumentos das condutas baseadas
nos valores da dominación e a vontade de poder que provocan crises ecolóxicas,
económicas, humanas. A meditación filosófica esperta no alumnado o interese polos
demais, estimula a empatía para imaxinar os problemas que lles afectan, crea a
capacidade para emocionalos moralmente.
Grazas ao autocoñecemento que promove a filosofía, o alumnado pode chegar a
recoñecer que a fraxilidade, debilidade e mortalidade non son aspectos negativos e
odiosos da existencia humana, senón ocasións para a axuda mutua, cooperación e
reciprocidade. En cuarto lugar, grazas aos varios modelos de pensamento filosófico, a
materia de Filosofía estimula a deliberación sosegada sobre as decisións que rexen a
vida cotiá individual e colectiva, e impulsa a tomar iniciativas razoables. Nunha
sociedade democrática avanzada o alumnado debe formarse para aplicar o pensamento
critico a análise de principios económicos e políticos, sopesar distintas teorías sobre a
liberdade e a xustiza social, recoñecer a interacción dos fenómenos naturais e sociais,
avaliar o impacto ético e social da tecnociencia, gozar con autonomía dos produtos
artísticos. A materia de Filosofía proporciona a vision e comprensión totalizadora
necesaria para realizar estas tarefas. O alumnado educado filosoficamente é así activo,
curioso, argumentador, creativo, comprometido, innovador.
Como vemos, a Filosofía como materia potencia o desenvolvemento das
competencias sociais e cívicas, por estar estreitamente vinculadas coa finalidade ultima
de todo o seu proxecto.
Pero nesa consecución precisa de acudir a Competencia en Comunicación
Lingüística, que permite ao alumno tanto a exposición dun pensamento rigoroso e claro
coma o dialogo frutífero cos outros. A Competencia de Aprender a Aprender
manifestase na obriga intrínseca do facer filosófico de xerar marcos de sentido cada vez
mais complexos, globais e enriquecedores que nos permitan tratar cunha realidade
plástica, multifacética e omniabarcante, realidade que provoca en nos a moi humana
sensación de admiración. E nesa sensación a Filosofía non esta soa, a Matemática e a
Ciencia nútrense da mesma fonte, e a competencia neses saberes cobra mais luz cando
os examinamos dende o saber que na orixe foi un con eles. Pero non chega a
admiración. Con ela aparece a curiosidade que so se sacia cando polo Sentido de
Iniciativa e o Espírito Emprendedor animámonos a acción, a creación, a innovación. O
mesmo saber require de atrevemento, de ousadía, de iniciativa, como nos recorda Kant.
A Competencia Dixital capacita aos alumnos para o uso das novas tecnoloxías
que serven para traballar coa materia mesma da razón: o sentido, que se presenta baixo
as duas facetas da información e a comunicación. O percorrido da Filosofía, polos seus
temas e pola súa historia, brinda acceso, ao cabo, a un panorama de teorías, pensadores,
correntes, ideas, argumentos, criticas e preguntas que conforman a trama onde se
viñeron tecendo as Expresións Culturais que nos fan ser o que somos.
14
Tamén son abordados no currículo de Filosofía varios dos elementos transversais
de etapa, os que atinxen basicamente ao espírito emprendedor e ao estudo dos proxectos
empresariais e a influenza que poden ter neles as achegas das distintas ramas da
Filosofía. Na materia de Filosofía todas estas esixencias agrúpanse en varios bloques
temáticos: a especificidade do saber filosófico, o coñecemento humano, a pregunta pola
realidade, a condición humana, a racionalidade practica. A través deles o alumnado
coñecera os interrogantes, conceptos, formulacións e respostas da Filosofía aos grandes
problemas do saber, o coñecemento, a ciencia, a realidade, a natureza, o ser humano, a
acción, a arte, o discurso, a innovación. Os contidos relacionados coa epistemoloxía,
filosofía da ciencia e da natureza, metafísica, permiten afondar no coñecemento que o
alumnado ten do seu entorno e da súa relación con el. O alumnado desenvolve a
competencia para interpretar sucesos, avaliar o seu impacto, localizar as súas causas,
anticipar e prever as consecuencias, analizar os factores capaces de transformar a
realidade. Así mesmo, invitan ao alumnado a exercer o pensamento metódico (na
ciencia, ontoloxía e metafísica) con rigor e precisión. Os contidos de antropoloxía, ética
e filosofía política deitan luz sobre a realidade individual, social, cultural. Estimulan a
autocomprensión e autocoñecemento, espertan a capacidade de argumentación moral e
política, desenvolven a conciencia normativa e a empatía moral, fomentan o respecto
polos dereitos humanos, invitan a participación activa na vida democrática. Os contidos
de filosofía da linguaxe, lóxica, retórica e argumentación serven para educar a
interpretación, expresión, formulación e exposición do propio pensamento e do alleo en
contextos comunicativos variados (deliberación, negociación, investigación, dialogo,
controversia, discusión critica, conversa informal), empregando con eficacia o
razoamento lóxico e respectando as máximas que rexen a conduta racional
comunicativa. Os contidos de estética proxectan ao alumnado a comprender, apreciar e
valorar con espírito critico reflexivo, actitude aberta e respectuosa, as diferentes
manifestacións culturais e artísticas. A finalidade e apropiarse criticamente dun
conxunto de criterios estéticos para estimar o valor da produción cultural e artística e,
chegado o caso, producir obras artísticas innovadoras con contido filosófico.
Tanto estes contidos curriculares coma o tratamento das competencias clave e dos
elementos transversais invitan ao profesorado da materia a emprender unha renovación
metodolóxica na que os alumnos sexan quen de ocupar o papel activo fundamental que
lles corresponde nos procesos de ensino-aprendizaxe. O de persoas autónomas e
criticas, sociais e racionais, creativas e prudentes, donas de si e respectuosas cos outros,
sabias e felices. O tipo de persoa que a mellor Filosofía nos presenta, dende sempre,
como ideal humano.
A Historia da Filosofía ademais de ser unha materia que da sentido e continuidade
dende unha perspectiva histórica as ideas que se presentaron nas materias de Filosofía
de 4º ESO e Filosofía de 1o de Bacharelato, contribúe ao desenvolvemento integral do
alumno de bacharelato posto que permite tomar conciencia do seu ser como ser
pensante e autónomo, e reflexionar sobre as súas propias crenzas, ideas e conviccións e
15
as do mundo que o rodea, de xeito critico e razoado, rexeitándoas e/ou modificándoas
ou asumíndoas como parte de si.
Polo seu lado, a Historia da Filosofía non se presenta como un percorrido
cronolóxico polas ideas do pensamento occidental sen mais, tampouco debería ser un
mero compendio de autores, senón un intento de achegamento ao esforzo do ser humano
por comprender a realidade e ao propio ser humano en todas as súas dimensións.
Tratase dunha investigación que nos fará mais libres, permitiranos comprender o
pasado, o presente e proxectar solucións sobre os problemas que se nos formulen no
futuro. E no pensar de "outros" (e con "outros") que se foi configurando ao longo da
Historia das ideas, como lograremos estimular o noso propio pensamento, ese "sapere
aude" kantiano, que nos leve a xerar as nosas propias ideas tendo en conta de onde
proceden e respectando aos que non pensan como nos. Ese pensar a través do dialogo de
distintos autores e épocas que foron creando aproximacións ou tendencias cara a
verdade respecto aos problemas e grandes preguntas que se formulou o ser humano ao
longo da súa existencia constitúe a Historia da Filosofía.
Esta materia contribúe ao desenvolvemento das competencias clave do
bacharelato pola súa propia natureza e pola forma que esta articulada, permitindo o
desenvolvemento persoal e social como cidadán, así como o seu desenvolvemento
profesional no futuro, xa que, como materia terminal do Bacharelato adquire tamén a
dimensión de propedéutica para un amplo abano de estudos e profesións posteriores. A
Historia da Filosofía permite aos alumnos e alumnas de bacharelato contribuír a
consecución das seguintes competencias:a) a Competencia en Comunicación
Lingüística a través de disertacións, argumentacións, análises de textos relevantes,
definicións de termos, diálogos, exposicións orais e escritas, ensaios filosóficos, etc.; b)
as Competencias Sociais e Cívicas preséntanse están asociadas a numerosos estándares
de aprendizaxe da materia que poñen ao alumnado en relación co proceso de formación
e transformación da sociedade humana dende as súas orixes, así como permiten coñecer
os seus problemas e as respostas que se deron ao longo da Historia...; c) a Competencia
de Aprender a Aprender contribúe a que o alumnado sexa capaz de aprender por si
mesmo ao consolidar esta faceta noutros ámbitos, así como de cara ao futuro; así se pide
reflexionar, aprender en equipo, comprender e explicar, etc. d) desenvolvese a
Competencia Dixital realizando traballos colectivos a través da TIC, utilizando
ferramentas informáticas para realizar presentacións, buscas en internet, ... e) fomenta
tamén a consecución entre outras competencias a da Conciencia e Expresións Culturais,
xa que se recorre constantemente ao dialogo entre épocas e autores anteriores facendo
unha revisión das achegas destes ao ámbito das expresións culturais a nivel histórico..
Polo tanto, a Filosofía non seus diferentes niveis ha de buscar como obxectivos ao
menos os seguintes:
1. A Filosofía axudará ao/á alumno/a a acadar unha ponderada actitude crítica, para
non aceptar realidades nin ideoloxías, sen sometelas a revisión. Con isto se
16
tentará evitar que se deixe alienar ou deshumanizar polo contexto social, cultural
ou político.
2. Á Filosofía correspóndelle unha función integradora e de fundamento dos
diversos saberes nos que a/o estudante está sendo formada/o e educada/o.
3. A Filosofía será a que lle amose ao alumnado o camiño para: ler obxectivamente
as manifestacións culturais, penetrar alén das aparencias, buscando a
significación profunda, e comprometelo nunha tarefa humanizadora da
sociedade.
4. Á Filosofía correspóndelle dinamizar o desenvolvemento da formación hu-
manística, mergullándose no coñecemento do ser humano e abríndose ás
cuestións últimas.
5. A Filosofía axudará ao/á alumno/a: á formación de hábitos de pensar e ó rigor
do pensamento abstracto, á progresiva adquisición dun vocabulario de orixe
filosófica, ó uso dun vocabulario preciso e técnico, a coñecer ás/aos grandes
autoras/es e as correntes filosóficas que forman parte da nosa cultura.
Estes obxectivos xerais haberán de ser concretados nas programacións específicas
de cada un dos conxuntos temáticos e unidades de traballo, como metas que cómpre
acadar. En moitas ocasións convirá matizalos e adaptalos ó grupo a que se dirixen. En
todo caso, cómpre presentar os obxectivos como fins a conseguir e avaliar, para que
entren na esfera das posibilidades e motivacións do alumnado.
17
5. ORIENTACIÓNS METODOLÓXICAS XERAIS DA FILOSOFÍA
A consecución dos obxectivos e estas competencias clave por parte do alumnado
non se levara a cabo sen un cambio a nivel metodolóxico no proceso de ensino-
aprendizaxe que vai supoñer un reto para os profesionais da educación nesta etapa. Este
cambio ha de concretarse na practica de traballo na aula e na metodoloxía que ha de
permitir o desempeño ao noso alumnado dun alto grao de dominio das competencias
apoiándose na aprendizaxe cooperativa, a resolución conxunta de casos ou problemas...,
que lles permitan xeneralizar estratexias e aplicalas en situacións similares e reais
aprendendo dos demais. Pódense utilizar procedementos de avaliación variados como
por exemplo rubricas, escalas, probas orais e escritas, portafolios, traballos de clase
entre outros e posibilitando a participación do alumnado no seu proceso de avaliación.
Outro aspecto que destacamos é o tratamento dos elementos transversais que
corresponden ao bacharelato especialmente destacando a Comprensión oral e escrita e a
Expresión oral e escrita en todos os bloques da materia, ou o uso das TIC como
elemento transversal no propio currículo da materia, entre outros.
1. Atenderase á capacidade, ós intereses e á experiencia dos/as
alumnos/as, para posibilitar a aprendizaxe e a actividade intelectual. A
toda costa evitarase incorrer na trivialidade que reste valor á auténtica
reflexión filosófica.
2. Partirase sempre dunha experiencia vital ou cultural significativa para
a/o estu-dante, dende a que poida sentirse implicada/o. Este principio
esixe un tipo de educador/a que manteña unha relación educativa
personalizada coas/cos súas/seus alumnas/os.
3. Tomarase como punto de partida o vocabulario da/o alumna/o para
a súa de-puración ulterior, ata darlle gradualmente o dominio do
vocabulario técnico da materia.
4. Ensinarase a pensar antes que impoñer solucións. Incitarase á reflexión
antes que dar receitas que paralicen o pensamento e a vida. A través das
experiencias persoais ou culturais, procurarase que a/o alumna/o
descubra por si mesma/o as distintas respostas dadas ós diferentes
problemas en contextos diversos. Faráselle ver que en moitos casos hai
cuestións que permanecen abertas no plano racional, sen que isto sirva
de pretexto para un relativismo estéril e superficial, senón de estímulo
para un desexo meirande de verdade, de compromiso na súa busca e
respecto ás opinións discrepantes.
18
5. Trataranse con rigor as cuestións, sen sobrecargar a clase con discursos
inin-telixibles, alleos ou distantes da vida e das preocupacións dos/as
alumnos/as. É preferible renunciar a certas profundidades nos temas se
son desaxeitadas coa capacidade do/a alumno/a. É máis formativo tratar
poucas e seleccionadas cuestións importantes, que moitas desprovistas
de interese.
6. Procurarase un saber por comprensión antes que por memorización. É
prioritario reter máis ideas que palabras desprovistas de sentido para o/a
alumno/a. Recolleranse en síntese os tratamentos analíticos previos.
7. Introducirase ao/á alumno/a no coñecemento de significativos textos
filosóficos, de xeito que a través da letra capte de modo directo o zume
dos/as pensadores/as.
8. Combinaranse as tarefas individuais cos traballos en equipo.
19
6. FILOSOFÍA 4º ESO
1. Introdución e contextualización: Obxectivos e contribución ao
desenvolvemento das competencias clave.19
2. Concrecións para cada estándar de aprendizaxe avaliable.22
2.1 Táboas Xerais.
2.2 Organización por unidades temáticas.
2.3Temporalización.
2.4 Mínimos esixibles para unha avaliación positiva.
2.5 Procedementos e instrumentos de avaliación.
3. Concrecións metodolóxicas.50
4. Materiais e recursos didácticos.52
5. Criterios de avaliación, cualificación e promoción.53 5.1 Criterios de avaliación
5.2 Períodos de avaliación.
5.3 Instrumentos de Cualificación e Ponderación.Criterios de
promoción.
6. Indicadores de logro para avaliar o proceso de ensino e da práctica
docente.57
7. Deseño da avaliación incial e medidas a doptar como consecuencia dos
resultados.58
8. Medidas de atención á diversidade: alumnado con características
especiais.59
8.1 Alumnado con altas capacidades intelectuais
8.2 Alumnado con TDAH.
9. Concreción dos elementos transversais.60
10. Actividades complementarias e extraescolares programadas.61
11. Mecanismos de revisión, avaliación e modificación da
programación.61
1. Introducción e contextualización: Obxectivos e contribución ao desenvolvementeo
das competencias clave.
En base ao Decreto 86/2015 do 25 de xuño, polo que se establece o currículo da
ESO para a Comunidade Autónoma de Galicia, e no contexto que marcan as Leis
Orgánicas 8/2013 do 9 de decembro e 2/2006 do 3 de maio, márcanse os seguintes
obxectivos xerais da etapa para ser o fundamento da materia de Filosofía da ESO:
20
Tratarase de desenvolver no alumnado as capacidades que lles permitan:
a) Asumir responsablemente os seus deberes, coñecer e exercer os seus dereitos no
respecto ás demais persoas, practicar a tolerancia, a cooperación e a solidariedade
entre as persoas e os grupos, exercitarse no diálogo, afianzando os dereitos humanos
e a igualdade de trato e de oportunidades entre mulleres e homes, como valores
comúns dunha sociedade plural, e prepararse para o exercicio da cidadanía
democrática.
b) Desenvolver e consolidar hábitos de disciplina, estudo e traballo individual e en
equipo, como condición necesaria para unha realización eficaz das tarefas da
aprendizaxe e como medio de desenvolvemento persoal.
c) Valorar e respectar a diferenza de sexos e a igualdade de dereitos e oportunidades
entre eles. Rexeitar os estereotipos que supoñan discriminación entre homes e
mulleres, así como calquera manifestación de violencia contra a muller.
d) Fortalecer as súas capacidades afectivas en todos os ámbitos da personalidade e nas
súas relacións coas demais persoas, así como rexeitar a violencia, os prexuízos de
calquera tipo e os comportamentos sexistas, e resolver pacificamente os conflitos.
e) Desenvolver destrezas básicas na utilización das fontes de información, para
adquirir os novos coñecementos con sentido crítico. Adquirir unha preparación
básica no campo das tecnoloxías, especialmente as TIC.
f) Concibir o coñecemento científico como un saber integrado, que se estrutura en
materias, así como coñecer e aplicar os métodos para identificar os problemas en
diversos campos do coñecemento e da experiencia.
g) Desenvolver o espírito emprendedor e a confianza en si mesmo, a participación, o
sentido crítico, a iniciativa persoal e a capacidade para aprender a aprender,
planificar, tomar decisións e asumir responsabilidades.
h) Comprender e expresar con corrección, oralmente e por escrito, na lingua galega e
na lingua castelá, textos e mensaxes complexas, e iniciarse no coñecemento, na
lectura e no estudo da literatura.
i) Comprende e expresarse nunha ou máis linguas estranxeiras de maneira apropiada.
j) Coñecer, valorar e respectar os aspectos básicos da cultura e da historia propias e
das outras persoas, así como o patrimonio artístico e cultural. Coñecer mulleres e
homes que realizaran achegas importantes á cultura e á sociedade galega, ou a outras
culturas do mundo.
k) Coñecer e aceptar o funcionamento do propio corpo e o das outras persoas, respectar
as diferenzas, afianzar os hábitos de coidado e saúde corporais, e incorporar a
educación física e a práctica do deporte para favorecer o desenvolvemento persoal e
social. Coñecer e valorar a dimensión humana da sexualidade en toda a súa
diversidade. Valorar criticamente os hábitos sociais relacionados coa saúde, o
21
consumo, o coidado dos seres vivos e o medio ambiente, contribuíndo á súa
conservación e á súa mellora.
l) Apreciar a creación artística e comprender a linguaxe das manifestacións artísticas,
utilizando diversos medios de expresión e representación.
m) Coñecer e valorar os aspectos básicos do patrimonio lingüístico, cultural e histórico
e artístico de Galicia, participar na súa conservación e na súa mellora, e respectar a
diversidade lingüística e cultural como dereito dos pobos e das persoas,
desenvolvendo actitudes de interese e respecto cara ao exercicio deste dereito.
n) Coñecer e valorar a importancia do uso da lingua galega como elemento
fundamental para o mantemento da identidade de Galicia, e como medio de relación
interpersoal e expresión de riqueza cultural nun contexto plurilingüe, que permite a
comunicación con outras linguas, en especial coas pertencentes á comunidade
lusófona.
A partir destes obxectivos xerais se inscribe a materia de Filosofía en 4º de ESO
cunha finalidade fundamental: contribuír a dotar ao alumnado dunha capacidade básica
de comprensión. Dita capacidade, que debe xurdir da propia experiencia humana, das
vivencias e das inquedanzas e interrogantes que dela nacen, debe catapultar ao
alumnado ao limiar dunha capacidade crítica, de argumentación e síntese que, alén da
súa exemplificación filosófica, poida servirlle para desenvolverse como persoa e como
cidadán, entendendo a radicalidade do saber filosófico como ferramenta de
transformación e cambio.
A comprensión dun mesmo e do mundo no que vive, sen esquecer, tamén, a súa
vertente histórica, responde á dimensión teórica da filosofía como preguntar radical
mediante a procura e tratamento dos grandes interrogantes filosóficos. Xunto a iso, a
materia debe proxectar unha dimensión práctica, incidindo basicamente no fomento
dunha actitude reflexiva e crítica que non acepte nada preconcibido e dunha capacidade
de pensar que, a través da mediación dialóxica, sexa capaz de argumentar de forma
coherente e lóxica. O alumnado, desta forma, deberá integrar coherentemente as súas
ideas e crenzas, someténdoas á crítica e á visión doutras persoas para ser capaz de
acadar un pensamento autónomo que integre os seus coñecementos e valores,
comprendendo a particularidade da filosofía como saber radical e global.
Con este tratamento, que permite integrar nunha visión de conxunto a gran
diversidade de saberes, capacidades e valores, a Filosofía eríxese nunha ferramenta moi
interesante para contribuír ao logro das máis importantes expectativas descritas nas
competencias clave. É patente que as competencias clave deben estar perfectamente
integradas nas propostas curriculares das áreas e materias, para desenvolver,de forma
coherente e precisa, os resultados da aprendizaxe que o alumnado debe conseguir. Neste
sentido, a Filosofía en 4º de ESO, dentro da implicación das competencias clave no
sistema educativo español, pode contribuír a desenvolver especificamente as seguintes
competencias: comunicación lingüística (CCL), aprender a aprender (CAA),
competencias sociais e cívicas (CSC), conciencia e expresións culturais (CCEC). Ha
de valorarse que, dunha forma especialmente relevante, a materia no seu conxunto debe
motivar ao alumnado a aprender a aprender, competencia basal para a adquisición do
22
amor ao saber, constituíndo un eixe paradigmático para afrontar a vida e o mundo que
rodea ao alumnado, dotándoo de valiosos apeiros para, desde a iniciativa persoal,
formalo como persoa.
Por outra banda, os estándares de aprendizaxe que se detallarán no apartado
seguinte estarán articulados en torno a catro eixos básicos: comprensión (traballo con
conceptos: definición, explicación, comparación e elaboración de glosarios), análise e
síntese (argumentación, traballo con textos: lectura, análise e comentario, disertación e
pequenos ensaios), actitude crítica (investigación e interrelación de contidos), e
autonomía persoal e solidariedade (fomento da tolerancia: traballo individuais e
grupais).
Unha metodoloxía centrada e fundamentada nas competencias clave debe supoñer
novos retos e, especialmente, importantes cambios na forma de entender a concepción
do proceso de ensino-aprendizaxe, así como cambios na propia cultura escolar en xeral.
Non só se fai necesaria unha estreita vinculación do profesorado no desenvolvemento
curricular senón tamén transcendentes cambios nas prácticas de traballo e nos métodos
de ensino. A avaliación das competencias require do concurso de estratexias e
instrumentos para avaliar ao alumnado de acordo cos seus desempeños nas resolución
de problemas que simulen contextos reais, mobilizando os seus coñecementos,
destrezas, valores e actitudes. Sen esquecer, desde logo, a flexibilidade e a variabilidade
nos procedementos de avaliación como parte inherente ao entendemento da avaliación
como parte integral do proceso de ensino e aprendizaxe e, ao cabo, como un útil clave
para mellorar a calidade da educación. Neste sentido, estratexias como a autoavaliación,
a avaliación entre iguais e a coavaliación favorecen a aprendizaxe desde a reflexión
activa e desde a posta en práctica das dificultades e fortalezas do alumnado, tendo en
conta o horizonte de participación dos compañeiros e das compañeiras e dende a
colaboración do profesorado na regulación do proceso de ensino-aprendizaxe.
A materia estrutúrase en seis bloques temáticos: a filosofía, identidade persoal,
socialización, pensamento, realidade e metafísica, transformación. Pode entenderse, dun
xeito escolar, que estes bloques representan globalmente un equilibrio, xa que tres deles
responden a unha dimensión marcadamente teórica, mentres os outros tres acentúan
máis a vertente práctica da reflexión filosófica (identidade persoal, socialización,
transformación). Co desenvolvemento destes bloques o alumnado debe ser finalmente, a
través da internalizacióm, asimilación e consecución das competencias clave, capaz de
adquirir unhas destrezas teórico-prácticas basais para o avance e mellora no eido persoal
e na interacción social, adquirindo, ao tempo, unha visión filosófica e cultural en xeral.
Por todo isto, cómpre engadir que a Filosofía de 4º de ESO, cunha carga lectiva
de tres horas semanais, serve de introdución fundamental á materia obrigatoria e común
de Filosofía e á materia optativa de Antropoloxía en 1º de Bacharelato, e ás optativas de
2º de BACH Psicoloxía, Historia da Filosofía, Ética e Filosofía do Dereito e Filosofía da
Ciencia e da Tecnoloxía.
2. Concrecións para cada estándar de aprendizaxe avaliable.
2.1 Táboas Xerais
23
Entendendo por contidos o conxunto de coñecementos, habilidades, destrezas e
actitudes que contribúen ao logro de cada obxectivo proposto, por criterios de
avaliación todo o referente á avaliación da aprendizaxe do alumnado (o que se quere
valorar e o que o alumnado debe lograr, tanto en coñecementos como en competencias)
e por estándares de aprendizaxe avaliables as especificacións dos criterios de
avaliación que permiten definir os resultados de aprendizaxe e que concretan o que o
alumnado debe saber, comprender e facer nesta disciplina (resultados que deben se
observables, medibles e avaliables en base á gradación do rendemento e do logro
acadado), e considerando os obxectivos e as competencias clave anteriormente
mencionados, a Filosofía de 4º de ESO concrétase deste xeito:
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
Bloque 1. A filosofía
b
e
f
h
B1.1. Conceptos do
bloque "A
filosofía":
filosofía, mito,
logos, saber,
opinión,
abstracto,
concreto, razón,
sentidos, arché,
causa, monismo,
dualismo,
pluralismo,
substancia,
prexuízo, etc.
B1.2. Modos de
pensar: coñecer,
opinar,
argumentar,
interpretar,
razoar, analizar,
criticar, descubrir,
crear.
B1.1. Comprender
o que é a
reflexión
filosófica,
diferenciándoa
doutros tipos de
saberes que
estudan aspectos
concretos da
realidade e do
individuo.
FIB1.1.1. Define e
utiliza conceptos
como filosofía,
mito, logos, saber,
opinión,
abstracto,
concreto, razón,
sentidos, arché,
causa, monismo,
dualismo,
pluralismo,
substancia ou
prexuízo, e
elabora un
glosario con eles.
CAA
FIB1.1.2. Distingue
entre, coñecer,
opinar,
argumentar,
interpretar,
razoar, analizar,
criticar, descubrir
e crear.
CCL
b
e
h
l
B1.3. Explicación
racional (logos) e
mitolóxica (mito).
B1.4. Comparativa
B1.2. Coñecer a
orixe da filosofía
occidental (onde,
cando e por que
xorde),
FIB1.2.1. Explica
as diferenzas
entre a
explicación
racional e a
CCEC
24
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
de textos míticos
e racionais ao
respecto da
cosmoxénese e a
antropoxénese.
distinguíndoa dos
saberes
prerracionais, o
mito e a maxia, en
tanto que saber
práctico, e
comparándoa con
algunhas
características
xerais das
filosofías
orientais.
mitolóxica, en
comparación
tamén con
algunhas
características
xerais das
filosofías
orientais.
FIB1.2.2. Le textos
interpretativos e
descritivos da
formación do
Cosmos e o ser
humano,
pertencentes ao
campo mitolóxico
e ao campo
racional, e extrae
semellanzas e
diferenzas nas
formulacións.
CCL
h
l
B1.5. A pregunta
polo arché nos
presocráticos:
solucións de
Heráclito,
Parménides e
Demócrito.
B1.3. Identificar o
primeiro
interrogante
filosófico da
filosofía grega, a
pregunta pola
orixe, e coñecer
as primeiras
respostas dadas
polos primeiros
pensadores
gregos.
FIB1.3.1. Describe
as primeiras
respostas
presocráticas á
pregunta polo
arché, coñece os
seus autores e
reflexiona por
escrito sobre as
solucións de
interpretación da
realidade expostas
por Heráclito,
Parménides e
Demócrito.
CCEC
CCL
a
h
l
B1.6. O individuo e
a polis en
Sócrates e en
Protágoras.
B1.4. Coñecer o
xiro
antropolóxico da
filosofía no
século V a.C.,
FIB1.4.1. Compara
a interpretación
do ser humano e a
sociedade
defendida por
CSC
25
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
explicando
algunhas das
ideas centrais de
Sócrates e de
Protágoras, e
reflexionando
sobre a aplicación
práctica da
filosofía respecto
ao individuo e a
sociedade en que
vive.
Sócrates coa
exposta por
Protágoras, e
argumenta a súa
propia postura.
g
h
B1.7. A necesidade
de dar sentido
como
consubstancial ao
ser humano.
B1.5. Reflexionar e
argumentar, de
xeito escrita e
oral, sobre o
interese,
especificamente
humano, por
entenderse a si
mesmo e o que o
rodea.
FIB1.5.1. Realiza
pequenos ensaios,
argumentando as
súas opinións de
xeito razoado, no
que pretenda dar
sentido a algún
conxunto de
experiencias.
CAA
CCL
h
l
B1.8. Funcións da
filosofía nas súas
vertentes teórica e
práctica.
B1.6. Recoñecer as
funcións da
filosofía en tanto
que saber crítico
que aspira a
fundamentar,
analizar e
argumentar sobre
os problemas
últimos da
realidade, desde
unha vertente
tanto teórica
como práctica.
FIB1.6.1. Diserta
sobre as
posibilidades da
filosofía segundo
as súas
funcionalidades.
CCL
Bloque 2. Identidade persoal
b
d
B2.1.Conceptos do
bloque
"Identidade
B2.1. Comprender
a profundidade da
pregunta "quen
FIB2.1.1. Define e
utiliza conceptos
como
CCL
26
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
h persoal":
personalidade,
temperamento,
carácter,
conciencia,
inconsciencia,
condutismo,
cognitivismo,
psicoloxía
humanística,
psicanálise, etc.
son?", coñecendo
algunhas
respostas dadas
desde a psicoloxía
e a filosofía,
reflexionar e
valorar a
importancia de
coñecerse a si
mesmo/a, e
expresalo por
escrito.
personalidade,
temperamento,
carácter,
conciencia,
inconsciencia,
condutismo,
cognitivismo,
psicoloxía
humanística,
psicanálise, e
elabora un
glosario con eses
termos.
h B2.2. A
personalidade.
B2.2. Definir o que
é a personalidade,
así como os
principais
conceptos
relacionados con
ela.
FIB2.2.1. Define e
caracteriza o que
é a personalidade.
CCL
h B2.3. Teorías sobre
a personalidade
B2.3. Coñecer e
explicar as teses
centrais dalgun-
has teorías sobre a
personalidade.
FIB2.3.1. Coñece
as teses
fundamentais
sobre a
personalidade e
argumenta sobre
iso.
CCL
a
b
d
g
h
B2.4. Etapas do
desenvolvemento
da identidade
persoal. Tipos de
personalidade.
B2.4. Recoñecer as
etapas do
desenvolvemento
da identidade
persoal,
reflexionando
sobre os factores
que determinan o
éxito e o fracaso,
e achega a propia
opinión razoada
sobre estes dous
conceptos.
FIB2.4.1. Le textos
literarios nos que
se analiza a
personalidade dos
personaxes,
identifica os
trazos e os tipos
de personalidade,
e reflexiona por
escrito sobre a
temática.
CAA
CCL
27
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
l B2.5. O
inconsciente na
psicanálise.
B2.5. Analizar que
se entende por
inconsciente no
marco do
pensamento da
psicanálise.
FIB2.5.1. Analiza
que se entende
por inconsciente.
CCEC
a
b
e
h
n
B2.6. O innato e o
adquirido na
formación da
personalidade.
B2.6. Reflexionar
por escrito e
dialogar en grupo
sobre a posible
incidencia que a
herdanza xenética
e o adquirido
teñen na
formación da
personalidade.
FIB2.6.1. Le e
analiza textos
filosóficos,
literarios ou
científicos cuxo
punto de reflexión
sexa a herdanza
adquirida na
formación da
personalidade,
incidindo no
autocoñecemento.
CAA
CCL
CMCCT
b
e
g
B2.7. A filosofía da
mente e a
neurociencia.
B2.7. Investigar en
internet en que
consiste a
filosofía da mente
e a neurociencia,
e seleccionar a
información máis
significativa.
FIB2.7.1. Investiga
e selecciona
información
significativa sobre
conceptos
fundamentais de
filosofía da
mente.
CCL
CD
d
h
B2.8. A motivación
e os conceptos
asociados:
emoción,
sentimento,
necesidades
primarias e
secundarias,
autorrealización,
vida afectiva e
frustración.
B2.8. Identificar a
función e a
importancia da
motivación como
factor enerxético
e direccional da
vida humana nas
súas múltiples
dimensións.
FIB2.8.1. Define e
utiliza con rigor
conceptos como
motivación,
emoción,
sentimento,
necesidades
primarias e
secundarias,
autorrealización,
vida afectiva e
frustración.
CCL
d B2.9. A motivación
desde a teoría
cognitiva:
B2.9. Recoñecer,
no marco da
teoría cognitiva, o
FIB2.9.1. Explica
as teses máis
importantes da
CAA
28
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
coñecemento e
motivación.
valor do
coñecemento
como elemento
motivador da
conduta humana,
reflexionando
sobre a
consideración do
ser humano como
animal racional.
teoría cognitiva
acerca do
coñecemento e a
motivación.
d
h
B2.10. Teoría
humanística sobre
a motivación.
Diferenzas coa
teoría
cognitivista.
B2.10. Explicar as
ideas centrais da
teoría humanística
sobre a
motivación,
reflexionando
sobre o carácter
da motivación
como elemento
distintivo do ser
humano fronte ao
simplemente
animal.
FIB2.10.1. Explica
as ideas centrais
da teoría
humanística sobre
a motivación e
expresa a súa
opinión razoada
ao respecto.
CAA
CCL
FIB2.10.2. Explica
e compara a
visión sobre a
motivación da
teoría cognitivista
e a da teoría
humanística sobre
a motivación.
CAA
d
h
B2.11. Condición
afectiva humana
B2.12. Impulsos,
emocións e
sentimentos.
B2.13. Papel do
corpo na
afectividade
B2.11. Coñecer a
condición afectiva
do ser humano,
distinguindo entre
impulsos,
emocións e
sentimentos, e
recoñecendo o
papel do corpo na
posibilidade de
manifestación do
afectivo.
FIB2.11.1. Analiza
e argumenta sobre
textos breves e
significativos de
autores
salientables sobre
as emocións, e
argumenta por
escrito as propias
opinións.
CCL
d
h
B2.14. Incidencia
na conduta das
emocións:
B2.12. Valorar a
importancia da
relación entre a
FIB2.12.1. Analiza
textos e diserta
sobre a incidencia
CCL
CSC
29
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
m frustración,
desexo e amor.
motivación e o
afectivo para
dirixir a conduta
humana en
diferentes
direccións e con
distinta
intensidade.
das emocións,
como a
frustración, o
desexo ou o amor,
entre outras, na
conduta humana.
b
d
g
h
B2.15. Incidencia
na conduta das
emocións: A
curiosidade e o
pracer de
aprender, o
desexo de lograr
obxectivos, a
satisfacción pola
resolución de
problemas, o
agrado polo
recoñecemento de
éxito e a
compracencia
polo estímulo de
iniciativas
B2.13. Reflexionar
e argumentar
sobre a
importancia da
motivación e das
emocións, como a
curiosidade e o
pracer de
aprender, o
desexo de lograr
obxectivos, a
satisfacción pola
resolución de
problemas, o
agrado polo
recoñecemento de
éxito, a
compracencia
polo estímulo de
iniciativas, etc.
FIB2.13.1.
Argumenta sobre
o papel das
emocións para
estimular a
aprendizaxe, o
rendemento, o
logro de
obxectivos e a
resolución de
problemas, entre
outros procesos.
CAA
CCL
d
g
h
B2.16. As
emocións como
estímulo da
iniciativa, a
autonomía e o
emprendemento.
B2.14. Reflexionar
sobre o papel das
emocións como
ferramenta para
ser
emprendedor/a e
creativo/A.
FIB2.14.1. Analiza
textos en que se
describe o papel
das emocións
como estímulo da
iniciativa, a
autonomía e o
emprendemento.
CCL
CSIEE
b
d
g
h
B2.17. O ser
humano como
centro das
múltiples
perspectivas que
B2.15. Coñecer,
desde a historia
da filosofía,
algunhas das
reflexións sobre
FIB2.15.1.
Desenvolve de
forma
colaborativa un
glosario para
CD
CSC
30
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
se integran no
saber orixinario
que é a filosofía.
aspectos que
caracterizan o ser
humano en canto
tal, valorando a
función da
filosofía como
saber orixinario e
integrador de
múltiples
perspectivas cuxo
centro común é a
persoa.
publicar en
internet, coa
terminoloxía
filosófica da
unidade.
h
l
B2.18. Teorías
sobre a alma de
Platón e de
Aristóteles, e
relación nelas
entre alma, corpo
e afectos.
B2.16. Explicar as
teorías da alma de
Platón e de
Aristótoles,
reflexionando
sobre a
consideración e a
relación entre a
alma, o corpo e os
afectos, que se
analizan nesas
teorías.
FIB2.16.1. Explica
a teoría da alma
de Platón.
CCEC
FIB2.16.2. Explica
a teoría da alma
de Aristóteles.
CCEC
FIB2.16.3.
Argumenta a súa
opinión sobre a
relación entre o
corpo e a mente
ou alma.
CAA
g
h
l
B2.19. A
introspección en
Agostiño de
Hipona.
B2.17. Coñecer a
importancia da
introspección
sinalada por
Agostiño de
Hipona, como
método de
autocoñecemento
e de formación da
propia identidade.
FIB2.17.1. Explica
o que é a
introspección
segundo Agostiño
de Hipona,
utilizando este
tipo de
pensamento en
primeira persoa
para describirse a
si mesmo/a.
CAA
h
l
B2.20. O cogito de
Descartes
B2.21. O home-
máquina dos
materialistas
B2.18. Describir e
comparar a
concepción
cartesiana do
papel do
FIB2.18.1. Expón o
significado da
tese de Descartes
"Penso, logo
existo".
CCEC
31
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
franceses do
século XVIII.
pensamento como
aspecto que
define o
individuo, fronte
ás concepcións
materialistas e
mecanicistas do
home-máquina no
materialismo
francés do século
XVIII.
FIB2.18.2. Expón
as súas reflexións
sobre as
implicacións do
materialismo na
súa descrición do
ser humano.
CCEC
CSC
h B2.22. A vontade
como elemento
definitorio do
humano.
B2.19. Coñecer a
importancia da
facultade da
vontade como
elemento
definitorio do
humano.
FIB2.19.1. Explica
o que é a vontade. CCL
d
h
B2.23. Reflexión
filosófica sobre a
afectividade.
B2.20. Expresar
algunha das
consideracións
filosóficas sobre o
afectivo.
FIB2.20.1.
Argumenta, desde
o plano filosófico,
sobre o papel das
emocións na
consideración do
ser humano en
canto tal.
CCL
g
h
B2.24. O ser
humano como
proxecto.
B2.21. Recoñecer
as implicacións
filosóficas da idea
do home como
proxecto.
FIB2.21.1. Expresa
e desenvolve a
idea de home
como proxecto.
CCL
CSIEE
Bloque 3. Socialización
a
b
g
h
l
B3.1. Conceptos do
bloque
"Socialización":
individualidade,
alteridade,
socialización,
estado de
B3.1. Identificar o
"outro" tal como
é na súa
individualidade e,
ao mesmo tempo,
identificalo como
un "alter ego" que
FIB3.1.1. Define e
utiliza conceptos
como
individualidade,
alteridade,
socialización,
estado de
CCL
CSC
32
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
natureza, dereitos
naturais, contrato
social, respecto,
propiedade,
Estado,
lexitimación,
institucionalizació
n, rol, status,
conflito e cambio
social,
globalización, etc.
comparte un
espazo e unhas
circunstancias
comúns, dando
lugar á
intersubxectivida
de.
natureza, dereitos
naturais, contrato
social, respecto,
propiedade,
Estado,
lexitimación,
institucionalizació
n, rol, status,
conflito e cambio
social, e
globalización.
a
h
l
B3.2. Cultura e
sociedade.
Compoñentes
socioculturais do
ser humano.
B3.2. Recoñecer a
dimensión social
e cultural do ser
humano,
identificando e
distinguindo os
conceptos de
cultura e de
sociedade.
FIB3.2.1. Define e
explica o
significado dos
conceptos de
cultura e de
sociedade,
facendo
referencia aos
compoñentes
socioculturais que
hai no ser
humano.
CCEC
CCL
a
l
ñ
o
B3.3. Contidos
culturais:
institucións,
ideas, crenzas,
valores, obxectos
materiais, etc.
B3.4. Niveis
biolóxico,
afectivo e
cognitivo na
internalización da
cultura.
B3.3. Identificar o
proceso de
construción, os
elementos e a
lexitimación
dunha cultura,
valorando esta
non só como
ferramenta de
adaptación ao
medio, senón
como ferramenta
para a
transformación e
a autosuperación.
FIB3.3.1. Expresa
algúns dos
principais
contidos culturais,
como son as
institucións, as
ideas, as crenzas,
os valores, os
obxectos
materiais, etc.
CCEC
FIB3.3.2. Coñece
os niveis aos que
se realiza a
internalización
dos contidos
culturais dunha
sociedade; é dicir,
a nivel biolóxico,
CAA
CCEC
33
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
afectivo e
cognitivo.
d
h
B3.5. Elementos do
proceso de
socialización:
socialización
primaria e
secundaria.
B3.4. Coñecer os
elementos do
proceso de
socialización e
relacionalos coa
propia
personalidade.
FIB3.4.1. Describe
a socialización
primaria e
secundaria.
CSC
a
h
B3.6. Teses
fundamentais
sobre a orixe da
sociedade e o
Estado.
B3.5. Coñecer as
teorías sobre a
orixe da
sociedade e
reflexionar de
forma escrita
sobre elas,
argumentando as
propias opinións
ao respecto.
FIB3.5.1. Explica
as teses
fundamentais
sobre a orixe da
sociedade e o
Estado.
CSC
a
b
d
l
B3.7. A
civilización.
Diferenza entre
civilización e
cultura. Oriente e
Occidente.
B3.6. Comprender
o sentido do
concepto de
civilización,
relacionando as
súas semellanzas
e diferenzas co
concepto de
cultura.
FIB3.6.1. Explica o
que é unha
civilización e pon
exemplos
fundamentados, e
investiga e
reflexiona sobre
as semellanzas e
as diferenzas
entre oriente e
occidente.
CAA
CCEC
CSC
e
g
h
B3.8.
Comunicación.
Comunicación
non verbal.
B3.9. A
comunicación na
época das
tecnoloxías da
información e da
comunicación.
B3.7. Definir o que
é a comunicación,
analizando as
formas de
comunicación non
verbal, e a
incidencia das
novas tecnoloxías
da información e
da comunicación.
FIB3.7.1. Explica o
que é a
comunicación e
reflexiona sobre
as vantaxes e os
inconvenientes
cando a
ferramenta para
ela son as novas
tecnoloxías.
CD
34
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
a
g
l
B3.10. O individuo
como capaz de
innovar e crear
cambios culturais.
B3.8. Reflexionar
sobre o posible
papel activo
dun/dunha
mesmo/a na
construción da
cultura e, en canto
tal, identificarse
como ser creativo
e innovador,
capaz de xerar
elementos
culturais.
FIB3.8.1.
Reflexiona por
escrito sobre o
papel activo
dun/dunha
mesmo/a no seu
contexto
sociocultural,
como ser capaz de
innovar e xerar
cambios culturais.
CCL
CSIEE
a
b
e
h
l
ñ
o
B3.11. Diferenzas
culturais.
Relativismo
cultural e
etnocentrismo.
B3.9. Reflexionar e
indagar sobre o
relativismo
cultural e o
etnocentrismo.
FIB3.9.1. Coñece o
relativismo
cultural e o
etnocentrismo, e
reflexiona sobre
eles, expresando
conclusións
propias e
achegando
exemplos con
feitos
investigados e
contrastados en
internet.
CAA
CCEC
CD
Bloque 4. Pensamento
b
h
B4.1. Conceptos do
bloque
"Pensamento":
razón, sentidos,
experiencia,
abstracción,
universalidade,
sistematicidade,
racionalismo,
dogmatismo,
empirismo, límite,
intelixencia,
B4.1. Comprender
a facultade
racional como
específica do ser
humano e as súas
implicacións,
analizando en que
consiste a
racionalidade e
cales son as súas
características.
FIB4.1.1. Define e
utiliza conceptos
como razón,
sentidos,
experiencia,
abstracción,
universalidade,
sistematicidade,
racionalismo,
dogmatismo,
empirismo, límite,
intelixencia,
CCL
35
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
intelixencia
emocional,
certeza e erro.
B4.2.
Características da
racionalidade
humana.
intelixencia
emocional,
certeza e erro.
FIB4.1.2. Explica o
que é a
racionalidade e
describe algunhas
das súas
características.
CCL
h
l
B4.3. Posibilidades
e límites da razón.
B4.2. Explicar as
teses básicas
dalgunhas
concepcións
filosóficas sobre
as posibilidades e
os límites da
razón.
FIB4.2.1. Explica a
concepción sobre
as posibilidades
da razón.
CCL
f B4.4.
Racionalidade
teórica e
racionalidade
práctica. Teoría e
experiencia.
B4.3. Distinguir a
racionalidade
teórica da
racionalidade
práctica, así como
teoría e
experiencia.
FIB4.3.1. Identifica
as dúas
posibilidades de
aplicación da
racionalidade:
teórica e práctica.
CAA
CCEC
d
h
l
B4.5. Concepcións
contemporáneas
sobre a
intelixencia.
B4.6. Teoría da
intelixencia
emocional.
B4.4. Coñecer a
concepción
contemporánea
sobre a
intelixencia,
incidindo na
teoría da
intelixencia
emocional de
Daniel Goleman.
FIB4.4.1. Explica
as teses centrais
da teoría da
intelixencia
emocional.
CSC
FIB4.4.2.
Argumenta sobre
a relación entre a
razón e as
emocións.
CCL
CSC
b
g
h
B4.7. A verdade e
os seus tipos: a
verdade como
correspondencia;
a verdade
B4.5. Comprender
algúns dos
principais tipos de
verdade (a
verdade como
FIB4.5.1. Define
algúns tipos de
verdade, como
son a verdade
como
CCL
36
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
segundo o
pragmatismo
americano; a
verdade desde o
perspectivismo e
o consenso.
B4.8. Papel do erro
na procura da
verdade. O erro
como
oportunidade.
correspondencia;
a verdade
segundo o
pragmatismo
americano; a
verdade desde o
perspectivismo e
o consenso) e
reflexionar sobre
a posibilidade de
alcanzar a
verdade absoluta.
correspondencia,
a verdade
segundo o
pragmatismo
americano e a
verdade desde o
perspectivismo.
FIB4.5.2.
Reflexiona sobre
a parte positiva de
equivocarse e a
importancia do
erro como
posibilidade de
procura de novas
estratexias e
solucións.
CAA
CSIEE
Bloque 5. Realidade e metafísica
h
l
B5.1. Conceptos do
bloque
"Realidade e
metafísica":
metafísica,
realidade,
pregunta radical,
esencia, natureza,
cosmos, caos,
creación,
finalismo,
continxente,
mecanicismo e
determinismo.
B5.2. Metafísica: o
seu obxecto e o
seu método.
B5.1. Coñecer o
significado do
termo
"metafísica",
comprendendo
que é a principal
disciplina das que
compoñen a
filosofía,
identificando o
seu obxectivo
fundamental,
consistente en
realizar preguntas
radicais sobre a
realidade, e
entendendo en
que consiste o
"preguntar
radical".
FIB5.1.1. Define e
utiliza conceptos
como metafísica,
realidade,
pregunta radical,
esencia, natureza,
cosmos, caos,
creación,
finalismo,
continxente,
mecanicismo e
determinismo.
CCL
FIB5.1.2. Define o
que é a
metafísica, o seu
obxecto de
coñecemento e o
seu modo
característico de
preguntar sobre a
realidade.
CCEC
37
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
b
f
h
l
n
B5.3. A natureza
como esencia e
como totalidade:
o Universo.
B5.4. Orixe do
Universo.
Eternidade ou
creación.
B5.5. Respostas á
pregunta pola
finalidade do
Universo.
B5.6. Respostas á
pregunta sobre o
posto do ser
humano no
Universo.
B5.2. Comprender
unha das
principais
respostas á
pregunta acerca
do que é a
natureza e
identificar esta
non só como a
esencia de cada
ser, senón
ademais como o
conxunto de todas
as cousas que hai,
e coñecer
algunhas das
grandes preguntas
metafísicas acerca
da natureza: a
orixe e a
finalidade do
Universo, a orde
que rexe a
natureza, se é que
a hai, e o posto do
ser humano no
Cosmos,
reflexionando
sobre as
implicacións
filosóficas de
cada unha destas
cuestións.
FIB5.2.1. Expresa
as dúas posibles
respostas á
pregunta pola
orixe do Universo
(é eterno ou foi
creado), e expón
as súas reflexións
sobre as
implicacións
relixiosas e
filosóficas de
ambas as dúas.
CAA
CCEC
CMCCT
FIB5.2.2. Expón as
dúas posturas
sobre a cuestión
acerca de se o
Universo ten unha
finalidade, unha
dirección, ou se
non a ten, e
argumenta
filosoficamente a
súa opinión ao
respecto.
CAA
CMCCT
FIB5.2.3. Analiza
textos cuxo punto
de reflexión é a
realidade física
que nos rodea e
os interrogantes
filosóficos que
suscita.
CCL
f
h
B5.7.
Determinismo e
Indeterminismo.
Teoría do caos.
B5.3. Coñecer as
implicacións
filosóficas da
teoría do caos,
comprendendo a
importancia de
sinalar se a
natureza se rexe
FIB5.3.1. Define o
que é o
determinismo e o
indeterminismo,
no marco da
reflexión sobre se
existe unha orde
no Universo
CMCCT
38
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
por leis
deterministas ou
se rexe polo azar
cuántico, e
argumentar a
propia opinión
sobre como afecta
esta resposta de
cara á
comprensión da
conduta humana.
rexida por leis.
f
h
l
n
B5.8. Sentido da
existencia. Vida e
morte.
B5.9. Sentido da
historia.
B5.10. Lugar do ser
humano no
mundo.
B5.4. Reflexionar
sobre a
interrogación polo
sentido da
existencia,
explicando as
teses centrais dal-
gunhas teorías
filosóficas da
vida, e disertar
razoadamente
sobre a vida ou a
morte, ou o devir
histórico, ou o
lugar do
individuo na
realidade, entre
outras cuestións
metafísicas.
FIB5.4.1. Coñece
as teses centrais
do vitalismo de
filósofos/as que
reflexionan sobre
a vida.
CCEC
FIB5.4.2. Analiza
textos literarios,
filosóficos e
científicos que
versan sobre
temas metafísicos
como a
existencia, a
morte, o devir
histórico ou o
lugar do
individuo na
realidade, e expón
as súas propias
reflexións ao
respecto.
CCL
Bloque 6. Transformación
a
b
g
h
B6.1. Conceptos do
bloque
"Transformación-
ética": vontade,
liberdade
negativa,
B6.1. Coñecer os
dous significados
do concepto de
liberdade de
acción (liberdade
negativa e
FIB6.1.1. Define e
utiliza conceptos
como vontade,
liberdade
negativa,
liberdade
CSC
39
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
liberdade
positiva,
autodeterminació
n, libre albedrío,
determinismo,
indeterminismo e
condicionamento.
liberdade
positiva), e
aplicalos tanto no
ámbito da
sociedade política
como no terreo da
vida privada ou a
liberdade interior.
positiva,
autodeterminació
n, libre albedrío,
determinismo,
indeterminismo e
condicionamento.
FIB6.1.2. Analiza
textos breves
sobre o tema da
liberdade, e
argumenta a
propia opinión.
CSC
h B6.2. Libre
albedrío e
vontade.
B6.2. Comprender
o que é o libre
albedrío ou a
liberdade interior,
en relación coa
posibilidade de
autodeterminació
n dun mesmo e
coa facultade da
vontade.
FIB6.2.1. Explica o
que é o libre
albedrío e a
facultade humana
da vontade.
CCL
a
f
g
h
B6.3. Libre
albedrío:
condicionamentos
sociais e políticos.
B6.4. Libre
albedrío: xenética
e neurociencia.
B6.3. Reflexionar e
argumentar sobre
a relación entre a
liberdade interior
e a liberdade
social e política.
FIB6.3.1. Expón as
súas reflexións
sobre a
posibilidade de
que exista ou non
o libre albedrío,
tendo en conta os
avances no
coñecemento da
xenética e a
neurociencia.
CMCCT
CSC
h B6.5. O libre
albedrío e o
determinismo na
natureza.
B6.4. Coñecer a
existencia de
determinismo na
natureza,
analizando a
posibilidade que
ten o ser humano
de ser libre, tendo
FIB6.4.1.
Argumenta sobre
as posibilidades
do ser humano de
actuar libremente,
tendo en conta
que é un ser
natural.
CCL
CSC
40
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
en conta que é un
ser natural e, en
canto tal,
sometido ás leis
da natureza.
h
l
B6.6. Posturas
filosóficas sobre o
libre albedrío: a
do estoicismo, a
de Kant e a
intermedia, que
avoga pola non
existencia da
liberdade
absoluta.
B6.5. Recoñecer as
tres posturas
sobre o problema
da liberdade
absoluta ou
condicionada: a
tese estoica, a
negación do
sometemento da
vontade ás leis
naturais de Kant e
a posición
intermedia, que
rexeita non a
liberdade, senón a
liberdade
absoluta.
FIB6.5.1. Expresa
diferentes
posturas de
filósofos en torno
ao tema da
liberdade.
CSC
b
d
h
B6.7. Conceptos do
bloque
"Transformación-
Estética":
estética,
creatividade,
sinapse neuronal,
imaxinación,
pensamento
diverxente,
pensamento
converxente e
serendipia.
B6.6. Coñecer a
estética como a
parte da filosofía
que estuda o
proceso creativo,
a experiencia
estética e a
beleza.
FIB6.6.1. Define e
utiliza conceptos
como estética,
creatividade,
sinapse neuronal,
imaxinación,
pensamento
diverxente,
pensamento
converxente e
serendipia.
CCL
CMCCT
g
h
B6.7. Imaxinación
humana:
características.
B6.8. Imaxinación:
funcionamento e
B6.7. Identificar o
que é a
imaxinación, en
tanto que
facultade
específica do ser
FIB6.7.1. Le e
comenta textos
breves e
significativos
sobre o
mecanismo de
CAA
CCL
41
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
mecanismos de
aparición de
novas ideas.
humano,
explicando como
funciona e cales
son as súas
características.
aparición de ideas
novas.
FIB6.7.2. Explica o
que é a
imaxinación e
exemplifícaa
mediante a
redacción de
relatos breves de
temática
filosófica.
CCL
CSIEE
b
e
g
h
n
B6.9. Creatividade
humana.
B6.8. Recoñecer a
capacidade
humana da
creatividade, en
tanto que
potencialidade
existente en todas
as persoas e que
se consegue
adestrando o
cerebro.
FIB6.8.1. Analiza
textos de
literatura
fantástica,
considerando os
elementos
especificamente
creativos e
reflexionando
sobre eles.
CCL
CSIEE
g
h
n
B6.10. Fases do
proceso creativo.
B6.9. Coñecer as
fases do proceso
creativo e
reflexionar sobre
a importancia de
que o pensamento
diverxente
imaxinativo e o
pensamento
lóxico e racional
traballen xuntos.
FIB6.9.1. Explica
as fases do
proceso creativo.
CSIEE
b
n
B6.11. Principais
técnicas de
desenvolvemento
da creatividade:
revisión de
supostos e
inversión.
B6.10. Coñecer e
aplicar algunhas
técnicas de
desenvolvemento
da creatividade.
FIB6.10.1. Utiliza a
técnica de
desenvolvemento
da creatividade
coñecida como de
revisión de
supostos e
inversión, e
CAA
42
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
aplícaa sobre
algunha teoría
filosófica ou
científica.
FIB6.10.2. Explica
as principais
técnicas de
desenvolvemento
da creatividade.
CSIEE
a
b
g
h
B6.12. Técnica do
brainstorming.
B6.11. Utilizar a
técnica do
brainstorming
para construír
unha historia
literaria con
temática
filosófica.
FIB6.11.1. Utiliza
de forma
colectiva a
técnica do
brainstorming
para reflexionar
sobre temas
filosóficos
tratados durante o
curso.
CAA
CSC
b
g
h
B6.13. Relación
entre liberdade e
creatividade.
B6.12. Valorar a
liberdade como
condición básica
para a
creatividade
innovadora, a
conexión entre si
das ideas
preexistentes e a
competitividade.
FIB6.12.1.
Argumenta sobre
o papel da
liberdade como
condición
fundamental para
a creación, e
razoa a súa
opinión.
CCL
CSC
g
h
n
B6.14. Elementos
que potencian a
creatividade:
motivación,
perseveranza,
orixinalidade e
medio.
B6.13. Coñecer as
características das
persoas
especialmente
creativas, como a
motivación, a
perseveranza, a
orixinalidade e o
medio, e
investigar sobre
como se poden
potenciar esas
FIB6.13.1. Explica
as características
das persoas
especialmente
creativas e
algunhas das
formas en que
pode potenciarse
esta condición.
CCEC
CSIEE
43
Filosofía. 4º de ESO
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competen
cias clave
calidades.
g B6.15. Innovación
e creación como
asunción de
riscos.
B6.14. Reflexionar
argumentadament
e sobre o sentido
do risco e a súa
relación para
alcanzar solucións
innovadoras e, xa
que logo, a
posibilidade de
evolucionar.
FIB6.14.1.
Argumenta sobre
a importancia de
asumir riscos e
saír da chamada
zona de confort
para alcanzar
metas e lograr
resultados
creativos e
innovadores.
CSIEE
2.2 Organización por unidades temáticas.
Bloque I: A Filosofía (que é?, para que serve?)
Conceptos de bloque: filosofía, mito, logos, saber, opinión, argumentación,
interpretación, razoamento, análise, crítica, descubrimento, creación, abstracto,
concreto, razón, sentidos, arché, natureza, polis, causa, monismo, dualismo, pluralismo,
substancia, prexuízo
TEMA 1: O saber filosófico (B1.1-FIB1.1.1/1.2; B1.5-FIB1.5.1; B1.6-FIB1.6.1)
1.1. A filosofía como saber teórico e como arte de vivir
1.2. A diferencia entre filosofía, ciencia e relixión
1.3. As funcións lóxica e práctica da filosofía
1.4. A filosofía como actitude crítica
TEMA 2: O nacemento da filosofía (B1.2-FIB1.2.1/2.2; B1.3-FIB1.3.1; B1.4-FIB1.4.1)
2.1. O comezo da filosofía en Grecia: do mito ao logos
2.2. A pregunta pola natureza: concepto, monismos e pluralismos
2.3. Os sofistas e Sócrates: a polis e a virtude.
2.4. Os grandes filósofos da Grecia Antiga: Platón e Aristóteles
44
Bloque II: Identidade persoal: introdución á Psicoloxía (quen son eu?, como me
comporto?, por que?, que significa o que soño?)
Conceptos de bloque: personalidade, temperamento, carácter, conciencia, inconsciente,
condutismo, cognitivismo, psicoloxía humanística, psicanálise, motivación, emoción,
sentimento, necesidades primarias e secundarias, autorrealización, vida afectiva,
frustración (B2.1-FIB2.1.1)
TEMA 3: A identidade persoal (B2.2-FIB2.2.1; B2.3-FIB2.3.1.; B2.4-FIB2.4.1; B2.5-
FIB2.5.1; B2.6-FIB2.6.1; B2.7-FIB2.7.1; B2.8-FIB2.8.1; B2.9-FIB2.9.1, B2.10-
FIB2.10.1/10.2; B2.11-FIB2.11.1; B2.12-FIB2.12.1; B2.13-FIB2.13.1; B2.14-
FIB2.14.1)
3.1. O temperamento e o carácter.
3.2. A vida afectiva: impulsos, emocións e sentimentos; o papel do corpo; o
desexo e o amor. A motivación: concepto e teorías. A curiosidade e o pracer
de aprender, o desexo de lograr obxectivos e a satisfacción pola resolución de
problemas. Autonomía e emprendemento. A frustración e os mecanismos de
defensa.
3.3. Teorías da personalidade: teoría dos rascos, teorías factorialistas. Teoría
psicanalítica: o consciente e o inconsciente. A interpretación dos soños.
TEMA 4: O ser humano desde a filosofía (B2.15-FIB2.15.1; B2.16-
FIB2.16.1/16.2/16.3; B2.17-FILB2.17.1; B2.18-FIB2.18.1/18.2; B2.19-FIB2.19.1;
B2.20-FIB2.20.1; B2.21-FIB2.21.1)
4.1. A reflexión sobre o ser humano na filosofía clásica: ilustración ateniense,
Platón e Aristóteles.
4.2. A concepción medieval e renacentista: Agostiño de Hipona, Tomé de
Aquino e Pico della Mirandola
4.3. A filosofía moderna e a súa concepción do ser humano: Descartes,
Hume, Kant e o materialismo francés (o home máquina)
4.4. A condición humana na filosofía contemporánea: Ortega y Gasset, Sartre
e a neurociencia.
Bloque III: Socialización (eu estou so no mundo ou estou con outros?)
Conceptos de bloque: individualidade, alteridade, socialización, estado de natureza,
dereitos naturais, contrato social, respecto, propiedade, Estado, lexitimación,
institucionalización, rol, estatus, conflito, cambio social, globalización. (B3.1-FIB3.1.1)
TEMA 5: Cultura e sociedade (B3.2-FIB3.2.1; B3.3.-FIB3.3.1/3.2; B3.4-FIB3.4.1;
B3.5-FIB3.5.1; B3.6-FIB3.6.1; B3.7-FIB3.7.1; B3.8-FIB3.8.1; B3.9-FIB3.9.1)
45
5.1. Cultura, sociedade e civilización: conceptos. Internalización da cultura.
Teorías sobre a orixe da sociedade. Oriente e Occidente.
5.2. Os elementos da cultura: institucións, obxectos materias, valores, ideas,
crenzas, modelos de conduta. Niveis biolóxico, afectivo e cognitivo.
5.3. O proceso de socialización: definición. Socialización primaria e
socialización secundaria.
5.4. As diferenzas culturais. Relativismo cultural e etnocentrismo.
5.5. A comunicación: concepto. Comunicación e tecnoloxía da. A co-
municación non verbal.
Bloque IV: Pensamento (por que se di que son un animal racional?)
Conceptos de bloque: razón, sentidos, experiencia, abstracción, universalidade,
sistematicidade, racionalismo, dogmatismo, empirismo, límite, intelixencia, intelixencia
emocional, certeza, erro.
TEMA 6: Razón e Sentidos (B4.1-FIB4.1.1-1.2; B4.2-FIB4.2.1; B4.4-FIB4.4.1/4.2;
B4.5-FIB4.5.1/5.2)
6.1. Coñecemento e opinión: dualismo epistemolóxico. Métodos científicos.
6.2. Teorías clásicas do coñecemento: fundamentos e límites gnoseolóxicos.
6.3. A verdade: concepto e tipos. O erro como oportunidade
6.4. A racionalidade humana. A intelixencia: concepto e tipos; a intelixencia
emocional.
TEMA 7: Racionalidade teórica e práctica (B4.3-FIB4.3.1)
7.1. A racionalidade teórica: filosofía, ciencia e límites.
7.2. A racionalidade práctica: razón práctica e filosofía, moral e ética,
filosofía política.
7.3. Racionalidade e cultura: relativismo cultural e racionalismo, razón e
historia.
7.4. A crítica da racionalidade: os mestres da sospeita.
7.5. Éticas aplicadas: Bioética, Ética empresarial, Ecoloxía, Tecnoloxía
Bloque V: Realidade e metafísica (hai un mundo aí fóra?, que hai despois desta
vida?)
Conceptos de bloque: metafísica, realidade, pregunta radical, esencia, Natureza,
cosmos, caos, creación, finalismo, continxente, mecanicismo, determinismo.
46
TEMA 8: Que é a realidade? (B5.1.-FIB5.1.1/1.2; B5.2-FIB5.2.1/2.2/2.3; B5.3-
FIB5.3.1)
8.1. A Metafísica: obxecto e método. Metafísicas grega, moderna e con-
temporánea.
8.2. A Natureza: realidade como esencia. A filosofía da natureza na historia.
8.3. O Universo: realidade como totalidade. Determinismo e indeterminismo.
TEMA 9: O sentido da existencia (B5.4-FIB5.4.1/4.2)
9.1. A pregunta polo sentido da existencia: o ser humano na natureza, a
relixión. Filosofía contemporánea.
9.2. A vida: aproximación ao concepto. Teorías filosóficas. Existencia e vida.
9.3. A vida e a temporalidade: a morte.
Bloque VI: Transformación (eu son libre?, que podo aportar?)
Conceptos de bloque: vontade, liberdade negativa, liberdade positiva,
autodeterminación, libre albedrío, determinismo, indeterminismo, condicionamento,
estética, creatividade, beleza, sinapse neuronal, imaxinación, pensamento diverxente,
pensamento converxente, serendipia.
TEMA 10: Cuestións de ética: A liberdade (B6.1-FIB6.1.1/1.2; B6.2-FIB6.2.1; B6.3-
FIB6.3.1; B6.4-FIB6.4.1; B6.5-FIB6.5.1; B6.6-FIB6.6.1)
10.1. O significado da liberdade: definición. Tipos de liberdade, aspecto
moral e político.
10.2. Sentidos de liberdade: positiva e negativa.
10.3. O libre albedrío: definición e interpretacións modernas.
10.4. O determinismo: formas e visións contemporáneas.
TEMA 11: Cuestións de estética: A imaxinación humana (B6.7-FIB6.7.1/7.2; B6.8-
FIB6.8.1; B6.9-FIB6.91; B6.10-FIB6.10.1/10.2; B6.11-FIB6.11.1; B6.12-FIB6.12.1;
B6.13-FIB6.13.13.1; B6.14-FIB6.14.1)
11.1. O proceso creativo: concepto, etapas e desenvolvemento.
11.2. Fontes da creatividade: a imaxinación (concepto, características e
funcións), motivación, perseveranza, orixinalidade e medio. A importancia
dos riscos. A técnica do brainstorming.
47
11.3. A creación artística: a obra de arte. Estética e teorías da arte.
11.4. A beleza: concepto e posicionamentos filosóficos.
2.3. Temporalización.
Primeira Avaliación: Unidades didácticas 1, 2 e 11
Segunda Avaliación: Unidades didácticas 3, 4, 5 e 6
Tercera Avaliación: Unidades didácticas 7, 8, 9 e 10
Considerando que a materia ten 3 sesións semanais, o total de sesións no curso
estará en torno ás 118 sesións. En torno ao 5% das sesións perderíanse por diversos
motivos (excursións, actividades complementarias, …), quedándonos as posibles
sesións efectivas por avaliación:
Avaliación Número de sesións
Primeira avaliación 38
Segunda avaliación 37
Terceira avaliación (final) 36
A partir de todo isto, establécese a seguinte temporalización específica da
materia:
Tema 1: segunda quincena de setembro-primeira quincena de outubro
Tema 2: segunda quincena de outubro-primeira quincena de novembro
Tema 11: segunda quincena de novembro-primeira quincena de decembro
Tema 3: xaneiro
Tema 4: primeira quincena de febreiro
Tema 5: segunda quincena de febreiro-primeira semana de marzo
Tema 6: tres últimas semanas de marzo
Tema 7: primeira quincena de abril
Tema 8: segunda quincena de abril-primeira semana de maio
Tema 9: segunda e terceira semanas de maio
Tema 10: última semana de maio-primeira quincena de xuño
2.4. Mínimos esixibles para unha avaliación positiva.
48
Tomando como referencia os estándares de aprendizaxe, considérase o grao
mínimo de consecución para superar a materia distribuído por unidades didácticas o que
a continuación se detalla:
Tema 1: O saber filosófico. Comprender o que é e diferenza a reflexión
filosófica doutros tipos de saber, e cales son as principais funcións da filosofía.
FIB1.1.1/1.2; FIB1.6.1
Tema 2: O nacemento da filosofía. Comparativa entre o mito e o logos. Comprender e ser capaz de disertar sobre as respostas presocráticas e as figuras
de Sócrates e Platón. FIB1.2.1/2.2; FIB1.3.1; FIB1.4.1
Tema 3: A identidade persoal. Definir, explicar e comprender os eixos que determinan a personalidade humana (vida afectiva, motivación, frustración).
Amosar coñecementos básicos das principais teorías sobre a personalidade, e
dominar os aspectos básicos da psicanálise. FIB2.1.1, FIB2.2.1, FIB2.3.1,
FIB2.5.1, FIB2.8.1, FIB2.12.1
Tema 4: O ser humano desde a filosofía. Coñecer desde a historia da filosofía algunhas das reflexións sobre aspectos que caracterizan ao ser humano,
valorando a función do saber filosófico como saber orixinario e integrador de
múltiples perspectivas ao respecto. Manexo de teses básicas dos seguintes
autores de referencia: Platón e Aristóteles, Agostiño de Hipona, Descartes,
Sartre e Ortega y Gasset. FIB2.15.1, FIB2.16.1/16.2/16.3, FIB2.17.1, FIB2.18.2,
FIB2.21.1
Tema 5: Cultura e sociedade. Definir e explicar conceptos clave do bloque
correspondente. Manexo básico dos elementos da cultura e comprensión do
proceso de socialización. Comprensión e reflexión sobre relativismo cultural e
etnocentrismo. FIB3.1.1, FIB3.2.1, FIB3.3.1, FIB3.4.1, FIB3.9.1
Tema 6: Razón e sentidos. Definir e explicar conceptos clave do tema. Diferenciar coñecemento e opinión. Límites e posibilidades da razón. A
intelixencia: concepto e tipos. FIB4.1.1, FIB4.2.1, FIB4.4.1, FIB4.4.2
Tema 7: Racionalidade teórica e práctica. Distinguir a racionalidade teórica da racionalidade práctica, diferenciar teoría e experiencia. FIB4.3.1
Tema 8: Que é a realidade? Definir e explicar conceptos clave do bloque
correspondente. Concepto de metafísica e o seu papel como prantexamento
radical sobre a realidade. Acepcións de Natureza. Comprender o Universo desde
posturas deterministas e indeterministas, creacionistas o u non creacionistas.
FIB5. 1.1, FIB5.1.2, FIB5.2.1., FIB5.3.1
Tema 9: O sentido da existencia. Reflexionar sobre o sentido da existencia
desde posicións vitalistas. FIB5.4.1
Tema 10: Cuestións de ética: a liberdade. Definir e explicar conceptos clave do tema correspondente. Distinguir os sentidos da liberdade e conceptualizar o
libre albedrío. FIB6.1.1, FIB6.2.1.
49
Tema 11: Cuestións de estética: a imaxinación humana. Identificar o que é a
imaxinación e comprender o seu funcionamento. Coñecer as fases do proceso
creativo e aplicar algunhas técnicas de desenvolvemento da creatividade.
FIB6.6.1, FIB6.7.1, FIB6.9.1, FIB6.10.2
2.5. Procedementos e instrumentos de avaliación.
A avaliación levarase a cabo tendo en conta os diferentes elementos que
constitúen o currículo, centrándonos sobre todo nos estándares de aprendixaxe, que son
os que permiten definir os resultados de aprendizaxe e que concretan o que alumnado debe saber, comprender e facer na nosa materia. Para avaliala utilizaranse os seguintes
instrumentos:
a) Traballo diario de aula, que recollerá:
Resposta a preguntas breves que incidan en ideas previas que o alumnado posúe
no seu acervo ordinario de coñecemento, e que serán prantexadas como
introdución a cada tema. (Remuíño de ideas)
Resolución de cuestionarios de preguntas guía que orienten o estudo e a
comprensión dos conceptos e das interrelacións máis relevantes.
Elaboración de esquemas das unidades didácticas por parte do alumnado para
unha mellor asimilación da estruturación dos contidos.
Redacción de disertacións co fin de desenvolver a capacidade de síntese.
Confección de glosarios que recollan os conceptos de bloque correspondentes
Traballos con textos breves en aula, que ilustren os temas. Analizaranse os
textos a partir de localización de termos relevantes, tema e tese dos mesmos.
b) Traballos de investigación, individuais e colectivos, cos que se incidirá na
aprendizaxe de composición de temas a partir de elementos varios e no manexo de
bibliografía e de material web. Posibilidade de exposición ao gran grupo.
c) Preparación de debates e postas en común, exposicións e intervencións varias.
Permitirán desenvolver técnicas de expresión oral e educar en tolerancia.
d) Análise e valoración de casos prácticos e reais, que exemplifiquen a parte teórica.
Traballo con prensa, material audiovisual e biografía do alumnado.
50
e) Breve control dos temas na aula segundo a seguinte estrutura: análise de texto,
definición de conceptos, composición de tema ou cuestións breves. Posibilidade de
introducir baterías de preguntas co formato tipo test.
f) Controis de lectura sobre capítulos relevantes de ensaios significativos, con
material.
g) Anotacións procedimentais derivadas da observación directa: integración no grupo,
capacidade organizativa, presentación dos traballos, nivel de curiosidade e de interese
pola materia, creatividade, comportamento e respecto polos valores que animan o
espírito educativo nunha sociedade democrática e tolerante.
3. Concrecións metodolóxicas
A aprendizaxe mecánica é aquela que se acada pola memorización repetitiva dos
materiais que se presentan. Esta aprendizaxe pasará á memoria a longo prazo sen ser
comprendida e, máis tarde, só poderá ser lembrada de xeito intencional. A aprendizaxe
significativa é unha aprendizaxe baseada na comprensión interrelacionada dos contidos,
que serán susceptibles de seren ampliados e implementados en estruturas máis
complexas e elaboradas. Nin que dicir ten que a materia de Filosofía enmárcase nunha
dimensión significativa que se fundamentará en:
Actividades de presentación-motivación: Para introducir ao alumnado no tema que se aborda e espertar a súa interese sobre os contidos da unidade, poderá
establecerse un pequeno debate a partir dalgún artigo de prensa, noticia de
actualidade, etc .., relacionado co tema a tratar, realizar un remuíño de ideas con
preguntas abertas ou analizar e comentar un vídeo relacionado co tema. (Pto 2.5,
apartado a)
Actividades de avaliación de coñecementos previos: Para obter información acerca de que saben e que procedementos, destrezas e habilidades teñen
desenvolvidas os/as alumnos/as sobre un tema concreto, pode realizarse unha
tormenta de ideas sobre os principais conceptos da unidade, ou un ―test de
coñecementos previos‖ co que o/a profesor/a pode facerse unha idea de cada
alumno/a e da clase en xeral. Non se trata de poñer nota ao alumnado, senón de
proporcionar ao/á profesor/a a información que necesita para favorecer
aprendizaxes significativas e funcionais, así como chamar á atención do discente
sobre os contidos que en breve se presentarán. (Pto 2.5, apartado a)
Actividades de desenvolvemento dos distintos contidos: Coa finalidade de que
o alumnado adquira novos coñecementos, empregaranse varios métodos:
fomentar a interacción na aula, proporcionar situacións de aprendizaxe que
51
esixan unha actividade mental do alumno ou da alumna que lles leve a
reflexionar e xustifica-las súas actuacións.
Para iso debemos promover e elaborar na aula unhas estratexias metodolóxicas
eficaces que combinen motivación, diversidade, capacidade indutiva e
expositiva, interdisciplinariedade e asunción positiva da posible frustración.
A presentación maxistral tradicional dos esquemas e materiais de cada unidade e
punto temático terá que ser combinada con elaboracións propias do alumnado
segundo exercicios pautados de antemano, e xa mencionados no punto 2.5.
Actividades de consolidación: Para que os/as alumnos/as contrasten as novas
ideas coas previas e apliquen as novas aprendizaxes, realizarán actividades nas que se traballarán tanto os contidos conceptuais, como os procedimentais e
actitudinais. (Punto 2.5, apartados b, c e d)
Actividades de síntese-resumo: Para que o alumnado estableza a relación entre
os distintos contidos aprendidos, así como contrastalos cos que xa tiñan, poden
elaborar mapas conceptuais sobre os contidos da unidade ou elaborar un resume.
(Punto 2.5, apartado a)
Actividades de reforzo: Para aqueles/as alumnos/as que non alcancen os obxectivos ou que teñen un ritmo de aprendizaxe máis lento deseñaranse
actividades destinadas a desenrolar os contidos de reforzo. (Punto 2.5, apartado
a)
Actividades de ampliación: Para o alumnado que teña un ritmo máis rápido de aprendizaxe realizaranse actividades como a busca de información en outras
fontes das proporcionadas de xeito ordinario na aula sobre algún dos contidos do
tema. Serán sempre actividades asumidas de xeito voluntario e presentadas
posteriormente ao grupo-clase. (Punto 2.5, apartado b, c e d)
Actividades de avaliación: Son as actividades dirixidas á avaliación formativa
e sumativa que non se cubriron polas actividades de aprendizaxe dos tipos
anteriores. (Véxanse tipos de controis recollidos no punto 2.5, apartados e e f)
Por todo o anteriormente exposto a metodoloxía de aula, que será sempre
revisable en función dos ritmos e das características do grupo, se concretaría en:
Torbellino de ideas, que sirva como introdución á temática: o alumnado buceará no seu acervo de coñecemento prantexando preguntas e ofrecendo respostas que
xa tén incorporadas.
Presentación e desenvolvemento por parte do/da profesor/a das liñas mestras
dos temas para facilitar o traballo do alumnado sobre os contidos
correspondentes.
Elaboración de esquemas das unidades didácticas por parte do alumnado para unha mellor asimilación da estruturación dos contidos.
52
Cuestionarios de preguntas guía que orienten o estudo e a comprensión dos
conceptos e das interrelacións máis relevantes.
Confección de glosarios que recollan os conceptos de bloque correspondentes
Traballos con textos breves en aula, que ilustren os temas.
Casos prácticos e reais, que exemplifiquen a parte teórica. Traballo con prensa, material audiovisual e biografía do alumnado.
Postas en común e debates, e breves traballos de investigación (individuais e
grupais): base bibliográfica e material web. Posibilidade de exposición ao gran
grupo.
Proxección de documentais, curtametraxes e longametraxes: bases para a discusión.
Apoio de manifestacións artísticas: literatura, pintura, escultura, arquitectura....
4. Materiais e recursos didácticos.
Base: Libro de texto: Filosofía de 4º ESO, de D. Sánchez Meca e J.D. Mateu
Alonso Editorial Anaya, ISBN 978-84-698-2491-7 (Edición en galego)
Bibiliografía complementaria: As preguntas da Vida, de Fernando Savater
Editorial Ariel (Material fundamental para os controis de lectura)
Outros materiais: obras filosóficas e literarias, textos de obras escollidas,
material multimedia, obras artísticas, documentais, longametraxes,
curtametraxes, bibliografía web, prensa escrita e dixital...
Todo este material se irá propoñendo ad hoc segundo a marcha do curso e se irá
indicando correspondentemente nas actas de reunión do Departamento de
Filosofía.
Soporte técnico: pizarras dixitais, ordenador e proxector, memoria USB, e
encerados tradicionais. Libreta de aula.
53
5. Criterios de avaliación, cualificación e promoción do alumnado.
Perséguese valorar o traballo continuado e a evolución progresiva, e fuxir de
esixencias baseadas na mera actividade memorística e acrítica.
5.1. Criterios de Avaliación
Tomando como base os estándares de aprendizaxe e as competencias clave e a
partir da normativa en vigor, serán:
a) Comprensión: (Competencias Lingüística, Dixital e Aprender a Aprender)
O alumnado deberá ser capaz de definir, explicar e interrelacionar os
conceptos clave de cada bloque temático así como os derivados dos
contidos de cada unidade didáctica.
Deberanse confeccionar glosarios nos que se amosen habilidades de
selección e tratamento dos conceptos relevantes.
Teranse que asimilar con madurez os contidos propostos e ser capaz de
completalos, interpretalos e interrelacionalos.
O alumnado deberá poder aplicar os contidos e incorporalos
significativamente as circunstancias reais que proceda.
Deberanse amosar habilidades na comprensión de textos longos,
capítulos de obras, manifestacións artísticas, materiais multimedia....
b) Análise: (Competencias Lingüística, Aprender a Aprender)
O alumnado deberá ser capaz de traballar con textos, diferenciando as
ideas e a súa xerarquía, termos relevantes e ideas complementarias que
non aparecen.
Deberanse poder facer esquemas e mapas conceptuais dos distintos
temas e contidos nos que se amosen as conexións lóxicas entre as ideas e
as distintas categorías dos conceptos implicados.
54
c) Síntese: (Competencias Lingüística, Expresións Culturais, Sentido de iniciativa
e espírito emprendedor, Aprender a Aprender)
O alumnado deberá poder integrar distintos contidos en unidades máis
complexas, puidendo facer composicións ou disertacións de temas
amplos a partir de elementos simples.
Teranse que adquirir destrezas de argumentación e defensa de teses ante
posibles contraposicións, sempre desde a racionalidade e a coherencia.
d) Actitude crítica: (Competencia Social e Cívica, Sentido de iniciativa e espírito
emprendedor, Aprender a aprender, Conciencia e Expresión culturais)
O alumnado deberá ser capaz de ir alén as apariencias e desentrañar o
que se agocha nelas.
Teranse que despregar habilidades na comprensión e tratamento dos
símbolos da propia identidade cultural.
Deberanse facer aportacións ao gran grupo o en pequenos grupos de
traballo nas que se amosen capacidade creativa e orixinalidade.
e) Autonomía persoal e solidariedade: (Competencia Social e Cívica, Sentido de
iniciativa e espírito emprendedor, Aprender a aprender, Conciencia e Expresión
culturais)
O alumnado terá que se capaz de reflexionar e expresar as súas opinións
e ideas, ao tempo que respectará as opinións e reflexións alleas.
Teranse que amosar aptitudes empáticas e de tolerancia con situacións e
problemáticas dos semellantes.
Deberanse desenvolver capacidades para traballar en grupo nun contexto
de respecto e boa convivencia.
5.2. Períodos de Avaliación
Avaliación Ordinaria: ao longo do curso realizaranse tres avaliacións, unha por
cada trimestre (Ver temporalización dos contidos: Punto 2.3) e que recollerá as
55
ponderacións correspondentes aos instrumentos de avaliación previstos. A
última destas avaliacións solaparase coa avaliación final ordinaria do mes de
xuño.
Avaliación Extraordinaria: exame de setembro para o alumnado que non
acadara cualificación positiva na convocatoria de xuño e que se axustará aos
graos mínimos de consecución para superar a materia e á estrutura habitual neste
tipo de probas feitas ao longo do curso. A data deste exame escrito
extraordinario será fixada desde Xefatura de Estudos, sendo necesario obter
unha nota mínima de 5 para superalo. O alumnado que nesta convocatoria siga
sen acadar cualificación positiva e promocione de curso, levará a materia
pendente.
5.3. Instrumentos de Cualificación e Ponderación. Criterios de Promoción
O sistema de cualificación ou ponderación para os instrumentos de avaliación
será o seguinte:
Instrumentos de avaliación Ponderación
Controis de temas. A realizar na aula segundo a seguinte
estrutura: análise de texto, definición de conceptos e
composición de tema ou cuestións breves. Todas as preguntas
irán numeradas e indicarase a valoración de cada unha na propia
folla de exame. O alumnado será informado previamente do
tempo do que dispón para facer a proba.
70%
Exame/s Parcial/is
Teórico/s
Traballo diario de aula: rastreo de ideas previas sobre os
temas, resolución de cuestionarios, elaboración de
esquemas das unidades temáticas, redacción de
disertacións (composicións de tema), confección de
glosarios, traballos con textos (análises ou similares),
resolución de casos prácticos. Recollido na libreta de aula.
20%
Traballos de investigación: individuais ou colectivos,
integradores de elementos varios nunha composición.
Posibilidade de exposición ao gran grupo. 10%
Preparación de debates, exposicións e intervencións:
manexo personalizado ou grupal de distintos materiais e
soportes de cara ao desenvolvemento de técnicas de
expresión oral e de educación en valores. Posibilidade de
Ata +1 punto sobre a
media total da
cualificación parcial de
56
análise de casos prácticos que exemplifiquen os contidos
teóricos.
cada avaliación
Aportacións voluntarias: resposta individualizada a
propostas de actividades de todo tipo dentro do formato
habitual da materia.
Anotacións procedimentais derivadas da observación
directa, segundo apartado g do punto 2.5.
Ata +1 punto sobre a
media total da
cualificación parcial de
cada avaliación
Controis de lectura: probas escritas sobre capítulos
relevantes de ensaios ou obras significativas, previo
traballo feito sobre cuestionarios ou esquemas guía.
Indícanse as tres posibles ponderacións sobre a media
total da cualificación parcial de cada avaliación.
Apto: 0
Apto +: +0’5
Non Apto: -0’5
A nota da avaliación obterase mediante a seguinte fórmula:
X=X1+X2
X1= 0’7*E+0’2*A+0’1*T/100
X2=P+V+C
E: Nota media dos exames de tema
A: Nota media do traballo diario de aula
T: Nota media dos traballos de
investigación.
P: Nota media das intervencións orais
V: Nota media do traballo voluntario
C: Aptitude ou non dos controis de lectura
Considérase que o alumnado supera unha avaliación cando a nota final, unha vez
aplicada a ponderación a cada instrumento de avaliación, é X=X1+X2=5.
A cualificación final por avaliación parcial obterase da suma de todas as
valoracións correspondentes ás porcentaxes anteriores segundo os cadros presentados.
Do mesmo xeito a cualificación final da materia será a media arroxada das
cualificacións parciais por avaliación.
Promoción: Superarase a materia cando a media aritmética final das
cualificacións obtidas en cada avaliación sexa como mínimo un 5. Poderase realizar
unha proba final de recuperación que recolla os contidos das avaliacións parciais non
superadas ou unha proba final global de todo o curso, segundo cada caso individual,
debendo obterse nesta proba como mínimo un 5 para aprobar a materia.
57
6. Indicadores de logro para avalizar o proceso deo ensino e a práctica docente.
A reflexión sobre a propia práctica docente é a mellor vía posible de formación
permanente, especialmente, cando se fai con rigor e coa axuda de instrumentos válidos.
Neste sentido, no departamento de Filosofía utilizaranse os seguintes indicadores para
avaliar o proceso do ensino e da práctica do profesorado da materia.
a) Preparación do ensino da materia
Domina os contidos da materia e o marco curricular.
Coñece as características, coñecementos e experiencias do alumnado.
Domina a didáctica da materia.
Organiza os contidos e os estándares de aprendizaxe de maneira coherente co marco curricular e as particularidades do alumnado.
As estratexias de avaliación son coherentes cos estándares de
aprendizaxe, e permiten demostrar a todo o alumnado o aprendido.
b) Creación dun ambiente propicio para a aprendizaxe
Establece un clima de relacións de aceptación, equidade, confianza,
solidariedade e respecto.
Manifesta altas expectativas sobre as posibilidades de aprendizaxe e
desenvolvemento de todos os seus alumnos.
Establece e mantén formas consistentes de convivencia na aula.
Establece un ambiente organizado de traballo e dispón os espazos e
recursos en función das aprendizaxes.
c) Ensino para a aprendizaxe de todo o alumnado
Comunica de forma clara e precisa os obxectivos e contidos da materia
As estratexias de ensino son coherentes, motivadoras e significativas
para o alumnado
O contido da clase é tratado con rigorosidade conceptual e é
comprensible para o alumnado.
Utiliza metodoloxías baseadas nas TIC.
Optimiza o tempo dispoñible para o ensino.
Promove o desenvolvemento do pensamento.
Avalía e recolle o proceso de comprensión e ampliación dos contidos por
parte do alumnado.
58
d) Responsabilidades profesionais como profesor
O profesor reflexiona sistematicamente sobre a súa práctica.
Constrúe relacións profesionais e de equipo cos seus compañeiros.
Asume responsabilidades na orientación do seu alumnado.
Propicia relacións de colaboración e respecto cos pais.
Manexa información actualizada sobre a súa profesión, o sistema
educativo e normativa vixente.
Participa e comprométese con Proxecto Educativo do centro.
Organiza e participa nas actividades colectivas do centro.
Os instrumentos para avaliar os anteriores indicadores poderían ser algúns
dos seguintes, segundo o caso:
- Autorreflexión continuada do profesorado sobre a súa práctica docente.
- Análise do cumprimento dos diversos aspectos da programación (obxectivos,
contidos, metodoloxía,...), tendo en conta de que se deberá axustar a mesma cando a
casuística o demande.
- Análise dos resultados académicos: non é mellor o profesor con alumnado que
fracasa na súa materia.
- Reunións entre o profesorado, de cara a mellorar e a resolver dificultades que
xurdan.
- Enquisas persoais ou anónimas ao alumnado sobre diferentes aspectos da propia
práctica docente e toma de conciencia a partir dos resultados arroxados.
7. Deseño da avalizaicón inicial e medidas a adoptar segundo resultados.
Nos primeiros días do curso escolar, en setembro, poderase realizar unha proba
específica sinxela para avaliar o grao de dominio dos contidos mínimos que se
consideran imprescindibles para construír sobre eles as novas aprendizaxes propias da
materia. Esta proba non terá repercusión na cualificación da materia, pero será de
utilidade de cara á sesión de avaliación inicial do grupo de referencia.
Cómpre, antes de dita sesión e mediante observación directa nas clases, recoller
información das peculiaridades da forma de aprender de cada alumno/a (habilidades,
estratexias e destrezas desenvolvidas, é dicir, manexo de procedementos) así como
información sobre o grao de integración social do alumno/a (consigo mesmo, cos
compañeiros e compañeiras e co profesorado). Estes datos si serán fundamentais tamén
para o deseño das primeiras semanas de clase, posto que indicarán os aspectos nos que
hai que incidir para solventar as carencias detectadas.
59
Atenderase especialmente ao alumnado repetidor que obtivera unha avaliación
negativa nesta materia, coa finalidade de ir subsanando desde o comezo do curso as
dificultades que presente. De todos os xeitos, non se considera conveniente facer
distincións salientables alén do recollido nas medidas de atención á diversidades,
expostas no punto seguinte.
8. Medidas de atención á diversidade.
En xeral, cada alumno e cada alumna é distinto dos demais. Os seus
coñecementos, ideas e crenzas previas son distintos; tamén o son as súas capacidades,
os seus ritmos de desenvolvemento e de traballo e o seu estilo de aprendizaxe. Atender á
diversidade do alumnado é a única alternativa á aprendizaxe non comprensiva de moitos
alumnos e alumnas. Se queremos que todos aprendan non podemos pensar que todos
saben o mesmo, teñen as mesmas capacidades nin os mesmos intereses ou a mesma
maneira de aprender.
Segundo estes principios básicos, procuraremos que a materia de Filosofía
permita desenvolver o máximo as capacidades específicas de cada alumno ou alumna, e
na mesma liña faremos un seguimento o máis personalizado posible dos resultados
acadados. Casos salientables e que merecen un tratamento máis pormenorizado son os
de alumnos/as que requiran unha atención especial referente ao seu proceso de
aprendizaxe ou comportamental. Por iso, incorporaranse actividades específicas que
permitan a adquisición de aprendizaxes a distinto nivel, informando tamén desta
situación ao titor ou á titora correspondente.
8.1. Alumnado con altas capacidades intelectuais
Seguindo protocolo de actuación sobre alumnado con altas capacidades na
infancia e na adolescencia nos ámbitos educativos e sanitarios proposto pola Xunta de
Galicia, adoptaranse as estratexias pedagóxicas seguintes:
Ensinanza adaptada, cun enfoque multidisciplinar nun contexto educativo enriquecido e dinámico, estimulante para o seu desenvolvemento.
Acceso a recursos e materiais adicionais, que deben ser planificados
especificamente.
Proporcionarlle a oportunidade de poder poñer en práctica as súas habilidades.
Potenciación do desenvolvemento da súa creatividade e orixinalidade.
Orientación no manexo das relacións interpersoais e sociais.
8.2. Alumnado con TDAH
60
Seguindo protocolo de actuación sobre TDAH na infancia e na adolescencia nos
ámbitos educativos e sanitarios proposto pola Xunta de Galicia, adoptaranse as
estratexias pedagóxicas seguintes:
Estratexias expositivas: asegurarse de que mantén a atención, utilizar frases
curtas e claras, manter o contacto visual e permanecer cerca, focalizar a atención
nos conceptos clave, utilizar estímulos visuais e modificar o ritmo da
exposición, presentar a idea principal explicitamente ao principio da explicación,
utilizar estratexias de categorización e imaxes mentais de conceptos, buscar a
súa implicación con recursos varios, proporcionarlles un sistema de titoría dun
compañeiro ou compañeira, comprobar que fan seguimento dos temas
presentados.
Exames ou probas escritas especiais: utilización de instrumentos específicos
de avaliación, abreviar e clarificar as cuestións nos exames escritos e presentalas
con vocabulario sinxelo, complementar as probas escritas de forma oral se
estivesen incompletas, alternar a forma de presentación das cuestións (oral,
escrita ou por ordenador), buscar a maneira máis idónea para a realización dos
exames, darlles máis tempo para a realización das diferentes probas ou exames,
simplificar o formato dos exames, posibilitar a recuperación das probas
suspensas no período de cada avaliación parcial, incitarlles á revisión dos
traballos antes de entregalos.
Outras medidas: vixiar que anota e trae as tarefas encomendadas, procurar que
ocupe lugares dianteiros na aula, manter contacto regular con titor/a e
orientador/a, e se fose preciso coas familias.
9. Concreción de elementos transversais
Educación en Valores. Tal como se recolle nos obxectivos xerais do proxecto educativo do noso centro, o obxectivo fundamental é o exercicio da educación
entendida como un proceso de maduración humana, que estimule o interese polo
estudio e o espírito de superación, e que fomente a integración social e a realización
individual, tanto intelectualmente como laboral do alumnado. Así, desde esta
materia tamén se quere transmitir unha serie de valores ao noso alumnado para que
os apliquen á súa vida cotiá. Entre outros valores traballaranse os seguintes:
aprender a ser responsable (cun mesmo ou mesma, coas tarefas a desenvolver, no
consumo e coa sociedade), aprender a ser respectuoso/a, aprender a ser
empático/a (solidario, cooperativo, amistoso e cívico), aprender a autocoñecerse e a
autocontrolarse.
Tratamento do fomento da convivencia no centro. Tendo en conta o plan de
convivencia do centro intentarase: contribuír ao labor de concienciación sobre a
61
importancia dunha axeitada convivencia escolar que permita unha mellor relación
ensinanza-aprendizaxe, detectar o antes posible conflitos que poidan xurdir nas
aulas para resolvelos de maneira pacífica, establecer normas de funcionamento e
organización das clases da materia, motivar ao alumnado para que comece a
interiorización da cultura do diálogo e a mediación, fomentar o respecto entre todos
os membros da comunidade e a integración de todos os alumnos/as no centro, así
como potenciar a realización de actividades que desenvolvan o respecto á
diversidade.
10. Actividades complementarias e extraescolares.
Realizaranse aquelas que vaian acordando os membros do Departamento de
Filosofía ao longo do presente curso académico. Pódese adiantar que no primeiro
trimestre está programado un taller de creación literaria que ilustraría practicamente o
Tema 11 do currículo adicado á Estética e ao proceso creativo.
11. Mecanistmos de revisión, avaliación e modificación da programacón.
Ao longo do curso, nas reunións ordinarias e extraordinarias do Departamento de
Filosofía, tal e como quedará recollido nas preceptivas actas das xuntanzas, cotexaráse
puntualmente a marcha da programación, e segundo o que vai xurdindo vaise
modificando o que resulta preciso: incidencia nalgún tema en especial, actividades de
reforzo, reaxuste da temporalización....
Ao finalizar o curso en xuño, o departamento elaborará unha memoria final onde
se recollerán os seguintes puntos en relación a esta materia: porcentaxe do cumprimento
da programación, xustificacións da parte da programación non impartida, modificacións
introducidas durante o curso en relación coa programación didáctica e a súa motivación,
propostas de melloras para a programación didáctica do próximo curso, análise dos
resultados das avaliacións do alumnado en relación cos cursos anteriores.
63
7. FILOSOFÍA DE 1º DE BACHARELATO
1. Obxectivos xerais do Bacharelato. 62
2. Obxectivos xerais para a materia de Filosofía.63
3. Táboas xerais. Estándares de aprendizaje.67
4. Secuenciación de contidos.97
4.1. Consideracións xerais.
4.2. Secuenciacións de contidos.
4.3. Secuencia por unidades. Obxectivos mínimos esixibles.
4.4. Temporalización.
5. Como contribúe a materia á consecución das competencias.100
6. Metodoloxía.102
7. Medidas para a inclusión e a atención á diversidade.106
8. Recursos didácticos.108
9. Procedementos e instrumentos de avaliación. 108
9.1 Criterios sobre avaliación, cualificación e promoción.
9.2 Recuperación durante o curso.
1. Obxectivos xerais do Bacharelato.
No marco da LOMCE, o Bacharelato ten como finalidade proporcionarlle ao
alumnado formación, madureza intelectual e humana, coñecementos e habilidades que
lle permitan desenvolver funcións sociais e incorporarse á vida activa con
responsabilidade e competencia. Así mesmo, capacitará o alumnado para acceder á
educación superior.
O Bacharelato contribuirá a desenvolver nos alumnos e nas alumnas as
capacidades que lles permitan:
a) Exercer a cidadanía democrática, desde unha perspectiva global, e adquirir unha
conciencia cívica responsable, inspirada polos valores da Constitución española así
como polos dereitos humanos, que fomente a responsabilidade de todos na
construción dunha sociedade xusta e equitativa.
b) Consolidar unha madureza persoal e social que lles permita actuar de forma
responsable e autónoma e desenvolver o seu espírito crítico. Prever e resolver
pacificamente os conflitos persoais, familiares e sociais.
c) Fomentar a igualdade efectiva de dereitos e oportunidades entre homes e mulleres,
analizar e valorar criticamente as desigualdades existentes e impulsar a igualdade
real e a non discriminación das persoas con discapacidade.
64
d) Afianzar os hábitos de lectura, estudo e disciplina, como condicións necesarias para
o eficaz aproveitamento da aprendizaxe, e como medio de desenvolvemento persoal.
e) Dominar, tanto na súa expresión oral como escrita, a lingua castelá e, no seu caso, a
lingua cooficial da súa comunidade autónoma.
f ) Expresarse con fluidez e corrección nunha ou máis linguas estranxeiras.
g) Utilizar con solvencia e responsabilidade as tecnoloxías da información e a
comunicación.
h) Coñecer e valorar criticamente as realidades do mundo contemporáneo, os seus
antecedentes históricos e os principais factores da súa evolución. Participar de forma
solidaria no desenvolvemento e a mellora do seu medio social.
i ) Acceder aos coñecementos científicos e tecnolóxicos fundamentais e dominar as
habilidades básicas propias da modalidade elixida.
j ) Comprender os elementos e os procedementos fundamentais da investigación e dos
métodos científicos. Coñecer e valorar de forma crítica a contribución da ciencia e a
tecnoloxía no cambio das condicións de vida, así como afianzar a sensibilidade e o
respecto cara ao medio.
k) Afianzar o espírito emprendedor con actitudes de creatividade, flexibilidade,
iniciativa, traballo en equipo, confianza nun mesmo e sentido crítico.
l ) Desenvolver a sensibilidade artística e literaria, así como o criterio estético, como
fontes de formación e enriquecemento cultural.
n) Utilizar a educación física e o deporte para favorecer o desenvolvemento persoal e
social.
n) Afianzar actitudes de respecto e prevención no ámbito da seguridade viaria.
2. Obxectivos xerais para a materia de Filosofía.
A materia de Filosofía ten como meta que o alumnado sexa capaz de pensar e
comprender, abstraéndose racionalmente do campo concreto estudado en cada unha
das outras materias, para centrarse naquilo que caracteriza especificamente a
filosofía, isto é, reflexionar, razoar, criticar e argumentar, utilizando o modo de
preguntar radical e último que lle é propio, sobre os problemas referidos á totalidade
65
da vivencia humana, e iso sen deixar de lado a súa capacidade de transformación e
cambio tanto do individuo coma da sociedade.
A filosofía é un modo especial de preguntar e de saber, un xeito de entender e de
enfrontarse á realidade que nos rodea, ás circunstancias nas que vivimos e que, en
boa medida, nos fan ser e comprender como somos. Por iso, a materia de Filosofía
persegue como obxectivo principal a comprensión por parte do alumnado de si
mesmo e do seu mundo, dotándoo para iso de ferramentas cognitivas tanto teóricas
coma prácticas.
No plano teórico, o alumnado coñecerá os grandes interrogantes, os conceptos
especializados e as teorías que intentan dar resposta ás grandes cuestións. Na súa
dimensión práctica, a materia dota de ferramentas como a actitude crítica e reflexiva
que lles ensina aos alumnos e alumnas a non admitir ideas que non foron
rigorosamente analizadas e evidenciadas, o saber pensar, razoar e argumentar con
fundamento, coherencia e de forma autónoma, a habilidade discursiva para dialogar
e convencer evitando o pensamento único e dogmático, a capacidade para discernir
entre o evidente e o arbitrario, o substancial e o accidental, a xestión creativa das
súas capacidades estéticas ou o razoamento moral e político autónomo, coherente e
cimentado e, en definitiva, a valorar a capacidade da filosofía como instrumento de
innovación e transformación desde hai máis de 2500 anos; todo iso resúmese na súa
vocación orixinaria, o amor ao saber, e iso filosofando, idea clave que se lle debe
transmitir ao alumnado desde esta materia e que constitúe o punto de partida.
No ámbito práctico, o estudo da ética e da filosofía política desenvolve a
comprensión da realidade individual, cultural e social da man da capacidade
normativa e transformadora da filosofía, permitindo realizar razoamentos críticos e
fomentando o diálogo e o respecto polos valores universais ademais da participación
activa na vida democrática. Dende os estudos de estética alcánzanse competencias
culturais, como o respecto á liberdade de expresión e á diversidade cultural.
Finalmente, a materia debe motivar o alumnado para aprender a aprender,
competencia que está na base do amor ao saber, por saber, finalidade que se encarna
na Filosofía como en ningunha outra materia e que constitúe o punto de apoio para
experimentar e xerar iniciativas persoais, enfrontándose á vida e, en definitiva,
crecendo como persoas.
A través da UNESCO, a ONU alenta os seus estados membros a traballar na
promoción, no fortalecemento e na extensión da filosofía en todos os niveis do ensino,
porque a sociedade democrática, formada por unha pluralidade diversa de persoas e
comunidades, proxectos e intereses, demanda un pensamento racional que axude a
comprender o mundo complexo que nos rodea e proporcione instrumentos para edificar
unha sociedade libre, igual e xusta. A UNESCO considera que a materia de Filosofía, o
saber máis antigo de Europa, é a ferramenta adecuada que debe servir a este fin. A
filosofía forma unha cidadanía reflexiva, lúcida, participativa, amante das institucións
66
democráticas e con habilidades prácticas na resolución dos problemas específicos das
sociedades democráticas avanzadas.
A materia de Filosofía capacita o alumnado para o exercicio do pensamento
crítico e independente, co que alcanzar unha mellor comprensión do mundo globalizado
e de si mesmo/a. Grazas a esta materia, os alumnos e as alumas adquiren a aptitude de
entretecer unha defensa racional e razoable da súa autonomía, da súa dignidade e dos
seus dereitos nun contexto en vías de globalización. O pensamento filosófico achega os
coñecementos teóricos e as destrezas prácticas para entender, analizar e propor
solucións aos desafíos intelectuais e morais do século XXI. Asemade, a materia de
Filosofía ofrece os fundamentos conceptuais dos principios e dos valores da paz e da
seguridade mundiais: democracia, imperio da lei, dereitos humanos, tolerancia, xustiza,
igualdade e liberdade (a UNESCO nomea a Filosofía como "Escola de liberdade" na súa
estratexia internacional e no informe de 2007). Os métodos filosóficos achegan
enfoques plurais e contrastados que permiten albiscar saídas aos problemas que afectan
a convivencia humana. A aprendizaxe do tratamento racional e dialogado destes asuntos
disipa o recurso á violencia e á guerra, e fomenta a paz e a seguridade global e local.
En segundo lugar, a materia de Filosofía impulsa no alumnado o valor da
indagación e a reflexión argumentada para descubrir prexuízos, xerar claridade respecto
aos obxectivos e ao sentido da vida, valorar a calidade dos argumentos, detectar
sofismas e falacias, resistir a presión arbitraria dos/das superiores e dos/das pares, atopar
puntos de encontro entre posicións diferentes, humanizar as persoas con quen estamos
obrigados/as a convivir. É por iso que o tratamento na aula desta materia ten que facer
reflexionar ao alumnado sobre as razóns da presenza maioritariamente masculina na
produción filosófica desde as súas orixes, ao tempo que debe dar visibilidade ao
pensamento filosófico na muller.
A materia de Filosofía axuda a desmontar os argumentos das condutas baseadas
nos valores da dominación e a vontade de poder que provocan crises ecolóxicas,
económicas e humanas. A meditación filosófica esperta no alumnado o interese polas
demais persoas, estimula a empatía para imaxinar os problemas que lles afectan e crea a
capacidade para se emocionar moralmente. Mercé ao autocoñecemento que promove a
filosofía, o alumnado pode chegar a recoñecer que a fraxilidade, a debilidade e a
mortalidade non son aspectos negativos e odiosos da existencia humana, senón ocasións
para a axuda mutua, a cooperación e a reciprocidade.
En cuarto lugar, grazas aos modelos diversos de pensamento filosófico, a materia
de Filosofía estimula a deliberación sosegada sobre as decisións que rexen a vida cotiá
individual e colectiva, e impulsa a tomar iniciativas razoables. Nunha sociedade
democrática avanzada, o alumnado debe formarse para aplicar o pensamento crítico á
análise de principios económicos e políticos, sopesar teorías sobre a liberdade e a
xustiza social, recoñecer a interacción dos fenómenos naturais e sociais, avaliar o
impacto ético e social da tecnociencia e gozar con autonomía dos produtos artísticos. A
materia de Filosofía proporciona a visión e a comprensión holística necesaria para
67
realizar estas tarefas. O alumnado educado filosoficamente é, daquela, activo, curioso,
argumentativo, creativo, comprometido e innovador.
Como se ve, a Filosofía como materia potencia o desenvolvemento das
competencias sociais e cívicas, por estar estreitamente vinculadas coa finalidade última
de todo o seu proxecto. Pero nesa consecución precisa acudir á competencia en
comunicación lingüística, que lle permite ao alumnado tanto a exposición dun
pensamento rigoroso e claro como o diálogo frutífero coas demais persoas. A
competencia de aprender a aprender maniféstase na obriga intrínseca do facer filosófico
de xerar marcos de sentido cada vez máis complexos, globais e enriquecedores que nos
permitan tratar cunha realidade plástica, multifacética e omniabarcante, realidade que
provoca en nós a moi humana sensación de admiración. E nesa sensación, a Filosofía
non está soa, xa que a matemática e a ciencia se nutren da mesma fonte, e a
competencia neses saberes cobra máis luz cando se examinan desde o saber que na orixe
foi un con eles. Pero non chega a admiración. Con ela aparece a curiosidade que só se
satisfai cando polo sentido de iniciativa e o espírito emprendedor nos animamos á
acción, á creación e á innovación. O mesmo saber require atrevemento, ousadía,
iniciativa, como nos lembra Kant. A competencia dixital capacita os alumnos e as
alumnas para o uso das novas tecnoloxías que serven para traballar coa materia mesma
da razón, o sentido, que se presenta baixo as dúas facetas da información e a
comunicación. O percorrido da filosofía polos seus temas e pola súa historia brinda
acceso, ao cabo, a un panorama de teorías, pensadores/as, correntes, ideas, argumentos,
críticas e preguntas que conforman a trama onde se viñeron tecendo as expresións
culturais que nos fan ser o que somos.
Tamén se abordan no currículo de Filosofía varios dos elementos transversais de
etapa, os que atinxen basicamente ao espírito emprendedor e ao estudo dos proxectos
empresariais, e á influencia que poden ter neles as achegas das ramas da filosofía.
Na materia de Filosofía, todas estas esixencias están aglutinadas en varios
bloques temáticos: a especificidade do saber filosófico, o coñecemento humano, a
pregunta pola realidade, a condición humana e a racionalidade práctica. A través destes
bloques o alumnado coñecerá os interrogantes, os conceptos, as formulacións e as
respostas da filosofía aos grandes problemas do saber, o coñecemento, a ciencia, a
realidade, a natureza, o ser humano, a acción, a arte, o discurso e a innovación. Os
contidos relacionados coa epistemoloxía, a filosofía da ciencia e da natureza, e a
metafísica permiten afondar no coñecemento que o alumnado ten do seu contorno e da
súa relación con el. O alumnado desenvolve a competencia para interpretar sucesos,
avaliar o seu impacto, localizar as súas causas, anticipar e prever as consecuencias,
analizar os factores capaces de transformar a realidade. Así mesmo, invitan o alumnado
a exercer o pensamento metódico (na ciencia, na ontoloxía e na metafísica) con rigor e
precisión. Os contidos de antropoloxía, ética e filosofía política dan luz sobre a
realidade individual, social e cultural; estimulan a autocomprensión e o
autocoñecemento, espertan a capacidade de argumentación moral e política,
desenvolven a conciencia normativa e a empatía moral, fomentan o respecto polos
dereitos humanos, invitan á participación activa na vida democrática. Os contidos de
68
filosofía da linguaxe, lóxica, retórica e argumentación serven para educar a
interpretación, a expresión, a formulación e a exposición do propio pensamento e do
alleo en contextos comunicativos variados (deliberación, negociación, investigación,
diálogo, controversia, discusión crítica e conversa informal), empregando con eficacia o
razoamento lóxico e respectando as máximas que rexen a conduta racional
comunicativa. Os contidos de estética proxectan o alumnado a comprender, apreciar e
valorar con espírito crítico reflexivo, actitude aberta e respectuosa, as diferentes
manifestacións culturais e artísticas. A finalidade é apropiarse criticamente dun
conxunto de criterios estéticos para estimar o valor da produción cultural e artística e,
chegado o caso, producir obras artísticas innovadoras con contido filosófico.
Tanto estes contidos curriculares coma o tratamento das competencias clave e dos
elementos transversais invitan o profesorado da materia a emprender unha renovación
metodolóxica na que os alumnos e as alumnas sexan quen de ocupar o papel activo
fundamental que lles corresponde nos procesos de ensino e aprendizaxe: o de persoas
autónomas e críticas, sociais e racionais, creativas e prudentes, donas de si e
respectuosas coas demais persoas, sabias e felices. O tipo de persoa que a mellor
filosofía nos presenta, desde sempre, como ideal humano.
3. Táboas xerais. Estándares de aprendizaxe.
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
Bloque 1. Contidos transversais
b
d
e
h
m
B1.1. Textos
filosóficos e
pertencentes a
outras ramas do
saber
relacionados
coas temáticas
filosóficas
estudadas.
B1.1. Ler
comprensivamen
te e analizar de
forma crítica
textos
significativos e
breves,
pertencentes a
pensadores/as
destacados/as.
FIB1.1.1. Analiza de
xeito crítico textos
pertencentes a
pensadores/as
destacados/as,
identifica a
problemática e as
solucións expostas
(distinguindo as
teses principais e a
orde da
CAA
69
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
argumentación) e
relaciona os
problemas
propostos nos
textos co estudado
na unidade, e/ou co
achegado por
outros/as
filósofos/as ou
correntes, e/ou con
saberes distintos da
filosofía.
b
d
e
B1.2.
Composición
escrita de
argumentos de
reflexión
filosófica e de
discursos orais,
manexando as
regras básicas
da retórica e a
argumentación.
B1.2. Argumentar
e razoar os
propios puntos
de vista sobre as
temáticas
estudadas na
unidade, de
forma oral e
escrita, con
claridade e
coherencia.
FIB1.2.1. Argumenta
e razoa as súas
opinións de forma
oral e escrita, con
claridade e
coherencia, e
demostrando un
esforzo creativo e
educativo na
valoración persoal
dos problemas
filosóficos
analizados.
CCL
CSC
b
d
e
g
B1.3. Uso dos
procedementos
de traballo
intelectual
(incluíndo os
das tecnoloxías
da información
e da
comunicación)
adecuados á
filosofía, en
especial a
asimilación e o
uso rigoroso do
léxico
relacionado cos
temas
filosóficos
estudados.
B1.3. Seleccionar
e sistematizar
información
obtida de
distintas fontes.
FIB1.3.1. Selecciona
e sistematiza
información obtida
tanto de libros
específicos como de
internet, usando as
posibilidades das
novas tecnoloxías
para consolidar e
ampliar a
información.
CD
CSC
FIB1.3.2. Elabora
listas de
vocabulario de
conceptos e
comprende o seu
significado,
aplícaos con rigor e
CAA
70
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
organízaos en
esquemas ou mapas
conceptuais, táboas
cronolóxicas e
outros
procedementos
útiles para a
comprensión da
filosofía.
d
e
g
B1.3. Uso dos
procedementos
de traballo
intelectual
(incluíndo os
das tecnoloxías
da información
e da
comunicación)
adecuados á
filosofía, en
especial a
asimilación e o
uso rigoroso do
léxico
relacionado cos
temas
filosóficos
estudados.
B1.4. Analizar e
argumentar
sobre
formulacións
filosóficas,
elaborando de
xeito
colaborativo
esquemas,
mapas
conceptuais,
táboas
cronolóxicas e
outros
procedementos
útiles, mediante
o uso de medios
e plataformas
dixitais.
FIB1.4.1. Elabora
con rigor esquemas,
mapas conceptuais,
táboas
cronolóxicas, etc.,
amosando a
comprensión dos
eixes conceptuais
estudados.
CAA
Bloque 2. O saber filosófico
b
d
e
h
B2.1. Filosofía:
sentido,
necesidade e
historia.
B2.2. Saber
racional.
Explicación
prerracional:
mito e maxia.
Explicación
racional: razón
e sentidos.
B2.3. Funcións e
B2.1. Coñecer e
comprender a
especificidade e
a importancia do
saber racional en
xeral e do
filosófico en
particular, en
tanto que saber
de comprensión
e interpretación
da realidade,
valorando que a
FIB2.1.1. Recoñece
as preguntas e os
problemas que
veñen
caracterizando a
filosofía desde a
súa orixe,
comparando coa
formulación
doutros saberes,
como o científico
ou o teolóxico.
CAA
FIB2.1.2. Explica a CCEC
71
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
vixencia da
filosofía.
filosofía é, á
vez, un saber e
unha actitude
que estimula a
crítica, a
autonomía, a
creatividade e a
innovación.
orixe do saber
filosófico
diferenciándoo dos
saberes
prerracionais, como
o mito ou a maxia.
CSC
d
e
B2.4. Disciplinas
teórico-
prácticas do
saber filosófico.
B2.5.
Racionalidade
teórica e
práctica.
B2.2. Identificar
as dimensións
teórica e práctica
da filosofía, os
seus obxectivos,
as
características,
as disciplinas, os
métodos e as
funcións,
relacionándoa
paralelamente
con outros
saberes de
comprensión da
realidade.
FIB2.2.1. Identifica,
relaciona e
distingue as
vertentes práctica e
teórica do labor
filosófico, así como
as disciplinas que
conforman a
filosofía.
CAA
CSC
b
d
e
h
B2.6. O saber
filosófico a
través da súa
historia.
Características
da filosofía.
B2.3.
Contextualizar
histórica e
culturalmente as
problemáticas
analizadas e
expresar por
escrito as
achegas máis
importantes do
pensamento
filosófico desde
a súa orixe,
identificando os
principais
problemas
formulados e as
solucións
achegadas, e
argumentando as
FIB2.3.1. Recoñece
as principais
problemáticas
filosóficas
características de
cada etapa cultural
europea.
CCEC
FIB2.3.2. Expresa
por escrito as teses
fundamentais
dalgunhas das
correntes filosóficas
máis importantes
do pensamento
occidental.
CCL
72
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
propias opinións
ao respecto.
b
e
g
B1.3. Uso dos
procedementos
de traballo
intelectual
(incluíndo os
das tecnoloxías
da información
e da
comunicación)
adecuados á
filosofía, en
especial a
asimilación e o
uso rigoroso do
léxico
relacionado cos
temas
filosóficos
estudados.
B2.4. Comprender
e utilizar con
precisión o
vocabulario
filosófico
fundamental,
realizando un
glosario de
termos de xeito
colaborativo
mediante as
posibilidades
que ofrecen as
novas
tecnoloxías.
FIB2.4.1. Comprende
e usa con rigor
conceptos
filosóficos como
razón, sentidos,
mito, logos, arché,
necesidade,
continxencia, causa,
existencia,
metafísica, lóxica,
gnoseoloxía,
obxectividade,
dogmatismo,
criticismo, etc.
CCL
b
e
l
B1.1. Textos
filosóficos e
textos
pertencentes a
outras ramas do
saber
relacionados
coa temática
filosófica
estudada.
B2.5. Analizar de
maneira crítica
fragmentos de
textos
significativos e
breves sobre a
orixe, a
caracterización e
a vixencia da
filosofía,
identificando as
problemáticas e
solucións
expostas,
distinguindo as
teses principais e
a orde de
argumentación,
relacionando os
problemas
formulados nos
textos co
estudado na
FIB2.5.1. Le e
analiza de xeito
crítico fragmentos
de textos breves e
significativos sobre
a orixe da
explicación racional
e acerca das
funcións e as
características do
pensamento
filosófico,
pertencentes a
pensadores/as, que
identifiquen as
problemáticas
filosóficas
formuladas.
CCL
73
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
unidade e coa
presentación
doutros intentos
de comprensión
da realidade,
como o
científico e o
teolóxico, ou
outros tipos de
filosofía, como a
oriental.
Bloque 3. O coñecemento
d
e
h
B3.1. Teoría do
coñecemento.
B3.2. Graos e
ferramentas do
coñecer: razón,
entendemento e
sensibilidade.
B3.3.
Abstracción.
B3.4. Problemas
implicados no coñecer:
posibilidades,
límites e
intereses; o
irracional.
B3.1. Coñecer de
modo claro e
ordenado as
problemáticas
implicadas no
proceso do
coñecemento
humano,
analizadas desde
o campo
filosófico, os seus graos, as
ferramentas e as
fontes, e expor
por escrito os
modelos
explicativos do
coñecemento
máis
significativos.
FIB3.1.1. Identifica e
expresa de xeito
claro e razoado os
elementos e as
problemáticas que
implica o proceso
do coñecemento da
realidade, como é o
dos seus graos, as
súas posibilidades e
os seus límites.
CCL
d
e
h
g
B3.5. Problema
filosófico do
coñecemento.
B3.6. A verdade
como
propiedade das
cousas. A
verdade como
propiedade do
B3.2. Explicar e
reflexionar sobre
o problema do
acceso á
verdade,
identificando as
problemáticas e
as posturas
filosóficas que
xurdiron en
FIB3.2.1. Coñece e
explica teorías
acerca do
coñecemento e a
verdade, como son
o idealismo, o
realismo, o
racionalismo, o
empirismo, o
perspectivismo, o
CCEC
74
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
entendemento:
coherencia e
adecuación.
B3.7. Algúns
modelos
filosóficos de
explicación do
coñecemento e
o acceso á
verdade.
torno ao seu
estudo.
consenso ou o
escepticismo, e
contrasta
semellanzas e
diferenzas entre os
conceptos clave que
manexan.
FIB3.2.2. Explica e
contrasta criterios e
teorías sobre a
verdade, tanto no
plano metafísico
como no
gnoseolóxico,
usando con rigor
termos como
gnoseoloxía, razón,
sentidos,
abstracción,
obxectividade,
certeza, dúbida,
evidencia,
escepticismo,
autoridade,
probabilidade,
prexuízo,
coherencia,
adecuación,
consenso, incerteza,
interese, irracional,
etc., e construír un
glosario de
conceptos de xeito
colaborativo,
usando internet.
CD
CSC
b
d
e
B1.1. Textos
filosóficos e
textos
pertencentes a
outras ramas do
saber
relacionadas
coas temáticas
filosóficas
B3.3. Analizar de
forma crítica
fragmentos de
textos
significativos
sobre a análise
filosófica do
coñecemento
humano, os seus
FIB3.3.1. Analizar
fragmentos de
textos breves de
Descartes, Hume,
Kant, Nietzsche,
Ortega y Gasset,
Habermas, Popper,
Kuhn ou Michel
Serres, entre outros.
CCL
75
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
estudadas. elementos, as
súas
posibilidades e
os seus límites,
valorando os
esforzos por
alcanzar unha
aproximación á
verdade
arredándose do
dogmatismo, da
arbitrariedade e
dos prexuízos.
d
e
h
i
l
B3.8. Filosofía,
ciencia e
tecnoloxía.
Filosofía da
ciencia.
B3.9. Obxectivos
e instrumentos
da ciencia.
B3.10. Método
hipotético-
dedutivo.
B3.11.
Investigación
científica na
modernidade e
na época
contemporánea:
das
matemáticas e a
técnica como
ferramentas de
coñecemento e
interpretación
fundamentais á
reformulación
dos conceptos
clásicos.
B3.4. Coñecer e
explicar a
función da
ciencia, os seus
modelos de
explicación, as
súas
características,
os seus métodos
e a tipoloxía do
saber científico,
expondo as
diferenzas e as
coincidencias do
ideal e a
investigación
científica co
saber filosófico,
como pode ser a
problemática da
obxectividade
ou a adecuación
teoría-realidade,
argumentando as
propias opinións
de xeito razoado
e coherente.
FIB3.4.1. Explica os
obxectivos, as
funcións e os
principais
elementos da
ciencia, manexando
termos como feito,
hipótese, lei, teoría
ou modelo.
CMCCT
FIB3.4.2. Constrúe
unha hipótese
científica, identifica
os seus elementos e
razoa a orde lóxica
do proceso de
coñecemento.
CMCCT
FIB3.4.3. Usa con
rigor termos
epistemolóxicos
como indución,
hipotético-dedutivo,
método,
verificación,
predición, realismo,
causalidade,
obxectividade,
relatividade, caos e
indeterminismo,
entre outros.
CMCCT
76
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
d
e
h
i
l
B3.12. Técnica e
tecnoloxía:
saber e praxe.
B3.5. Relacionar e
identificar as
implicacións da
tecnoloxía, en
tanto que saber
práctico
transformador
da natureza e da
realidade
humana,
reflexionando,
desde a filosofía
da tecnoloxía,
sobre as
relacións coa
ciencia e cos
seres humanos.
FIB3.5.1. Extrae
conclusións
razoadas sobre a
inquedanza humana
por transformar e
dominar a natureza,
póndoa ao servizo
do ser humano, así
como das
consecuencias desta
actuación, e
participa de debates
acerca das
implicacións da
tecnoloxía na
realidade social.
CMCCT
CSC
b
d
l
B3.13. Reflexións
filosóficas
sobre o
desenvolvement
o científico e
tecnolóxico: o
problema da
indución
B3.14. Visión
aristotélica do
quefacer
científico.
B3.6. Analizar de
xeito crítico
fragmentos de
textos
filosóficos sobre
a reflexión
filosófica acerca
da ciencia, a
técnica e a
filosofía,
identificando as
problemáticas e
as solucións
propostas,
distinguindo as
teses principais e
a orde da
argumentación,
relacionar os
problemas
formulados nos
textos co
estudado na
unidade e razoar
a postura propia.
FIB3.6.1. Analiza
fragmentos de
textos breves e
significativos de
pensadores como
Aristóteles, Popper,
Kuhn, B. Russell,
A. F. Chalmers ou
J. C. Borrón, entre
outros.
CMCCT
d B3.15. Relación
entre filosofía e
B3.7. Entender e
valorar a
FIB3.7.1. Identifica e
reflexiona de forma
CMCCT
77
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
e
h
i
g
l
ciencia. relación entre a
filosofía e a
ciencia.
argumentada acerca
de problemas
comúns aos campos
filosófico e
científico, como
son o problema dos
límites e as
posibilidades do
coñecemento, a
cuestión da
obxectividade e a
verdade, a
racionalidade
tecnolóxica, etc.
FIB3.7.2. Investiga e
selecciona
información en
internet, procedente
de fontes solventes,
sobre as
problemáticas
citadas, e realiza un
proxecto de grupo
sobre algunha
temática que afonde
na interrelación
entre a filosofía e a
ciencia.
CD
CSC
Bloque 4. A realidade
d
e
h
B4.1. A
metafísica
como
explicación
teórica da
realidade.
B4.1. Recoñecer e
valorar a
metafísica,
disciplina que
estuda a
realidade en
tanto que
totalidade,
distinguíndoa
das ciencias, que
versan sobre
aspectos
particulares
FIB4.1.1. Coñece o
que é a metafísica e
usa a abstracción
para comprender os
seus contidos e a
súa actividade,
razoando sobre
eles.
CAA
78
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
desta.
d
e
h
B4.2. Pregunta
polo ser como
punto de partida
da Filosofía.
Platón fronte a
Aristóteles.
B4.3.
Interrogación
metafísica sobre
a verdadeira
realidade:
problema da
aparencia e a
realidade.
B4.4. Pregunta
pola orixe e a
estrutura do
real.
B4.5.
Caracterización
da realidade:
cambio ou
permanencia,
substancialismo
estático fronte
ao devir.
Esencialismo e
existencialismo.
B4.6. Necesidade
de categorizar
racionalmente o
real.
B4.2. Coñecer e
explicar, desde
un enfoque
metafísico, os
principais
problemas que
presenta a
realidade.
FIB4.2.1. Describe as
principais
interpretacións
metafísicas e os
problemas que
suscita o
coñecemento
metafísico da
realidade.
CCEC
FIB4.2.2. Comprende
e utiliza con rigor
conceptos
metafísicos como
ser, sistema
metafísico,
realidade,
aparencia, materia e
espírito, unidade,
dualidade,
multiplicidade,
devir, necesidade,
continxencia,
transcendencia,
categoría e
abstracción,
materialismo,
espiritualismo,
existencialismo ou
esencialismo, entre
outros.
CCL
FIB4.2.3. Realiza
unha análise crítica
ante teorías
metafísicas
diverxentes de
interpretación da
realidade.
CAA
FIB4.2.4. Analiza e
comprende
fragmentos de
textos breves e
CAA
79
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
significativos sobre
as problemáticas
metafísicas que
presenta a
realidade, de
pensadores como
Platón, Aristóteles,
Tomé de Aquino,
Descartes, Marx,
Nietzsche, etc.,
comparando e
establecendo
semellanzas e
diferenzas entre os
enfoques, e
disertando
coherentemente
sobre as posturas
históricas.
d
e
h
i
g
l
B4.7.
Cosmovisións
científicas sobre
o universo. A
filosofía da
natureza como
admiración
filosófica pola
natureza.
B4.8. Paradigma
cualitativo
organicista:
universo
aristotélico.
B4.9. Universo
máquina: visión
mecanicista na
Modernidade.
Supostos
epistemolóxicos
do modelo
heliocéntrico:
procura das leis
universais dun
universo
B4.3. Coñecer e
comparar as
explicacións
dadas desde as
grandes
cosmovisións
sobre o
universo.
FIB4.3.1. Explica e
compara dúas das
grandes
cosmovisións do
Universo: o
paradigma
organicista
aristotélico e o
modelo mecanicista
newtoniano.
CMCCT
FIB4.3.2. Describe os
caracteres esenciais
das interpretacións
relativista e
cuántica
contemporáneas da
realidade,
explicando as
implicacións
filosóficas
asociadas a eses
caracteres.
CMCCT
FIB4.3.3. Usa con
rigor termos
CMCCT
80
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
infinito.
Determinismo,
regularidade,
conservación,
economía e
continuidade.
B4.10. Visión
contemporánea
do Universo.
B4.11.
Reencontro da
filosofía e a
física na teoría
do caos.
epistemolóxicos e
científicos como
cosmovisión,
paradigma,
Universo, natureza,
finalismo,
organicismo,
determinismo, orde,
causalidade,
conservación,
principio,
mecanicismo,
materia,
relatividade,
cuántica, espazo,
tempo, azar,
determinismo,
indeterminismo,
probabilidade, gaia
e caos, entre outros.
d
e
g
h
i
B1.3. Uso dos
procedementos
de traballo
intelectual
(incluíndo os
das tecnoloxías
da información
e da
comunicación)
adecuados á
filosofía, en
especial a
asimilación e o
uso rigoroso do
léxico
relacionado
coas temáticas
filosóficas
estudadas.
B4.4. Elaborar
táboas e/ou
mapas
conceptuais
comparando os
caracteres
adxudicados
historicamente
ao Universo,
entendido como
totalidade do
real,
contextualizando
historicamente e
culturalmente
cada
cosmovisión e
ampliando
información
mediante
internet e/ou
fontes
bibliográficas.
FIB4.4.1. Elabora
esquemas, táboas
e/ou mapas
conceptuais que
comparen os
caracteres
adxudicados
historicamente ao
Universo,
entendido como
totalidade do real,
contextualizando
historicamente e
culturalmente cada
cosmovisión e
ampliando
información
mediante internet
e/ou fontes
bibliográficas.
CD
d B1.1. Textos B4.5. Ler e FIB4.5.1. Analiza CMCCT
81
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
e
h
i
m
filosóficos e
textos
pertencentes a
outras ramas do
saber
relacionados
coas temáticas
filosóficas
estudadas.
analizar de xeito
crítico textos
filosóficos,
epistemolóxicos
e científicos
sobre a
comprensión da
realidade, tanto
desde o plano
metafísico como
desde o físico,
usando con
precisión os
termos técnicos
estudados,
relacionar os
problemas
presentados nos
textos co
estudado nas
unidades e
razoar a postura
propia.
textos filosóficos e
científicos, clásicos
e contemporáneos,
que aborden as
mesmas
problemáticas, e
investigar a
vixencia das ideas
expostas.
FIB4.5.2. Reflexiona
sobre as
implicacións
filosóficas que
afectan a visión do
ser humano en cada
cosmovisión
filosófico-científica
estudada, e
argumenta as súas
propias ideas de
xeito razoado e
creativo.
CAA
Bloque 5. O ser humano desde a filosofía
b
c
d
e
B5.1. A reflexión
filosófica sobre
o ser humano e
o sentido da
existencia:
antropoloxía
filosófica.
B5.1. Recoñecer
en que consiste a
antropoloxía
filosófica.
FIB5.1.1. Utilizar con
rigor vocabulario
específico da
temática, como
evolución,
dialéctica, proceso,
progreso,
emerxencia, azar,
selección natural,
apto, reducionismo,
creacionismo,
evolución cultural,
vitalismo,
determinismo
xenético, natureza e
cultura.
CCL
d B5.2.
Implicacións
B5.2. Coñecer e
explicar as
FIB5.2.1. Coñece e
explica as
CMCCT
82
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
e
h
i
filosóficas da
evolución.
Filosofía e
bioloxía.
implicacións
filosóficas da
evolución, en
relación cos
contidos
metafísicos e
cos/coas
pensadores/as xa
estudados/as.
consideracións
filosóficas
implicadas na teoría
da evolución, como
a consideración
dinámica e
dialéctica da vida
ou o
indeterminismo,
entre outras.
FIB5.2.2. Analiza
fragmentos breves e
significativos de E.
Morin, K. Popper,
R. Dawkins, J.
Mosterín, A.
Gehlen, M. Harris
ou M. Ponty, entre
outros.
CCEC
d
e
g
h
i
l
B5.3. A dialéctica
natureza-cultura
no proceso de
antropoxénese e
de construción
da identidade
propia humana.
B5.3. Recoñecer e
reflexionar, de
maneira
argumentada,
sobre a
interacción
dialéctica entre o
compoñente
natural e o
cultural que
caracterizan o
ser humano
como tal, sendo
o culturalmente
adquirido
condición para a
innovación e a
creatividade que
caracterizan a
especie.
FIB5.3.1. Identifica e
expón en que
consiste o
compoñente natural
innato do ser
humano, e a súa
relación cos
elementos culturais
que xorden nos
procesos de
antropoxénese e
humanización,
dando lugar á
identidade propia
do ser humano.
CCEC
CSC
FIB5.3.2. Diserta
sobre o ser humano
en tanto que
resultado da
dialéctica evolutiva
entre o
xeneticamente
innato e o
culturalmente
CSIEE
CCEC
83
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
adquirido,
condición para a
innovación e a
capacidade creativa
que caracterizan a
nosa especie.
FIB5.3.3. Localiza
información en
internet acerca das
investigacións
actuais sobre a
evolución humana,
e reflicte a
información
seleccionada e
sistematizada de
xeito colaborativo.
CD
CSC
a
b
c
e
h
B1.2.
Composición
escrita de
argumentos de
reflexión
filosófica e de
discursos orais,
manexando as
regras básicas
da retórica e a
argumentación.
B5.4. Valorar os
coñecementos
adquiridos nesta
unidade,
rexeitando os
prexuízos tanto
etnocéntricos
como por
motivos físicos,
e tamén as
actitudes de
intolerancia,
inxustiza e
exclusión.
FIB5.4.1. Argumenta
con coherencia,
baseándose nos
datos obxectivos
aprendidos, sobre
as implicacións de
adoptar prexuízos
etnocéntricos para
xulgar os seres
humanos e as
culturas.
CSC
b
c
d
e
h
B5.4. Visión
grega. Heroe
homérico:
concepto
socrático.
Dualismo
platónico.
Animal racional
e político
aristotélico.
Materialismo e
B5.5. Coñecer e
reflexionar sobre
as concepcións
filosóficas sobre
o ser humano
como tal que se
viñeron dando
ao longo da
filosofía
occidental,
comparando
FIB5.5.1. Contrasta e
relaciona as
principais
concepcións
filosóficas que se
viñeron dando
historicamente
sobre o ser humano.
CCEC
FIB5.5.2. Analiza de
xeito crítico textos
significativos e
CCL
84
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
individualismo
helenista.
B5.5. Pensamento
medieval:
creación á
imaxe divina;
nova
concepción do
corpo e a alma,
da morte e da
liberdade.
B5.6.
Renacemento:
antropocentrism
o e humanismo.
B5.7.
Modernidade e
século XIX:
razón, emocións
e liberdade.
B5.8. O ser
humano na
filosofía
contemporánea.
semellanzas e
diferenzas entre
as sucesivas
formulacións,
analizando
criticamente a
influencia do
contexto
sociocultural na
concepción
filosófica, e
valorando
algunhas
formulacións
diverxentes que
abriron camiño
cara á
consideración
actual da persoa.
breves dos grandes
pensadores.
FIB5.5.3. Usa con
rigor termos como
dualismo e
monismo
antropolóxico,
areté, mente, corpo,
espírito,
creacionismo,
antropocentrismo,
teocentrismo, alma,
humanismo, persoa,
dignidade, sentido,
estado de natureza,
estado de
civilización,
existencia,
liberdade, emoción,
paixón,
determinismo,
alienación,
nihilismo,
existencia,
inconsciente, morte,
historia ou
transcendencia,
entre outros.
CCL
b
e
h
B5.9. Visións
filosóficas
orientais:
budismo,
taoísmo e
hinduísmo.
B5.6. Comparar a
visión filosófica
occidental do ser
humano coa
visión filosófica
oriental, o
budismo, o
taoísmo e o
hinduísmo, e
argumentar as
opinións propias
sobre
semellanzas e
diferenzas.
FIB5.6.1. Contrasta e
relaciona as
principais
concepcións
filosóficas que se
viñeron dando
historicamente no
contexto da
filosofía occidental
sobre o ser humano,
coa visión
filosófica oriental, o
budismo, o taoísmo
e o hinduísmo.
CCEC
b B5.10. Algunhas B5.7. Disertar, de FIB5.7.1. Diserta, de CCL
85
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
d
e
h
claves sobre o
sentido da
existencia
humana.
B5.11. Cuestión
do sentido, a
esencia e a
existencia, o eu,
a liberdade, a
morte, o
destino, o azar,
a historia e a
necesidade de
transcendencia.
forma oral e
escrita, sobre as
temáticas
intrinsecamente
filosóficas no
ámbito do
sentido da
existencia, como
poden ser a
cuestión do
sentido, a
esencia e a
existencia, o eu,
a liberdade, a
morte, o destino,
o azar, a historia
ou a necesidade
de
transcendencia,
entre outras.
xeito oral e escrito,
sobre as grandes
cuestións
metafísicas que lle
dan sentido á
existencia humana.
FIB5.7.2. Argumenta
e razoa, de xeito
oral e escrito,
acerca dos puntos
de vista propios
sobre o ser humano,
desde a filosofía e
sobre diferentes
temáticas
filosóficas
relacionadas co
sentido da
existencia humana.
CCL
b
c
d
e
h
B5.12. Reflexión
filosófica sobre
o corpo.
B5.13. Teorías
filosóficas
sobre a relación
entre mente e
corpo.
B5.8. Coñecer
algunhas teorías
filosóficas
occidentais
sobre o corpo
humano, e
reflexionar de
xeito
colaborativo e
argumentar
acerca dos
puntos de vista
propios.
FIB5.8.1. Coñece as
teorías filosóficas
da relación entre
mente e corpo
(monismo,
dualismo e
emerxentismo), e
argumenta sobre
esas teorías
comparando
semellanzas e
diferenzas, de
forma colaborativa.
CMCCT
Bloque 6. A racionalidade práctica
a
b
c
d
e
h
B2.5.
Racionalidade
teórica e
práctica.
B6.1. Orixe da
ética occidental:
Sócrates fronte
B6.1. Identificar a
especificidade
da razón na súa
dimensión
práctica, en
tanto que
orientadora da
FIB6.1.1. Recoñece a
función da
racionalidade
práctica para dirixir
a acción humana,
aínda recoñecendo
os seus vínculos
ineludibles coa
CSC
86
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
aos sofistas. acción humana. razón teórica e a
intelixencia
emocional.
FIB6.1.2. Explica a
orixe da ética
occidental no
pensamento grego,
contrastando, de
forma razoada, a
concepción
socrática coa dos
sofistas.
CCEC
a
b
c
d
e
B6.2. A ética
como reflexión
sobre a acción
moral: carácter,
conciencia e
madureza
moral.
B6.2. Recoñecer o
obxecto e
función da ética.
FIB6.2.1. Explica e
razoa acerca do
obxecto e a función
da ética.
CSC
a
b
c
d
e
h
B6.3. Principais
teorías sobre a
moral humana.
B6.4. Procura da
felicidade.
B6.5. A boa
vontade: Kant.
B6.6. A xustiza
como virtude
ético-política.
B6.7. Relativismo
e universalismo
moral.
B6.3. Coñecer e
explicar as
principais
teorías éticas
sobre a xustiza e
a felicidade, e
sobre o
desenvolvement
o moral.
FIB6.3.1. Expresa de
xeito crítico as
argumentacións das
principais teorías
éticas sobre a
felicidade e a
virtude, razoando as
súas propias ideas,
e achega exemplos
do seu
cumprimento e do
seu incumprimento.
CSIEE
CSC
FIB6.3.2. Expresa de
maneira crítica as
argumentacións das
principais teorías
éticas sobre a
xustiza, razoando as
súas propias ideas,
e achega exemplos
do seu
cumprimento e do
seu incumprimento.
CSIEE
87
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
FIB6.3.3. Analiza
textos breves
dalgúns dos
filósofos
representantes das
principais
teorizacións éticas e
sobre o
desenvolvemento
psicolóxico moral
do individuo.
CSC
FIB6.3.4. Usa con
rigor termos como
ética, moral, acción
moral, autonomía,
responsabilidade,
convención moral,
madureza moral,
virtude moral,
subxectivismo,
relativismo e
universalismo
moral, utilitarismo,
deber moral, ética
de máximos, ética
de mínimos,
consenso, xustiza,
eudemonismo,
hedonismo,
emotivismo e
utilitarismo.
CCL
a
b
c
d
e
h
B6.8.
Fundamentos
filosóficos do
Estado.
B6.9. Principais
interrogantes da
filosofía
política.
B6.4. Explicar a
función, as
características e
os principais
interrogantes da
filosofía política,
como a orixe e a
lexitimidade do
Estado, as
relacións entre o
individuo e o
Estado ou a
natureza das
FIB6.4.1. Identifica a
función, as
características e os
principais
interrogantes da
filosofía política.
CSC
FIB6.4.2. Utiliza con
rigor conceptos
como democracia,
Estado, xustiza,
dereito, dereitos
naturais, Estado
CCL
88
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
leis. democrático e de
dereito, legalidade,
lexitimidade,
convención,
contractualismo,
alienación,
ideoloxía, utopía,
entre outros
conceptos clave da
filosofía política.
a
b
c
d
e
h
B6.10. A xustiza
segundo Platón.
B6.11. O
convencionalis
mo nos sofistas.
B6.12. Realismo
político:
Maquiavelo.
B6.13.
Contractualism
o: Hobbes,
Locke,
Rousseau e
Montesquieu.
B6.14. A paz
perpetua de
Kant.
B6.15.
Fundamentos
filosóficos do
capitalismo no
século XIX.
John Stuart
Mill.
Alienación e
ideoloxía
segundo Marx.
B6.16. Disputa
política entre
Popper e a
escola de
Frankfurt.
B6.5. Coñecer as
teorías e os
conceptos
filosóficos
principais que
estiveron na
base da
construción da
idea de Estado e
das súas
funcións,
apreciando o
papel da
filosofía como
reflexión crítica.
FIB6.5.1. Explica de
xeito coherente as
formulacións
filosófico-políticas
de Platón, os
sofistas,
Maquiavelo, Locke,
Montesquieu,
Rousseau, Hobbes,
Kant, John Stuart
Mill, Popper ou
Habermas, entre
outros.
CCEC
CSC
FIB6.5.2. Analiza e
reflexiona sobre a
relación entre
individuo e Estado,
sobre a base do
pensamento dos
sofistas, Marx e a
escola de Frankfurt.
CSC
FIB6.5.3. Analiza de
xeito crítico textos
significativos e
breves dalgúns dos
autores estudados,
nos que se
argumente sobre o
concepto de Estado,
os seus elementos e
as súas
características.
CSC
89
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
FIB6.5.4. Valora e
utiliza a capacidade
argumentativa, de
forma oral e escrita,
contra a
arbitrariedade, o
autoritarismo e a
violencia.
CSC
a
b
c
d
e
h
B6.17. Función
do pensamento
utópico.
B6.6. Disertar de
xeito oral e
escrito sobre a
utilidade do
pensamento
utópico,
analizando e
valorando a súa
función, para
propor
posibilidades
alternativas,
proxectar ideas
innovadoras e
avaliar o xa
experimentado.
FIB6.6.1. Reflexiona
por escrito sobre as
posibilidades do
pensamento
utópico, e
argumenta as súas
propias ideas.
CSC
a
b
c
d
e
h
B6.18.
Legalidade e
lexitimidade.
B6.7. Distinguir
os conceptos de
legalidade e
lexitimidade.
FIB6.7.1. Describe e
compara os
conceptos de
legalidade e
lexitimidade.
CCL
CSC
b
d
e
h
p
B6.19.
Capacidade
simbólica. E.
Cassirer.
B6.20.
Creatividade.
H. Poincaré.
B6.8. Recoñecer a
capacidade
simbólica como
elemento
distintivo da
especie humana.
FIB6.8.1. Explica as
teses fundamentais
de E. Cassirer sobre
a capacidade
simbólica humana,
e as de H. Poincaré
sobre o proceso
creativo.
CCEC
b
d
B6.21. Estética
filosófica:
función e
B6.9. Coñecer o
campo da
estética,
FIB6.9.1. Comprende
e usa conceptos
como estética,
CCL
CCEC
90
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
e
h
n
p
características.
B6.22. A arte
como
instrumento de
comprensión e
expresión
simbólica da
realidade.
B6.23. A estética
filosófica e a
capacidade
simbólica do ser
humano. A
realidade desde
a arte, a
literatura e a
música.
reflexionando
sobre as
contribucións
filosóficas
realizadas por
tres das
construcións
simbólicas
culturais
fundamentais.
creatividade,
creación, símbolo,
signo, arte,
experiencia estética,
mímese, beleza,
gusto,
subxectividade,
xuízo estético e
vangarda.
FIB6.9.2. Contrasta e
relaciona algunhas
construcións
simbólicas
fundamentais no
contexto da cultura
occidental, e
analiza, de xeito
colaborativo, textos
literarios, audicións
musicais e
visualizacións de
obras de arte para
explicar os contidos
da unidade.
CAA
CCEC
a
b
d
e
h
n
p
B6.24. Relación
da arte coa
ética, co
coñecemento e
coa técnica.
B6.10. Relacionar
a creación
artística con
outros campos
como o da ética,
o coñecemento e
a técnica.
FIB6.10.1. Diserta
sobre a relación e a
posibilidade
transformadora da
realidade humana, a
creación artística, a
ciencia e a ética.
CSC
CCEC
b
d
e
h
n
p
B6.25.
Sentimento,
experiencia e
xuízo estético.
Beleza.
Creación
artística e
sociedade.
Abstracción
artística e
pensamento
B6.11. Analizar
textos en que se
comprenda o
valor da arte, a
literatura e a
música como
vehículos de
transmisión do
pensamento
filosófico,
utilizando con
FIB6.11.1. Coñece e
describe algúns dos
elementos
fundamentais da
reflexión estética
sobre a arte,
analizando textos
significativos de
filósofos como
Platón, Schelling,
Hume, Kant,
CCEC
91
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
metafísico. A
arte como
xustificación ou
como crítica da
realidade.
B6.26. Filosofía e
arte. Filosofía e
literatura.
Filosofía e
música.
precisión o
vocabulario
específico
propio da
estética
filosófica.
Nietzsche, Walter
Benjamin,
Gadamer, Marcuse
ou Adorno, entre
outros, e aplica esas
ideas ao estudo de
diversas obras de
arte.
FIB6.11.2. Entende o
valor filosófico da
literatura,
analizando textos
breves de
pensadores e
literatos como
Platón, Santo
Agostiño, Calderón
de la Barca, Pío
Baroja, A.
Machado, Voltaire,
Goethe, Sartre,
Unamuno, Borges
ou Camus, entre
outros.
CCEC
FIB6.11.3. Coñece a
visión filosófica da
música a través da
análise de textos
filosóficos sobre as
visións dos
pitagóricos, de
Platón,
Schopenhauer,
Nietzsche ou
Adorno, entre
outros, así como
mediante audicións
significativas.
CCEC
d
g
h
n
B1.2.
Composición
escrita de
argumentos de
reflexión
B6.12.
Reflexionar por
escrito sobre
algunha das
temáticas
FIB6.12.1. Diserta de
xeito claro e
coherente sobre o
valor das artes para
transmitir ideas
CD
CSC
92
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
filosófica e de
discursos orais,
manexando as
regras básicas
da retórica e a
argumentación.
significativas
estudadas,
argumentando as
propias
posicións, e
ampliar en
internet a
información
aprendida.
filosóficas, e
procura e
selecciona
información en
internet que amplíe
o xa aprendido.
b
d
e
B6.27. Retórica,
argumentación
e lóxica: a
comunicación
desde a
filosofía.
B6.28.
Importancia da
comunicación e
a súa relación
coa linguaxe, a
verdade e a
realidade.
B6.13. Entender a
importancia da
comunicación
para o
desenvolvement
o do ser humano
e as sociedades.
FIB6.13.1. Coñece e
manexa con rigor
conceptos como
símbolo,
comunicación,
linguaxe formal,
lóxica, xuízo
lóxico, razoamento,
demostración,
discurso,
elocuencia, orador,
retórica, exordio,
inventio, dispositio,
argumentación,
elocutio,
compositio, actio,
falacia, debate,
negociación,
persuasión e
concepto universal,
entre outros.
CCL
b
d
e
B6.29. Lóxica
proposicional.
B6.14. Coñecer en
que consiste a
lóxica
proposicional e
apreciar o seu
valor para
amosar o
razoamento
correcto e a
expresión do
pensamento
como condición
fundamental
para as relacións
FIB6.14.1. Utiliza os
elementos e as
regras do
razoamento da
lóxica de
enunciados.
CAA
93
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
humanas.
b
d
e
B6.30. Retórica e
composición do
discurso.
B6.15. Coñecer as
dimensións que
forman parte da
composición do
discurso
retórico, e
aplicalas na
composición de
discursos.
FIB6.15.1.
Comprende e
explica a estrutura e
o estilo da retórica e
da argumentación.
CCL
FIB6.15.2. Coñece a
estrutura e a orde
do discurso, e
escribe breves
discursos retóricos
establecendo
coherentemente a
exposición e a
argumentación.
CCL
b
d
e
B6.31.
Argumentación:
regras e
ferramentas do
diálogo e a
demostración
de argumentos.
B6.32. Filosofía
da linguaxe: o
problema
filosófico dos
conceptos
universais e o
erro
argumentativo
da
xeneralización
apresurada.
B6.16. Coñecer e
utilizar as regras
e as ferramentas
básicas do
discurso baseado
na
argumentación
demostrativa.
FIB6.16.1. Constrúe
un diálogo
argumentativo no
que demostra as
súas propias teses
mediante as regras
e as ferramentas da
argumentación.
CSIEE
CSC
FIB6.16.2. Distingue
un argumento veraz
dunha falacia.
CAA
FIB6.16.3. Analiza e
comenta textos
breves e
significativos sobre
a arte da retórica e a
argumentación de
Platón, Aristóteles,
Cicerón,
Quintiliano, Tácito
e autores/as
contemporáneos/as.
CCEC
b
d
e
B6.33. A filosofía
e a empresa
como proxecto
racional.
B6.17. Coñecer as
posibilidades da
filosofía na
creación dun
FIB6.17.1. Utiliza
conceptos con
sentido filosófico e
aplícaos ao
CSIEE
94
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
m
p
proxecto, en
xeral, e no
ámbito
empresarial en
particular, e
valorar o seu
papel
potenciador da
análise, a
reflexión e o
diálogo.
contexto
empresarial:
principios, saber,
orde lóxica,
finalidade,
demostración,
razoamento,
indución, dedución,
argumentación,
sentido, significado,
creatividade,
diálogo,
obxectivo/subxectiv
o, emocións,
globalidade e valor,
entre outros.
b
e
m
p
B6.34. O modo
metafísico de
preguntar para
deseñar un
proxecto vital e
de empresa.
B6.35. Os
procesos de
cuestionamento
e a importancia
da definición de
obxectivos.
B6.18.
Comprender a
importancia do
modo de
"preguntar
radical" da
metafísica para
proxectar unha
idea ou un
proxecto vital ou
empresarial,
facilitando os
procesos de
cuestionamento
e definición das
preguntas
radicais e as
respostas a estas.
FIB6.18.1. Formula
correctamente os
interrogantes
filosóficos radicais
que deben estar na
base da creación
dun proxecto, tanto
vital como laboral,
como "que son?",
"que fago?", "por
que?", "para que?",
"cal é o meu
obxectivo?", "cal é
o seu sentido, a súa
razón de ser?", etc.,
e saber argumentar
a defensa das
respostas.
CSIEE
CSC
b
m
p
B6.36. Proceso de
análise racional
do conxunto
dun sistema,
dos elementos
que o integran e
da orde racional
que subxace á
estrutura lóxica
dun proxecto,
B6.19.
Comprender o
valor da teoría
do coñecemento,
a razón crítica e
a lóxica para
introducir
racionalidade na
orixe e no
desenvolvement
FIB6.19.1. Deseña un
proxecto vital ou
empresarial, sobre a
base da filosofía,
valorando a íntima
relación entre os
pensamentos e as
accións, entre a
razón e as
emocións, a través
CSIEE
95
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
vital e
empresarial.
o dun proxecto. do diálogo, da
argumentación e a
linguaxe filosófica.
b
e
m
B6.37.
Importancia do
diálogo e da
defensa
argumentativa
de proxectos,
fins e medios.
B6.20. Valorar as
técnicas do
diálogo
filosófico, a
argumentación e
a retórica para
organizar a
comunicación
entre as partes e
a resolución de
negociacións e
de conflitos,
para xerar
diálogo baseado
na capacidade de
argumentar
correctamente,
para definir e
comunicar
correctamente o
obxectivo dun
proxecto.
FIB6.20.1. Coñece e
utiliza as
ferramentas da
argumentación e o
diálogo na
resolución de
dilemas e conflitos
dentro dun grupo
humano.
CSC
a
m
n
B6.38. Deseño
dun proxecto
vital e laboral.
Papel da
Estética no
desenvolvement
o do
pensamento
creativo e
innovador.
B6.21. Valorar a
capacidade da
estética
filosófica para
favorecer o
pensamento
creativo e
innovador que
permite
adaptarse e
anticiparse aos
cambios,
xerando
innovación e
evitando o
estancamento,
valorando así a
función e a
importancia das
FIB6.21.1. Valora a
posibilidade de
crear tarefas
innovadoras,
valorando a función
e a importancia das
persoas
emprendedoras e
innovadoras para a
construción e o
avance dunha
cultura, e a
transformación da
realidade.
CSIEE
96
Filosofía. 1º de bacharelato
Obxectivos Contidos Criterios de
avaliación
Estándares de
aprendizaxe
Competenc
ias clave
persoas
emprendedoras e
innovadoras
para a
construción e o
avance dunha
cultura, e a
transformación
da realidade.
a
b
c
f
m
p
B6.39.
Importancia da
ética para
establecer o
sistema de
valores no
traballo.
B6.22.
Comprender e
apreciar a
función
axiolóxica da
ética para
establecer un
sistema de
valores que
permita mellorar
o clima laboral,
comprendendo
que os valores
éticos son clave
para lograr o
equilibrio entre
innovación,
sustentabilidade
e
competitividade.
FIB6.22.1. Realiza un
decálogo de valores
éticos que deben
rexer no mundo
laboral e de cara á
sociedade e á
natureza.
CSC
FIB6.22.2. Valora e
diserta sobre a
importancia do
traballo para
desenvolvernos
como seres
humanos, para o
avance dunha
cultura e para
transformar a
realidade.
CSC
b
m
p
B6.40. Razón
crítica en tanto
que reguladora
da acción
humana.
B6.23. Coñecer e
valorar a
importancia da
razón crítica
para o avance
dun proxecto
persoal e
colectivo.
FIB6.23.1.
Comprende e valora
a importancia da
razón crítica para o
avance dun
proxecto persoal e
colectivo.
CSC
4. Secuenciación de contidos
97
4.1. Consideracións xerais
A Filosofía de 1.º de Bacharelato ten como referente o marco legal establecido
polas administracións educativas. Os contidos tratan de presentar a materia co obxectivo
de formar o alumnado e desenvolver unha serie de capacidades como a reflexión crítica
e a argumentación, ademais de transmitir uns contidos que permitan fomentar a cultura
xeral dos estudantes. Tales contidos axustáronse á duración do curso académico e ao
currículo publicado polas autoridades competentes.
Por outra parte, a Filosofía de 1.º de Bacharelato ten como obxectivo introducir os
estudantes nunha disciplina central na cultura occidental e que permite establecer
conexións entre outras materias estudadas polos alumnos e alumnas (desde a literatura
ata a matemática, pasando pola historia ou a bioloxía).
A distribución dos contidos realizouse mediante seis bloques xerais que
responden ao marco legal. Ademais, hai un conxunto de contidos transversais que se
tiveron en conta para a preparación de todos os materiais, como o uso de textos, o
fomento da composición/redacción e o uso de novas tecnoloxías educativas.
Bloque 1. O saber filosófico: consiste nunha presentación da materia, das súas ramas
principais, da súa historia, da súa vixencia e da xustificación da súa necesidade na
actualidade.
Bloque 2. O coñecemento: bloque no que se presenta a reflexión filosófica sobre a
linguaxe, as súas funcións, etc., ademais dunha análise do coñecemento científico e
unha introdución á lóxica formal e informal.
Bloque 3. A realidade: contén unha introdución aos temas clásicos da metafísica
occidental, como a orixe do universo, a concepción da vida e a divindade. Nunha
segunda unidade, introdúcese o tema da natureza e a evolución humanas.
98
Bloque 4. O ser humano desde a filosofía: continúa coa unidade do bloque anterior e
presenta unha reflexión a partir da corporalidade, a diversidade de dimensións que
conforman os seres humanos e unha introdución ao problema da liberdade.
Bloque 5. A racionalidade práctica: ética e filosofía política: bloque que entronca co
tema da liberdade, desenvolve a cuestión da acción moral e presenta algúns temas de
filosofía política.
Bloque 6. Cultura e sociedade: bloque final no que se formulan cuestións como a
relación entre cultura, civilización e historia, a orixe da sociedade, a filosofía da
técnica, a relación entre arte e estética, ou un reflexión sobre a relación entre filosofía
e mundo empresarial.
4.2. Secuenciación por unidades. Obxectivos mínimos exixibles.
BLOQUE 1: O SABER FILOSÓFICO
Unidade 1: Que é a filosofía
A que lle chamamos filosofía
A filosofía e outras formas de saber
Evolución histórica da filosofía
Unidade 2: Para que serve a filosofía
A filosofía serve para saber pensar ben
A filosofía, nós e o noso mundo
A filosofía e o noso proxecto de vida
BLOQUE 2: O COÑECEMENTO
Unidade 3: A linguaxe: as palabras e as cousas
Que se entende por linguaxe?
O estudo científico da linguaxe
Linguaxe e realidade
Unidade 4: O coñecemento científico
O proceso de coñecemento
Que entendemos por ciencia?
Métodos, leis e teorías científicos
Filosofía contemporánea da ciencia
Unidade 5: Razoamento lóxico, falacias e paradoxos
Formas de razoamento e siloxismos
Lóxica de enunciados
Lóxica informal: falacias e paradoxos
99
BLOQUE 3: A REALIDADE
Unidade 6: O mundo, a vida, Deus
O mundo
A vida
Deus
Unidade 7: Natureza e evolución humana
O home provén do home
Ser humano, animal e medio
Evolucionismo e ciencias humanas
BLOQUE 4: O SER HUMANO DESDE A FILOSOFÍA
Unidade 8: O corpo como base natural
O cerebro
Os impulsos e o inconsciente
A sexualidade: varón e muller
Unidade 9: As dimensións do ser humano
A identidade persoal
A relación cos outros
A existencia e o tempo
Unidade 10: A liberdade
É libre o ser humano?
As condicións da liberdade
Os límites da liberdade
BLOQUE 5: A RACIONALIDADE PRÁCTICA: ÉTICA E FILOSOFÍA
POLÍTICA
Unidade 11: A acción moral
A busca da felicidade
A realización do ben
Problemas actuais de ética aplicada
Unidade 12: Orde política, xustiza e dereito
Fundamentos da xustiza e o dereito
A orde política e as súas formas
As ideoloxías políticas
Unidade 13: Poder e Estado: lexitimidade e goberno
O Estado: a súa orixe e as súas formas
100
O poder
Lexitimidade e legalidade
BLOQUE 6: CULTURA E SOCIEDADE
Unidade 14: Cultura, civilización, historia
A cultura forma a personalidade
Cultura e civilización
A historia
Unidade 15: Orixe e natureza da sociedade
A socialización e os seus tipos
Teorías sobre a orixe da sociedade
O cambio social
Unidade 16: A arte e a técnica
Creación artística e experiencia estética
O traballo e a técnica
Filosofías da técnica
Unidade 17: Filosofía e empresa
A empresa como proxecto racional
Os negocios e a ética
Actividade empresarial e desenvolvemento sostible
4.3 Temporalización
Primeira Avaliación: Outubro-Decembro, bloques 1-2
Segunda Avaliación: Xaneiro-Febreiro-Marzo, bloques 3 e 4
Terceira Avaliación: Abril-Maio, bloques 5 e 6
5. Como contribúe a materia á consecución das competencias.
Tal e como se describe na LOMCE, todas as áreas ou materias do currículo deben
participar no desenvolvemento das distintas competencias do alumnado. Estas, de
acordo coas especificacións da lei, son:
101
a. Comunicación lingüística.
b. Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía.
c. Competencia dixital.
d. Aprender a aprender.
e. Competencias sociais e cívicas.
f. Sentido de iniciativa e espírito emprendedor.
g. Conciencia e expresións culturais.
No proxecto de Filosofía para 1.º de Bacharelato potenciouse o desenvolvemento
das competencias de comunicación lingüística, conciencia e expresións culturais e as
competencias sociais e cívicas. Evidentemente, o resto das competencias tamén foron
consideradas nestes materiais, particularmente o fomento da aprendizaxe autónoma
(aprender a aprender). Para alcanzar unha adquisición eficaz das competencias e a súa
integración efectiva no currículo, incluíronse actividades de aprendizaxe integradas que
lle permitirán ao alumnado avanzar cara aos resultados de aprendizaxe de máis dunha
competencia ao mesmo tempo.
Ademais, cabe recordar que serán os estándares de aprendizaxe avaliables, como
elementos de maior concreción, observables e medibles, os que, ao poñerse en relación
coas competencias clave, permitan graduar o rendemento ou o desempeño alcanzado en
cada unha delas.
a. Comunicación lingüística
Na medida que a filosofía é unha disciplina fundamentalmente racional,
discursiva e conceptual, os estudantes deberán practicar a comprensión textual, a
definición de termos específicos da materia, a expresión escrita, a adecuación a certos
contextos de comunicación e a comunicación oral en debates e argumentacións na clase.
b. Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía
Na medida que a filosofía foi historicamente a nai de diferentes disciplinas
científicas, e que tamén abordou cuestións como a estrutura do coñecemento científico e
das consecuencias da tecnoloxía para a vida humana, esta competencia é crucial neste
proxecto. Ademais, a lóxica, como disciplina que vincula filosofía e matemática, recibiu
un coidadoso tratamento nunha unidade específica.
c. Competencia dixital
A competencia dixital trabállase fundamentalmente mediante a análise de
produtos audiovisuais, películas en especial, que tratan temas que podemos vincular
coas cuestións desenvolvidas en cada unidade. Por outra parte, tamén se intentou
fomentar o uso de novas tecnoloxías na exposición didáctica e para iso preparáronse
presentacións en formato PPT de cada unidade.
102
d. Aprender a aprender
Foméntase a autonomía dos estudantes e o seu desenvolvemento como aprendices
capaces de xerar novo coñecemento a partir dos contidos impartidos na clase. Así
mesmo, na clase pódense traballar actividades orientadas a crear hábitos de
esquematización, resumo e definición, que son básicos para posibilitar a autonomía no
estudo.
e. Competencias sociais e cívicas
A función social da filosofía e a súa vinculación coa teoría da sociedade implican
que a reflexión sobre os valores sociais e morais, os hábitos, etc., sexan parte ineludible
do labor filosófico. Por unha parte, intentamos presentar nocións e teorías básicas
relativas á natureza social do ser humano. Por outra, ademais, pretendeuse cultivar a
capacidade de diálogo e entendemento a través de actividades participativas, como o
debate.
f. Sentido de iniciativa e espírito emprendedor
Valores como o liderado, a creatividade, a iniciativa persoal ou a autonomía non
son alleos á educación filosófica. Capacidades como a argumentación, o razoamento ou
a exposición pública están ligadas ao fomento da iniciativa individual. Máis alá destes
valores transversais, presentes en todas as unidades, o mundo da empresa e a economía
recibe un tratamento específico nestes materiais.
g. Conciencia e expresións culturais
A importancia da cultura, a arte, a historia, etc., e a necesaria conciencia do seu
valor tamén xogan un rol crucial neste proxecto de Filosofía de 1.º de Bacharelato.
Mediante a análise de diferentes obras de arte, pretendemos incentivar a conciencia e o
gusto estético. Polo demais, a conexión entre a Filosofía e o ámbito da cultura en xeral é
evidente, e, por conseguinte, é necesario fomentar unha actitude de respecto, tolerancia
e coñecemento do amplo patrimonio cultural que constitúe a nosa forma de vida.
6. Metodoloxía
A metodoloxía didáctica no Bacharelato debe favorecer a capacidade do
alumnado para aprender por si mesmo, para traballar en equipo e para aplicar os
métodos apropiados de comentario e análise de texto, definición conceptual e, ademais,
tamén debe subliñar a relación dos aspectos teóricos das materias tanto coa vida cotiá
como con outras materias.
103
En Bacharelato, a relativa especialización das materias determina que a
metodoloxía didáctica estea fortemente condicionada polo compoñente epistemolóxico
de cada materia e polas esixencias do tipo de coñecemento propio de cada unha.
Ademais, a finalidade propedéutica e orientadora da etapa esixe o traballo con
metodoloxías específicas e que estas comporten un importante grao de rigor científico e
de desenvolvemento de capacidades intelectuais de certo nivel (analíticas, explicativas e
interpretativas).
6.1 Criterio metodolóxicos
En relación co exposto anteriormente, a proposta didáctica de Filosofía
elaborouse de acordo cos criterios metodolóxicos seguintes:
- Adaptación ás características do alumnado de Bacharelato, ofrecendo actividades
diversificadas de acordo coas capacidades intelectuais propias da etapa.
- Autonomía: facilitar a capacidade do alumnado para aprender por si mesmo.
- Actividade: fomentar a participación do alumnado na dinámica xeral da aula,
combinando estratexias que propicien a individualización con outras que fomenten
a socialización.
- Motivación: procurar espertar o interese do alumnado pola aprendizaxe que se lle
propón.
- Integración e interdisciplinariedade: presentar os contidos cunha estrutura clara,
mostrando as relacións entre os contidos de Filosofía e os doutras disciplinas
doutras áreas.
- Rigor e desenvolvemento de capacidades intelectuais de certo nivel (analíticas,
explicativas e interpretativas).
- Variedade na metodoloxía, dado que o alumnado aprende a partir de fórmulas moi
diversas.
Máis concretamente, estes criterios deben ter en conta os criterios de
avaliación transversais a todo o temario de Filosofía de 1.º de Bacharelato, que son
os seguintes:
1. Ler comprensivamente e analizar, de forma crítica, textos significativos e breves,
pertencentes a pensadores destacados.
2. Argumentar e razoar os propios puntos de vista sobre as temáticas estudadas na
unidade, de forma oral e escrita, con claridade e coherencia.
3. Seleccionar e sistematizar información obtida de diversas fontes.
4. Analizar e argumentar sobre propostas filosóficas, elaborando de forma
colaboradora esquemas, mapas conceptuais, táboas cronolóxicas e outros
procedementos útiles, mediante o uso de medios e plataformas dixitais.
104
6.2. Estratexias didácticas
A forma de conseguir estes obxectivos queda, en cada caso, a xuízo do
profesorado, consonte co propio carácter, a concepción do ensino e as características
do seu alumnado.
Non obstante, resulta conveniente utilizar estratexias didácticas variadas, que
combinen, do xeito en que cada un considere máis apropiado, as estratexias
expositivas, acompañadas de actividades de aplicación e as estratexias de indagación.
As estratexias expositivas
Preséntanlle ao alumnado, oralmente ou mediante textos, un coñecemento xa
elaborado que debe asimilar. Resultan adecuadas para as propostas introdutorias e
panorámicas e para ensinar feitos e conceptos; especialmente aqueles máis abstractos
e teóricos, que dificilmente o alumnado pode alcanzar só con axudas indirectas.
Non obstante, resulta moi conveniente que esta estratexia se acompañe da realización
polo alumnado de actividades, que posibiliten enlazar os novos coñecementos cos
que xa posúe.
As estratexias de comentario e análise textual
Preséntanlle ao alumnado unha serie de materiais en bruto que debe elaborar,
seguindo unhas pautas de actuación. Trátase de enfrontalo a textos, argumentacións e
debates problemáticos nos que debe poñer en práctica e utilizar reflexivamente
conceptos, procedementos e actitudes para así adquirilos de forma consistente.
O emprego destas estratexias está máis relacionado coa aprendizaxe de
procedementos, aínda que estes levan consigo, á súa vez, a adquisición de conceptos,
dado que tratan de poñer o alumnado en situacións que fomenten a súa reflexión e
poñan en xogo as súas ideas e conceptos. Tamén son moi útiles para a aprendizaxe e
o desenvolvemento de hábitos, actitudes e valores.
As técnicas didácticas en que poden traducirse estas estratexias son moi
diversas. Entre elas destacamos polo seu interese as tres seguintes:
- As tarefas sen unha solución clara e pechada, nas que as distintas opcións son
igualmente posibles e válidas, para facer reflexionar o alumnado sobre a
complexidade dos problemas humanos e sociais, sobre o carácter relativo e
imperfecto das solucións achegadas para eles e sobre a natureza provisional do
coñecemento humano.
- O estudo de casos ou feitos e situacións concretas como instrumento para motivar e
facer máis significativo o estudo dos fenómenos xerais e para abordar os
procedementos de causalidade múltiple.
- Os proxectos de investigación, estudos ou traballos de redacción habitúan o
alumnado a afrontar e a resolver problemas con certa autonomía, a formular
preguntas e a adquirir experiencia na busca e a consulta autónoma. Ademais,
facilítanlle unha experiencia valiosa sobre o traballo dos especialistas na materia.
105
6.3. As actividades didácticas
En calquera das estratexias didácticas adoptadas é esencial a realización de
actividades por parte do alumnado, posto que cumpren os obxectivos seguintes:
- Afianzan a comprensión dos conceptos e permítenlle ao profesorado comprobalo.
- Son a base para o traballo cos textos e para fomentar as capacidades de
comprensión, análise e razoamento.
- Permiten darlles unha dimensión múltiple aos conceptos, percibindo as súas
conexións con outras nocións e a súa aplicación a diferentes ámbitos do
coñecemento.
- Fomentan actitudes que axudan á formación humana do alumnado.
Criterios para a selección das actividades
Tanto no libro de texto coma a través doutros recursos, propóñense
actividades de diverso tipo para cuxa selección se seguiron estes criterios:
- Que desenvolvan a capacidade do alumnado para aprender por si mesmo,
utilizando diversas estratexias.
- Que proporcionen situacións de aprendizaxe que esixan unha intensa actividade
mental e leven a reflexionar e a xustificar as afirmacións ou as actuacións.
- Que estean perfectamente relacionadas cos contidos teóricos.
- Que teñan unha formulación clara, para que o alumnado entenda sen dificultade
o que debe facer.
- Que sexan variadas e permitan afianzar os conceptos, traballar os
procedementos (textos, imaxes, películas e outros documentos), desenvolver
actitudes que colaboren na formación humana e atender á diversidade na aula
(teñen distinto grao de dificultade).
- Que lles dean unha proxección práctica aos contidos, aplicando os
coñecementos á realidade.
- Que sexan motivadoras e conecten cos intereses do alumnado, por referirse a
temas actuais ou relacionados co seu medio.
Tipos de actividades
Sobre a base destes criterios, as actividades programadas responden a unha
tipoloxía variada que se encadra dentro das categorías seguintes:
Actividades de ensino-aprendizaxe. A esta tipoloxía responde unha parte
importante das actividades propostas no libro de texto. Encóntranse nos apartados
seguintes:
- En cada un dos grandes apartados en que se estruturan as unidades didácticas
propóñense actividades ao fío dos contidos estudados. Son, xeralmente, de
106
localización, afianzamento, análise e interpretación de textos e ampliación de
conceptos.
- Ao final de cada unidade didáctica propóñense actividades de comentario de
textos clásicos, análise de documentos audiovisuais (películas ou documentais)
e de obras de arte.
Actividades de aplicación dos contidos teóricos á realidade e ao medio do
alumnado. Este tipo de actividades, nuns casos, refírense a un apartado concreto
do tema e, polo tanto, inclúense entre as actividades propostas ao fío da
exposición teórica; noutros casos, preséntanse como traballos de investigación ou
reflexión persoal argumentada sobre algúns temas.
Actividades encamiñadas a fomentar a concienciación, o debate, o xuízo
crítico, a tolerancia, a solidariedade... Este tipo de actividades adoita aparecer ao
final dalgunhas unidades do libro de texto.
Por outra parte, as actividades programadas presentan diversos niveis de
dificultade. Desta forma permiten dar resposta á diversidade do alumnado, posto
que poden seleccionarse aquelas máis acordes co seu estilo de aprendizaxe e cos
seus intereses.
A corrección das actividades fomenta a participación do alumnado na clase,
aclara dúbidas e permítelle ao profesorado coñecer, de forma case inmediata, o
grao de asimilación dos conceptos teóricos, o nivel co que se manexan os
procedementos e os hábitos de traballo.
7. Medidas para a inclusión e atención á diversidade.
Un dos principios básicos que ha ter en conta a intervención educativa é o da
individualización, consistente en que o sistema educativo ofreza a cada alumno e
alumna a axuda pedagóxica que necesite en función das súas motivacións, intereses e
capacidades de aprendizaxe. Xorde diso a necesidade de atender esta diversidade.
No Bacharelato, etapa na que as diferenzas persoais en capacidades específicas,
motivación e intereses adoitan estar bastante definidas, a organización do ensino
permite que os propios alumnos e alumnas resolvan esta diversidade mediante a
elección de modalidades e optativas. Non obstante, é conveniente dar resposta, xa desde
as mesmas materias, a un feito constatable: a diversidade de intereses, motivacións,
capacidades e estilos de aprendizaxe que os alumnos e alumnas manifestan.
107
É preciso, daquela, ter en conta os estilos diferentes de aprendizaxe dos alumnos e
alumnas e adoptar as medidas oportunas para afrontar esta diversidade. Hai estudantes
reflexivos (detéñense na análise dun problema) e estudantes impulsivos (responden moi
rapidamente); estudantes analíticos (pasan lentamente das partes ao todo) e estudantes
sintéticos (abordan o tema desde a globalidade); uns traballan durante períodos longos e
outros necesitan descansos; algúns necesitan ser reforzados continuamente e outros non;
hainos que prefiren traballar sós e hainos que prefiren traballar en pequeno ou gran
grupo.
Dar resposta a esta diversidade non é tarefa doada, pero si necesaria, pois a
intención última de todo proceso educativo é lograr que os alumnos e alumnas alcancen
os obxectivos propostos.
Como actividades de detección de coñecementos previos suxerimos:
- Debate e actividade pregunta-resposta sobre o tema introducido polo profesorado, co
fin de facilitar unha idea precisa sobre de onde se parte.
- Repaso das nocións xa vistas con anterioridade e consideradas necesarias para a
comprensión da unidade, tomando nota das lagoas ou dificultades detectadas.
- Introdución de cada aspecto teórico aténdose ao seu contexto e á súa importancia para
temas actuais e cotiáns, sempre que iso sexa posible.
Como actividades de consolidación suxerimos:
- Realización de exercicios apropiados e todo o abundantes e variados que sexa preciso,
co fin de afianzar os contidos teóricos, culturais e léxicos traballados na unidade.
- Traballo cos textos complementarios de cada unidade para asentar e consolidar os
coñecementos adquiridos.
Esta variedade de exercicios cumpre, así mesmo, a finalidade que perseguimos.
Coas actividades de recuperación-ampliación, atendemos non só os alumnos e alumnas
que presentan problemas no proceso de aprendizaxe, senón tamén aqueles que
alcanzaron no tempo previsto os obxectivos propostos.
As distintas formas de agrupamento do alumnado e a súa distribución na aula
inflúen, sen dúbida, en todo o proceso. Entendendo o proceso educativo como un
desenvolvemento comunicativo, é de grande importancia ter en conta o traballo en
grupo, recurso que se aplicará en función das actividades que se vaian realizar
concretamente, por exemplo, nos procesos de análise e comentario de textos, pois
consideramos que a posta en común de conceptos e ideas individuais xera unha
dinámica creativa e de interese nos alumnos e alumnas.
Concederáselle, non obstante, grande importancia noutras actividades ao traballo
persoal e individual; en concreto, aplicarase nas actividades de síntese/resumo e nas de
consolidación, así como nas de recuperación e ampliación.
108
Teremos que acometer, pois, o tratamento da diversidade no Bacharelato desde
dúas vías:
1. A atención á diversidade na programación dos contidos, presentándoos en dúas fases:
a información xeral e a información básica, que se tratará mediante esquemas,
resumos, paradigmas, etc.
2. A atención á diversidade na programación das actividades. As actividades constitúen
un excelente instrumento de atención ás diferenzas individuais dos alumnos e
alumnas. A variedade e a abundancia de actividades con distinto nivel de dificultade
permiten a adaptación, como dixemos, ás diversas capacidades, intereses e
motivacións.
8. Recursos didácticos
Suxerimos a utilización dos materiais seguintes:
1. Libro de texto da Ed. Anaya. Material didáctico central para 1.º de Filosofía de
Bacharelato.
2. Artigos de prensa, revistas, etcétera e videos e material tomado da wikipedia e outros
recursos da rede.
9. Procedementos e instrumentos de avaliación.
A) Procedementos de observación sistemática da actividade cotiá dos/as
alumnos/as.
- Rexistro sobre a convivencia na aula. As actitudes de carácter comportamental
serán valorados a través dun rexistro-rúbrica
B) Análise das producións dos/as alumnos/as (a nivel individual ou en grupo):
- Pautas guiadas sobre vídeos, audios ou lecturas.
- Traballos individuais ou colectivos, relatos. O alumno presentará un ou dous
traballo por trimestre.
Os relatos presentaranse seguindo a estrutura de tese, argumento e conclusión e
incluíndo os campos das pautas .
Os traballos poderán ser escritos ou orais, individuais ou por grupo.
109
9.1 Criterios de cualificación
PROCEDEMENTOS/
INSTRUMENTOS CUALIFICARASE %
Rexistro de convivencia
- Ítems respecto ao comportamento e a actitude cara a
materia: asistencia, traer o material, respectar as
quendas de palabra, escoitar activamente, participar
con respecto...
10%
Pautas guiadas sobre
o libro de texto, vídeos e
textos ou fragmentos de
libros
- Cumprimentar pertinentemente os campos
formulados na pauta e entrega no prazo establecido. 30%
Probas Escritas
- Correcta presentación
- Corrección sintáctica e ortográfica, e claridade, rigor
e coherencia .
- Seguir unha estrutura de: Tese, Argumento, Con-
clusión incluíndo os campos da pauta (título, tema ,
preguntas, premisas, argumentos, obxeccións,
exemplos e reflexións persoais)
60%
9.2 Criterios sobre avaliación, cualificación e promoción.
Na cualificación de xuño terase en conta:
- O rexistro de clase. Valorarase a organización, a realización de todas as pautas
sinaladas (título, tema, preguntas, premisas, argumentos, obxeccións, exemplos e
reflexións persoais) na aula , a boa presentación e a coherencia argumentativa e
reflexiva. Terase que entregar dentro da data sinalada. As actividades entregadas fóra de
prazo serán penalizadas coa redución de 25 décimas por cada día de atraso. En ningún
caso se valorará unha actividade copiada por outro/a compañeiro/a.
- Os relatos e probas escritas de cada unidade de acordo cos contidos especificados. O
feito de descubrir a un/unha alumno/a copiando implicará unha cualificación de 0.
-A media das notas obtidas nos apartados citados representará un 90% da nota. En
ningún caso se fará a media cunha nota inferior ao 30% nalgún dos apartados
anteriores.
110
- A actitude na aula, a asistencia, a participación, o interese amosado e a iniciativa
persoal, e o respecto ás normas de convivencia pode representar un 10% da nota de cada
avaliación.
- A nota final será a media da primeira, segunda e terceira avaliación. En ningún caso
se fará media cunha avaliación con nota inferior a 3.
9.3 Recuperación durante o curso.
Se o seguimento do curso e a realización e participación nas actividades foi
minimamente adecuado, o alumno/a pode optar a recuperar parte ou a totalidade da
materia con vistas a conseguilo 5, número non negociable de nota media. Haberá un
exame de recuperación da Primeira avaliación, outro da Segunda e outro da Terceira;
eses exames serán nas datas menos cargadas para o alumnado. Cada exame substitúe a
nota de cada avaliación completa e, polo tanto, puntúa sobre 10.
Farase unha recuperación final para casos excepcionais a final de curso coa
condición, para poder realizar este exame, de ter entregado como mínimo a metade das
actividades requiridas.
Consistirá na recollida de pautas de fragmentos e posterior relato dos libros de
Os dados do reloxeiro de Xurxo Mariño, ¿Quién soy yo...y cuantos? De David Precht y
Lo que Sócrates diría a Woody Allen de Juan A. Rivera. Esta proba servirá para acadar
o aprobado cun máximo de 5 puntos.
Na cualificación de setembro farase unha proba a partir dunha das pautas
traballadas durante o curso que consistirá en crear un relato que coordine os campos en
que se divide a pauta e recollerase a lectura, con pauta guiada, dos tres libros xa citados
con anterioridade.
111
8. HISTORIA DA FILOSOFÍA LOE 2º DE BACHARELATO
1. Presentación.111
2. Obxectivos xerais.113
3. Contidos.116
4. Temporización.121
5. Metodoloxía.121
6. Materiais e recursos didácticos.122
7. Actividades do alumnado.122
8. Avaliación.122
9. Obxectivos Mínimos esixibles.126
10. Bibliografía recomendada: proxecto lector.127
11. Temas transversais.128
12. Medidas de atención á diversidade.128
13. Alumnado con materias pendentes.128
1. Presentación
O deseño desta programación enmárcase nun modelo educativo de tipo
construtivista, que entende a educación como un proceso que é capaz de poñer ás/aos
alumnas/os en condicións de revisar, modificar e reconstruír as súas categorías e
estruturas mentais para reinterpretar significativamente a realidade. Se este modelo é
válido para calquera materia ou área de aprendizaxe, parece que no caso da Filosofía
esta interpretación do modelo constructivista pode definir a esencia do que debe ser esta
materia como actividade formativa de seres humanos en proceso de madurez. Nesta liña
de interpretación do modelo aceptado, e considerando que a capacidade crítico-persoal
das/os alumnas/os, fronte ás interpretacións da acción educativa de tipo máis
tecnolóxico (de corte positivo-conductista), no que pode existir un exceso de
planificación opresora da propia acción pedagóxica, inclinémonos por unha
interpretación de tipo máis ligada á experiencia e aberta, procurando unha formación
das/os alumnas/os ―por desenvolvemento‖ das súas capacidades, en función do encontro
con ―experiencias‖ e ―actividades‖ deseñadas para conseguir tal desenvolvemento.
A xustificación de tal proposta reside en que consideramos a Filosofía como un
campo de saber que esixe para ser ensinado (¿?), fundamentalmente, dos elementos:
fontes e diálogo. Fontes directas, obras concretas dos autores en cuestión, e indirectas,
monografías, ensaios e análises sobre as obras e as/os súas/seus autoras/es; con todo isto
a/o alumna/o deberá enfrontarse para extraer de isto as ideas básicas que se quixeron
transmitir e, deste xeito, poder entender e comprender os principios esenciais do
pensamento e da súa historia. Diálogo que inclúa ante todo preguntas que a propia
experiencia denuncia e os problemas filosóficos que se prantexan, e respostas que serán
tan só un modo de achegamento á solución que sempre será, na súa totalidade,
inaccesible. Todo isto será coordinado a partir das explicacións do profesorado, porque
112
non pode haber lectura fértil nin diálogo interesante sen uns datos previos e conclusións
finais que os doten de coherencia. Material de lectura (labor e esforzo da/o propia/a
alumna/o), fomento da dialéctica (debates, intervencións, postas en común) e clase
maxistral (complemento doutros materiais) serán combinados para introducir ao
alumnado na filosofía e espertar nel ese ―amor á sabedoría‖ que, polo demais, é parte da
súa propia natureza humana.
Pois ben, en base a estes tres eixos prográmase esta materia de Historia da
Filosofía de 2º de Bacharelato, coa finalidade de que este curso sexa o máis proveitoso
posible para as/os alumnas/os cara a súas dúas funcións máis relevantes, a saber, a
síntese e a asimilación de todos os coñecementos dos que o alumnado fose capaz
durante a súa formación; asemade, interesa orientar e formar con vistas ao seu propio
futuro universitario, se fose o caso.
Durante o presente curso, e a través da familiarización con os conceptos, os textos
e os/as grandes autores/as deberá o/a alumno/a comprender a trama e os problemas
fundamentais nos que se cimenta a civilización occidental. Comprender o por que das
diversas especulacións filosóficas inclúe, ademais, do proceso que lles deu orixe,
penetrar no contexto socio-cultural no que xurdiron e a situación e novas formas de
intuición dos seus protagonistas. Se a/o alumna/o acada este coñecemento entenderá
tamén con el o proceso de civilización occidental e con isto a evolución humana e o
valor que ten a capacidade racional do ser humano.
Por todo isto, cremos que o curso de 2º de Bacharelato debe ser xa un curso de
inmersión directa nos problemas filosóficos, dun xeito histórico e conceptual. A
dificultade estriba principalmente na extensión das distintas materias e no interese
totalizador que sempre hai. De tódolos xeitos, é indicado o apoio en todo momento
daqueles materiais que, sendo extra-filosóficos, poden axudar ó discente a situarse na
época histórica na que en cada caso se trate.
Este curso debe ser tamén unha continuación do proceso que tivo comezo no
curso anterior e debe, polo tanto, continuar afondando nos problemas filosóficos e
supoñer un programa dirixido cara ó desenvolvemento da destreza do pensamento. Isto
supón axudar ás/aos alumnas/os a serrar as súas propias ideas, así como tamén fomentar
a súa actitude crítica, que agora poderá xustificarse coa asimilación de novos contidos e
organizarse en base a destrezas formais máis depuradas. Queremos propoñer a Filosofía,
e as súas materias afíns, como unha busca e unha problematización do coñecemento,
como o reduto onde se catalizan os diversos saberes dando como resultado unha visión
do mundo que vai sufrindo cambios segundo as etapas históricas, os problemas que
xorden e as necesidades que aparecen. Explicar os diversos sistemas filosóficos neste
contexto significa ensarillalos na realidade cotiá na que viviron os/as pensadores/as,
pero tamén demandarlles actualidade e amosar a súa utilidade para a realización do
presente e a planificación do futuro.
113
No percorrido que se propoñerá neste curso o fundamental é presentar que no
estudo da historia está a orixe das ideas novas e non esquecer que nas raíces está o único
método que garante o verdadeiro progreso.
2. Obxectivos xerais.
Á hora de formular os obxectivos tivemos en conta que a/o alumna/o se síntese
inclinada/o a aprender aquilo que lle resulta necesario para manexarse no medio no que
vive, o que encaixa no seu acervo de coñecemento e o enriquece. Non se trata de
formular obxectivos terminais-operativos, iso en Filosofía é practicamente imposible,
senón máis ben de formular metas orientadoras da actividade educativa.
Consideramos que tanto os obxectivos como os contidos non só deben incluír
coñecementos, senón tamén capacidades, procedementos, valores e actitudes. Tales
obxectivos están elixidos en función de expectativas cognoscitivas, de procedemento e
axiolóxicas. Porque, ante todo, interesa achegar aos/ás alumnos/as á Filosofía, aos seus
conceptos e teorías, aos seus patróns de interpretación da realidade e aos seus
problemas, é dicir, proporcionar ao alumnado coñecementos útiles que potencien as
súas capacidades intelectivas e configuren personalidades ricas, coherentes, críticas,
reflexivas e responsables. Non se trata de ofrecer aos/ás alumnos/as material que quede
restrinxido ao seu uso no aula e á disciplina filosófica en particular, senón que lles
axude a observar criticamente a vida e a afrontar intelixente e decididamente as súas
dificultades.
Así as cousas, os puntos principais en torno ós que vertebramos os obxectivos
son: contextualización da materia e do tema, significado da Filosofía a nivel xeral e
particular, potenciación das facultades humanas intelectivas por excelencia (intuición,
análise, síntese, crítica, dialéctica, expresión, reflexión…).
Resumindo, cando postulamos os obxectivos non pensamos nuns esquemas
baleiros dos que o/a alumno/a se sinta desligado/a, senón modelos que teñan en conta e
se axusten aos coñecementos previos dos que xa eles/as dispoñen, e sirvan de ponte cara
ese acervo novo que se vai ir configurando, sempre no marco da súa realidade propia e
coñecida.
A) Obxectivos teóricos ou cognoscitivos
1. Atender ás coordenadas socio-político-ideolóxico-culturais nas que se enmarcan
as/os distintas/os filósofas/os e as correntes filosóficas, que van condicionar as
súas respostas aos problemas a tratar.
2. Amosar a coherencia interna do desenvolvemento do pensamento, tanto dentro
do sistema da cada autor/a como da historia en xeral; por isto cómpre recalcar
no modo en que cada problema filosófico se volve a interpretar ao longo da
114
historia. Deste xeito, a/o alumna/o será capaz de descubrir e entender o proceso
filosófico como un movemento dialéctico de distintos/as pensadores/as e
sistemas (concepción da Filosofía como un organismo vivo) que posúen unha
coherencia interna. Deberá ser capaz de relacionar temas e períodos históricos.
3. Captar a Historia da Filosofía a través do estudo analítico-sintético das/os
distintas/os autoras/es e sistemas filosóficos de pensamento. Deberían evitarse
en calquera caso os estereotipos é hora de explicar cada sistema filosófico, a fin
de evitar que a/o alumna/o reteña unicamente de cada pensador/a certas
expresións carentes de sentido.
4. Aprender a asimilar os xiros claves da historia do pensamento. A/o alumna/o
deberá afondar e dar conta das distintas personalidades filosóficas, das súas
obras máis relevantes e dos seus conceptos máis significativos. Dedicarase
especial atención a aqueles/as autores/as que foron na súa época de especial
relevancia por sintetizar no seu sistema o desenvolvemento do proceso
filosófico xeral. Tales pensadores/as serán os que marquen as lecturas
recomendadas.
5. Concienciar ao alumnado da relevancia que ten a Filosofía como perspectiva
fundamental para entender a realidade e como dimensión inherente ao problema
global do ser humano. Preténdese que a/o alumna/o aprehenda
comprensivamente os datos, e sexa capaz de elaborar os conceptos e esquemas
de cada filósofo/a.
6. Proporcionar ao/á alumno/a a posibilidade dun ―instrumental‖ mínimo para
abordar con éxito calquera cuestión filosófica que se lle presente ou lle interese.
7. Fomentar o interese pola investigación histórica dos logros da nosa cultura. Só
na súa produción histórica poderemos decatarnos de canto teñen de logros
racionais e canto de intuicións creadoras, de en que medida o ser humano é
capaz de transformar e crear o seu propio mundo e de cómo nesa transformación
non só se gañan novas metas, senón que se perden e abortan moitas outras. Tal
descubrimento deberá facer recapacitar e razoar sobre as propias decisións e a
importancia dun criterio racional para optar entre as opcións que se ofrecen.
B) Obxectivos prácticos: capacidades e procedementos
1) Desenvolvemento das capacidades crítica, abstractiva e reflexiva do/a alumno/a
ante a observación da realidade socio-cultural, política e ideolóxica que a/o
rodea.
2) Exercicio e desenvolvemento das capacidades de síntese e análise.
3) Potenciación da axilidade dialéctica, discursivo-relacional.
4) Proporcionar ao/á alumno/a claves formais de comprensión xeral.
115
5) Participación activa da/o alumna/o no desenvolvemento das clases e nas
actividades propostas.
6) Lectura das fontes dos/as principais autores/as da historia, sobre todo daquelas
que polo seu grado de complexidade poden ser facilmente comprendidas polo
alumnado desta etapa.
7) Comprensión lectora fundamental, tanto filosófica como de lectura en sentido
lato, que sempre é previa a aquela se se quere que a/o alumna/o non se limite a
repetir os contidos acríticamente. Tal comprensión lectora deberá ser
fragmentada en dous procesos:
Prelectura ou comprensión global do texto, onde o/a alumno/a deberá
considerar o texto como un todo articulado e non como a adición das
proposicións que o compoñen, isto é, obviar as precisións semánticas para atopar
o sentido xeral do discurso.
Lectura comprensiva. Aquí esixirase da/o alumna/o que analice os
conceptos e as proposicións baixo o seu sentido estritamente filosófico dentro do
sistema da/o autor/a; deberá tamén de ser capaz de estruturar do punto de vista
léxico o fragmento e elaborar unha postura persoal e crítica respecto a el, así
como actualizalo buscando as súas interrelacións con posturas anteriores e
posteriores. A este fin, a lectura pode ser animada con preguntas feitas pola/o
propia/o alumna/o ou, no seu defecto, polo docente.
a) Expresión escrita do texto. Ao finalizar o curso o/a alumno/a deberá estar o
suficientemente exercitado na técnica de comentario de texto ou composición
de tema. A expresión escrita responderá a estas catro prerrogativas: claridade
na exposición das ideas fundamentais, orde sistemática na súa presentación,
estruturación exhaustiva do fragmento, e redacción traballada.
C) Valores e actitudes
1) Toma de conciencia por parte do discente da relevancia que ten a Filosofía para
entender ao ser humano, a súa realidade e os seus problemas.
2) Captación do estatus da Filosofía fronte (xunto) a outras disciplinas de saber (teorías,
ciencias…). Con isto a/o alumna/o aprenderá a ter en conta outros valores que non
sexan só os científico-técnicos.
3) Aplicación das reflexións filosóficas aos problemas sociais, morais, políticos e
ideolóxicos da vida cotiá.
4) Desenvolvemento do seu propio exercicio reflexivo e introdución propia e persoal en
cada tema.
5) Participación activa da/o alumna/o na marcha do curso e das clases.
116
6) Creación dun ambiente familiar e distendido de traballo que permitirá ao alumnado
fomentar as relacións entre compañeiros/as e recoñecer a importancia do traballo en
conxunto.
7) Capacitación da/o alumna/o respecto á “valoración obxectiva” de puntos de vista
contraditorios. Iso contribuirá a unha apertura da/o alumna/o a mundos distintos do
seu propio.
8) Mentalización e concienciación do/a alumno/a respecto á eficacia do diálogo, as
“boas razóns” e a crítica construtiva, nunha sociedade na que aínda se tende a actuar
pola forza e a imposición, en algúns casos.
3. Contidos.
A formulación dos contidos axústase, loxicamente, ao Decreto do Bacharelato
LOE (DOGA do 23 de xuño do 2008), e organízase e estrutúrase de xeito coherente,
nunha secuencia lóxica que facilitara a aprendizaxe significativa por parte da/o
alumna/o.
A orde temática intenta responder ós obxectivos mencionados, e segue unha liña
na exposición dos temas, xa que se pretenden presentar seguindo un desenvolvemento
histórico. Por conseguinte, antes da explicación de cada bloque temático farase unha
breve introdución histórica que amose a trama cultural das distintas facetas do
pensamento na época e que sitúe ao/á alumno/a nas coordenadas axeitadas incitándoo/a
a rememorar os seus coñecementos históricos básicos. En tal senso, o grao de
complexidade no desenvolvemento dos temas irá aumentando no transcurso do
cumprimento do programa, progresando en abstracción, e cegando ao seu termo a unha
revisión xeral de todo o devir histórico da cultura occidental.
Especificamente, a materia preséntase en catro bloques históricos. O primeiro é a
Filosofía antiga e pretende ofrecer unha comprensión global da orixe do pensamento
filosófico, así como a súa evolución na antiga Grecia. Prestaráselle unha atención
especial a Platón e a Aristóteles, xa que achegaron gran cantidade de conceptos e
formularon moitos dos problemas que serán retomados no pensamento posterior. O
segundo bloque, Filosofía medieval e renacentista, detense no estudo do encontro
entre a herdanza da filosofía grega e a nova doutrina achegada polo cristianismo, así
como dos problemas derivados da necesidade de harmonizalas. Séguese coas achegas
do período renacentista, que serven de transición á filosofía moderna: o xurdimento da
ciencia tal como é entendida hoxe e a reflexión política centrada no Estado como
realidade emerxente. O terceiro bloque, Filosofía moderna, toma como tema central
deste período o novo concepto de racionalidade que xorde nos sécalos XVI e XVII,
enfocado na figura do suxeito de coñecemento e de acción autónoma. As correntes
filosóficas do racionalismo e do empirismo son tratadas en contraposición, analizando
117
as súas propostas epistemolóxicas e de fundamento da moral e da convivencia.
Finalmente, a figura de Kant como síntese e cumio da filosofía moderna nas súas
pretensións teóricas e prácticas. Como cuarto bloque, Filosofía contemporánea,
trátanse nun principio as propostas dos dous grandes pensadores do século XIX, Marx e
Nietzsche, que fan unha crítica, desde perspectivas diferentes, das achegas do
pensamento moderno, para seguidamente achegar unha visión panorámica das correntes
do século XX e das súas propostas e intentos de solución para os problemas do presente.
Finalmente, realízase unha mención á filosofía feita en España neste período.
3.1. Organización temática
FILOSOFÍA ANTIGA
O obxectivo a acadar é, en xeral, a comprensión da orixe do pensamento filosófico.
O tema debe incidir nas particulares condicións que fixeron xurdir en Grecia as
especulacións filosóficas e nos principais problemas que preocuparon ás/aos filósofas/os
deste período: o ser, o ser humano, a cidade, a natureza…
Entre os obxectivos específicos destacan: facer notar ao alumnado e, no posible,
facerlles vivir o xurdimento da filosofía en Grecia, a orixinalidade do logos respecto de
calquera outra forma mítica, poética de pensamento, e avanzar cara a Platón e
Aristóteles como cara as cumes do pensamento filosófico da Antigüidade; explicar a
aparición do tema explícito do ser humano, suxeito da sociedade, destacándose do resto
da natureza, como unha segunda singradura da filosofía; culminación e amplitude da
temática ética e política da filosofía con Platón e Aristóteles; tratarase, asemade, de
amosar as liñas fundamentais da filosofía e ciencia incipiente da Helenística.
Contidos conceptuais
1º. O dualismo idealista de Platón:
-Marco histórico-conceptual: as orixes da filosofía. O paso do mito ao logos. A
formación da polis grega. Antecedentes presocráticos: Heráclito, Parménides e
Anaxágoras. A ilustración ateniense: Os sofistas e Sócrates.
-A teoría platónica das ideas: realidade (mundo sensible e mundo inteligible) e
coñecemento (graos cognoscitivos).
-A concepción política de Platón: antropoloxía platónica, ética e política
(vinculación do alma á cidade).
2º. O realismo de Aristóteles:
-Marco histórico-conceptual: crítica da doutrina platónica, o proceso de abstracción
fronte ao acceso dialéctico ás ideas de corte platónico, o tránsito cara ao mundo
helenístico. Filosofía e Ciencia Helenísticas.
-Física e Metafísica: a teoría hylemórfica no seo da physis. A kínesis ou cambio e
os seus principios. A teoría causal. Xerarquía de seres e modos de ser. O motor inmóvil.
-Ética e Política: a idea de cidadán en Aristóteles. A ética aristotélica: ethos e
praxe, o concepto de areté. A idea de polis e a condición de cidadán.
118
FILOSOFÍA MEDIEVAL E RENACENTISTA
O obxectivo deste bloque temático é profundizar no problema da asimilación da
cultura grega polo Imperio Romano e no novo enfoque que dará a Filosofía ao
continxentismo cristián. A partir de eiquí tratarase de conectar a idea xurdida a través do
prantexamento agustiniano coa nova formulación tomista da Filosofía a través da
asimilación de Aristóteles.
Entre os obxectivos específicos destacan: capacitar ao/á alumno/a para comprender
a relixión e a Filosofía non en relación de oposición, senón de harmonía e axuda mutua,
do cal é paradigma e modelo Agostiño de Hipona; facerlle notar a inexactitude da idea
tan estendida sobre a Idade Media como época tenebrosa e falta de pensamento
filosófico, do que é expoñente o pensar vigoroso e sintetizador a mente clara de Tomé
de Aquino.
Asemade, cómpre analizar as bases do Humanismo renacentista, representado por
Maquiavelo, en tanto é fundamento da modernidade.
Contidos conceptuais
3º. O contacto entre Filosofía e Cristianismo:
-Marco histórico-conceptual:
A Patrística: Agostiño de Hipona. Helenismo: filosofía e cristianismo. As novas
ideas fronte ao mundo grego.
A Escolástica: Tomé de Aquino. A noción de Escolástica e o nacemento da
Universidade. A recepción de Aristóteles. Averroes e o averroísmo latino.
-O problema entre razón e fe en Agostiño e en Aquino. A demostración da existencia
de Deus.
-Lei divina, lei natural e lei positiva en Tomé de Aquino.
[O tránsito á modernidade: Renacemento e Humanismo:
-N. Maquiavelo: o realismo político e a xénese do Estado moderno]
FILOSOFÍA MODERNA
O obxectivo deste bloque é poñer de relevo o gran cambio sufrido polo pensamento
baixo a revolución científica e a crise da relixiosidade escolástica, o cal conducirá ao
xiro copernicano que sofre toda a cultura occidental. Especificamente, trátase de
introducir unha nova época histórica que ven presidida pola revolución que supón a
separación da ciencia respecto á filosofía, á que estivera ligada dende o seu nacemento.
A formulación e comprensión do novo método e as súas consecuencias posteriores
presidirán este tema, o interese do cal non radica tanto no pano de fondo filosófico
como no entronque da historia da filosofía dentro da historia e cultura xerais. Interesa,
ademais, observar as relacións entre ciencia e filosofía, de tal xeito que queden
explícitas as consecuencias que no novo método científico ten na síntese filosófica.
119
Examínase de cerca o modo de considerar á Natureza baixo un só dos seus aspectos, o
cuantitativo, con todas as súas vantaxes e todos os seus inconvenientes e limitacións.
Asemade, faise preciso recalcar o lugar que ocupa na Historia da Filosofía o novo tema
que despunta, a Gnoseoloxía e o tratamento que lle dan racionalistas e empiristas,
tomando como eixe a cuestionable primacía da Razón como instancia cognoscitiva
básica.
Ademais, a misión desta unidade temática é proporcionar o contexto necesario para
a presentación do filósofo máis grande do século XVIII: Kant. A análise do seu marco
histórico-ideolóxico, os presupostos do seu sistema, o desenvolvemento dos seus
contidos, e o significado do seu pensamento na filosofía posterior, apúntanse como
claves a desenvolver. A nivel específico, é relevante explicar os trazos xerais da
Ilustración, no que se refire aos seus aspectos culturais, de doada comprensión para
ás/aos alumnas/os, e en tanto significa o marco no que aparecerá a figura de Kant. A súa
filosofía trata de ser síntese e culminación dos dous grandes sistemas racionalista e
empirista, amén de estar na orixe de todos os idealismos e de todos os sistemas
filosóficos posteriores. Máis que nunca farán falta aquí moitas horas de estudo e
explicación , pero tamén se fará precisa moita claridade. Os valores teóricos e prácticos
do kantismo non permiten desaproveitar a ocasión de presentalo exhaustivamente e
calquer/a alumno/a de Filosofía.
Contidos conceptuais
4º. Empirismo e Racionalismo:
-Marco histórico-conceptual: Renacemento e Reforma, a vinculación do empirismo e
o racionalismo ca revolución científica.
-O Racionalismo moderno: Descartes. O problema do método: a evidencia do eu
como criterio de certeza, busca dun sistema dedutivo do saber (a Mathesis Universalis),
a idea de substancia en Descartes e o problema da veracidade divina.
-O Empirismo: a gnoseoloxía empirista fronte ao racionalismo: Locke e Hume
(fenomenismo e a crítica á causalidade). Locke e a teoría do contrato social: a idea de
―estado de natureza‖ como fundamento ideolóxico de novo estado burgués.
5º. A Ilustración; Kant e o Idealismo Trascendental:
-Marco histórico-conceptual: factores políticos, sociais e culturais que no século
XVIII conducen á Ilustración . As novas ideas: progreso, educación ou iluminación,
humanidade, civilización, natureza. Características da razón ilustrada.
-A idea kantiana de Ilustración.
-A crítica da razón como síntese entre racionalismo e empirismo en Kant.
-O formalismo moral e o imperativo categórico.
FILOSOFÍA CONTEMPORÁNEA
Trátase de incidir nas doutrinas fundamentais que se orixinan na exaltación da
Razón, e no seu rexeitamento, sen perder de vista o carácter de disciplina unitaria que
120
ten que ser a Filosofía e que lle proporciona a busca común que se orixina en Grecia e
que non deixa de ser fío condutor durante toda a Historia. O obxectivo fundamental será
a familiarización coas consecuencias do sistema kantiano e os desenvolvementos
posteriores.
En sentido específico, e aínda que non aparece explicitamente como tema no
programa, consideramos que é interesante facer unha breve e clara referencia á
dialéctica hegeliana, aínda que só sexa pola influencia que dela recibe Marx., autor que
debe ser estudado con maior detemento por ser referente inescusable de todos os
sectores intelectuais e sociais da vida contemporánea. Da mesma maneira, a análise
xenealóxica de Nietzsche e a súa deconstrución da cultura occidental cobra especial
protagonismo neste bloque temático, e abunda na cimentación do espíritu crítico que
desexamos para o noso alumnado.
Se o século XIX foi rico e variado en teses e posicionamentos filosóficos, outro
tanto ocorre coa filosofía do século XX, da que, non obstante cómpre sacrificar
formulacións relevantes (a saber, Escola de Frankfurt, que mestura marxismo e
freudismo), por esixencias de carga horaria. Así as cousas, o programa se centra, sobre
todo na filosofía de Ortega , como representante da filosofía española, e referencias
básicas á filosofía analítica, fenomenoloxía e existencialismo.
Contidos conceptuais
6º. Marx e a crítica do capitalismo:
-Marco histórico-conceptual: as influencias do socialismo utópico, da esquerda
hegeliana e da Economía política. Revolución Industrial e movemento obreiro. O
nacemento das Ciencias Sociais.
-Crítica marxiana ao idealismo e materialismo anteriores.
-O concepto de alienación e as súas formas.
-O Materialismo Histórico.
-A análise da mercancía e o concepto de plusvalía.
7º. O Vitalismo de Nietzsche: a crise da razón ilustrada:
-Marco histórico-conceptual: un novo marco científico (evolucionismo e
positivismo), a herdanza da ilustración.
-O método xenealóxico.
-Crítica dos valores da cultura occidental: o Nihilismo e a Morte de Deus.
-A vontade de poder e o Superhome.
8º. Correntes filosóficas do século XX:
-Filosofía Analítica, Fenomenoloxía e Existencialismo.
-A filosofía en España: Ortega y Gasset.]
121
4. Temporalización
Primeira Avaliación: Outubro-Decembro, unidades temáticas 1-3
Segunda Avaliación: Xaneiro-Febreiro-Marzo, unidades temáticas 4 e 5
Terceira Avaliación: Abril-Maio, unidades temáticas 6 e 7
Anexo á temporalización: respondendo a iniciativas novas, e dende a flexibilidade que
a Historia da Filosofía permite, cabe a posibilidade de alterar a secuencia dos
contidos desta materia, sempre garantindo o seu desenvolvemento ao longo do curso, de
xeito que os resultados globais ao final deste non se vexan alterados e se toquen todos e
cada un dos temas.
5. Metodoloxía
Manteranse dous criterios irrenunciables: que o/a alumno/a dirixa, segundo os seus
intereses, a dedicación e a amplitude dos temas, claro está dentro dos límites prefixados;
e que a realización de actividades, análises de texto, composicións de temas e outros
exercicios por parte do alumnado serán parte decisiva no traballo ao longo do curso,
posto que non hai mellor mestre que o propio esforzo nin máis adecuado método de
aprendizaxe.
Baixo estas dúas condicións se atopa a importancia da transmisión obxectiva da
información por parte do docente, que non adoutrinamento, por ser a base da formación
de individuos creadores e verdadeiros seres humanos.
Estas pautas previas plásmanse nas pautas que se expoñen de seguido.
Estratexias de ensinanza
-Maiéutica socrática: motivarase ao/á alumno/a con cuestións previas sinxelas,
antes da exposición de cada tema, de xeito que sexa el/ela, por descubrimento, que se
achegue progresivamente aos resortes fundamentais que motivaránno/a cara os
problemas e autores/as en cuestión.
-Exposición do tema (clase maxistral): desenvolver cada unidade temática a partir
dos conceptos claves de cada autor/a, seguindo esquemas e guións (en papel, material
web e encerado).
-Orientacións didácticas sobre a realización de análises de texto e composicións de
tema con textos como referencia.
-Organización de postas en común, debates e demais intervencións.
-Guía de resolución de dificultades que se vaian presentando, e resolución de
dúbidas.
-Proposición de problemas concretos aos que aplicar as teses exportas,
especialmente en temas gnoseolóxicos, éticos, sociolóxicos e políticos.
-Comunicación personalizada ca/o alumna/o trala corrección dos seus traballos e
exames, decisivos cara a súa avaliación.
122
-Proposta de información e bibliografía adicionais para a preparación dos distintos
temas.
6. Materiais e recursos didácticos.
-Libro de texto recomendado, para desenvolver, ampliar e matizar os distintos
contidos: Historia da Filosofía, de Editorial Rodeira.
-Orientacións didácticas para o traballo de composicións de temas con textos como
referencia. Así como exemplos resoltos e propostas para resolver.
-Esquemas e apuntes varios sobre cada tema que desenvolverán e complementarán
os puntos do temario.
-Contidos de contextualización histórico-filosófico.
-Glosarios de conceptos filosóficos relevantes.
-Guións e mapas conceptuais que permitirán un mellor seguemento das
explicacións do/a profesor/a (efecto back to Basic).
-Textos fotocopiados das fontes directas (só lendo aos/ás pensadores/as se pode
coñecer a súa filosofía).
-Bibliografía adicional e monografías axeitadas.
-Outros medios técnicos (proxeccións, diapositivas…) que poden resultar útiles
para a ilustración dalgúns temas.
7. Actividades do alumnado
-Reflexións previas antes de cada tema (pre conceptos).
-Comentarios e análises de texto, composicións de tema con textos como referencia,
cuestionarios de reforzo, exercicios e actividades similares. Non se esixirán
obrigatoriamente, pero se considera fundamental a súa realización co obxecto de que o
alumnado progrese na súa aprendizaxe.
-Toma de apuntes aclaratorios, realización de esquemas propios dos aspectos
temáticos, sínteses persoais, mapas conceptuais, subliñado da información básica …
-Intervencións na clase e diálogo fluído co/a profesor/a .
-Realización individual dos exames prescritos e obrigatorios para cada avaliación.
8. Avaliación
8.1. Criterios de avaliación.
-Criterio Analítico: avaliarase a capacidade de análise dos contidos presentados
(autores, obras, ciclos, desenvolvementos, bloques ideolóxicos, innovacións…), de
desentrañar as ideas básicas e a súa interrelación coherente. Se trata de analizar textos
filosóficos identificando a súa estrutura, teses e argumentos explicando os seus
conceptos no marco do pensamento correspondente. Para preparar isto propondránse
123
comentarios de texto e traballos sobre aspectos específicos dunha obra ou pensador/a
determinado/a.
Se trata de avaliar a capacidade de comprensión dos textos filosóficos mediante a
identificación do problema que abordan, facer explícitas as súas ideas, a explicación dos
conceptos e termos específicos utilizados e os argumentos que se empregan para
demostrar e xustificar as súas teses.
-Criterio Sintético: centrarase o interese na capacidade de síntese e reelaboración
dos contidos vistos, dende esquemas individuais e con aportacións propias. Valorarase,
ante todo, o esforzo do alumnado en ampliar os desenvolvementos, consultando libros,
ensaios e monografías. Para isto, se propoñerán exames nos que cómpre responder a
preguntas tema nas que cada quen enfoque a resposta de xeito persoal á luz do estudado,
co que haberá que expoñer por escrito os aspectos dunha teoría filosófica individual,
dunha escola ou período de forma completa, clara e coherente.
Este criterio pretende comprobar o grao de comprensión, de modo significativo, do
pensamento dun autor ou período da historia da filosofía, e a capacidade de articular os
seus conceptos de forma argumentada, unitaria e non fragmentaria.
Tamén sería doado elaborar pequenos traballos (recensións de lecturas, buscas de
información, exposicións orais ou composicións escritas …) sobre algún pensador/a ou
aspecto transversal a varios pensadores/as con pautas xa preestablecidas. Con isto
último poderíase medir a capacidade do esforzo do discente, así como o seu progreso na
autoorganización da aprendizaxe.
-Criterio Histórico e de Contexto: avaliarase a capacidade de ordenar e situar
cronoloxicamente os períodos, problemas, autoras e autores que se estudan,
identificando as súas características distintivas e establecendo as relacións
correspondentes. Asemade, se terá en conta a destreza en relacionar os problemas
filosóficos estudados coas principais condicións socioculturais en que aparecen e ás que
pretenderon dar resposta.
Con este criterio pretende avaliarse, por unha banda, a capacidade do alumnado
para situar historicamente os temas estudados, diferenciando de modo significativo cada
período e constatando a influencia duns noutros para ter unha visión sinóptica da
historia da filosofía e poder desenvolverse axilmente nas problemáticas que a percorren.
Asemade, se pretende comprobar a capacidade do alumnado para situar as cuestións
filosóficas estudadas no seu marco histórico distinguindo o saber filosófico doutras
manifestacións culturais que aparecen no mesmo contexto e analizando a relación
existente entre as formulacións filosóficas e os problemas e necesidades da sociedade do
seu tempo.
-Criterio Dialéctico: valorarase a capacidade dialéctica do alumnado, de fiar ideas
coherentemente e expoñelas con claridade e con precisión. Para isto, fomentaranse as
intervencións en clase, en debates ou mesas redondas; así como propoñeranse a
exposición oral de traballos, comentarios e temas elaborados, e a exposición razoada e
respectuosa de temas actuais relacionados con contidos da materia.
Con este criterio trátase de avaliar, ademais da soltura dialéctica, a capacidade do
alumnado para asimilar os contidos da materia, relacionalos co seu entorno cultural e
social e expoñer as súas propias conclusións.
124
-Criterio Expresivo: tomarase en conta positivamente a brillantez expresiva na
exposición, oral ou escrita, dos traballos, comentarios e demais exercicios, así como a
capacidade de redacción e coherencia expositivas. Adicionalmente, consideraranse
criterios sintácticos, ortográficos e semánticos (riqueza de vocabulario).
Por conseguinte, é fundamental que o alumnado sexa capaz de utilizar
comprensivamente un vocabulario técnico específico acorde coa materia. Con este
criterio búscase avaliar o grao de incorporación significativa do vocabulario filosófico
introducido en cada período, autores e autoras, e comprobar o nivel de pertinencia,
exactitude e rigor no seu uso, tanto oral coma escrito.
-Capacidade crítica e orixinalidade: avaliarase a disposición do/a alumno/a a
someter a crítica os temas e ideas presentados dende unha perspectiva construtiva e
orixinal. A capacidade crítica indica aprehensión e asimilacións dos contidos e toma de
posicións propias ao respecto. Estas posibilidades quedarán recollidas en traballos e
comentarios, onde, de xeito implícito ou explícito, aparecerán as valoracións persoais
dos/as alumnos/as, e nas intervencións, suxestións ou demais aportacións, feitas
individual ou colectivamente.
Isto é, que os comentarios ou composicións filosóficas deberán ser traballados
criticamente, identificando os seus supostos implícitos, a consistencia dos seus
argumentos e a vixencia das súas achegas na actualidade. Porque alén da comprensión
precisa dun texto, se trata tamén de valorar o desenvolvemento do espírito crítico do
alumnado, amosado na capacidade de desvelar os supostos e intereses subxacentes aos
textos, comparalos con outros argumentos posibles e manifestar de forma razoada o seu
acordo o desacordo coas opinións do autor, especialmente no referido a aquelas
conceptualizacións de carácter excluínte e discriminatorio, en especial ao
androcentrismo.
-Grao de sensibilidade: será desexable que o alumnado capte que a filosofía non é
só unha materia nos planes do Bacharelato, senón un modo de sentir, de pensar e de
vivir: un xeito de ser. Aínda máis: unha maneira moi especial de enfrontarse á realidade
e aos problemas que presenta a todos os niveis (teóricos e prácticos). Loxicamente, os
resultados neste ámbito teranse en conta a nivel afectivo e de satisfacción persoal no
docente que consegue espertalos, porque en embrión xa estaban. Todo isto quedaría,
indubidablemente, reflectido en todas as actividades académicas e sería facilmente
detectado (interese amosado, nivel de profundidade, grao de entusiasmo…).
8.2. Técnicas e instrumentos de avaliación (Como se avalía?)
Inclinámonos por unha avaliación continua entendida como avaliación final de
suma na que se valorará globalmente o proceso educativo a partir da labor realizada por
cada alumno/a, e que quedará reflectida nas actividades prescritas, sexan obrigatorias ou
non. Ao longo do curso, a medida que se vaian realizando exames, comentarios,
análises de textos, composicións temáticas, actividades e demais traballos, irase
reorientando a labor, ofrecendo solucións ás deficiencias observadas e pulindo detalles
que cómpre mellorar. Tratarase dunha avaliación progresiva, na que o saldo final virá
marcado polo desenvolvemento e progresos observados, e onde teranse moi en
consideración as posibilidades do/a alumno/a e os resultados obtidos en cada caso. Será
125
cuestión de considerar particularmente o rendemento segundo ditas capacidades e ditos
resultados.
Aínda que se trata dun proceso dialéctico no que todo se conserva para ser
superado, mellorado ou enriquecido, a necesidade de cualificar varias veces ao longo do
curso, esixe que en cada período de cualificación se valoren aquelas actividades que ata
ese momento houbéranse ultimado, aínda que o decisivo sexa sempre a avaliación
exhaustiva do curso íntegro.
Obxectividade e imparcialidade serán, en último termo, as obsesións que rexerán
todo o proceso de avaliación. Por isto, estaremos abertos a propostas, probas
comparativas, revisión de actividades e cualificacións. O recoñecemento de posibles
erros é prerrogativo.
A proba fundamental é, obviamente, o exame escrito que realizarase por bloques
temáticos. No entanto, os comentarios de texto realizados na clase, a lectura de libros e
outros traballos realizados na clase poderán contribuír á nota ata dous puntos na
avaliación final. Aínda que non sexan obrigatorios, todo o traballo que o alumnado
presente será valorado de cara á cualificación final. Esta proba escrita terá unha
estrutura tal que poida ser vía para que o discente amose que cubre os mínimos esixibles
para acadar a superación da materia. Asemade, dito exame axustarase ás pautas e aos
criterios de cualificación que, no seu caso, marque o Grupo de Traballo para a proba de
acceso á Universidade. De todos os xeitos, e coñecedores/as dos criterios que o DOGA
marca, podemos determinar que a estrutura escollida para aplicar os nosos exames é
apropiada. A saber:
Composición Filosófica: farase unha composición unitaria, sintáctica e
retoricamente ben estruturada, escrita con pulcritude, e usando o léxico adecuado que
poña en evidencia unha boa comprensión dos conceptos concernidos.
(Puntuación mínima esixida: 5 puntos)
1.1. Contextualización ou marco histórico-conceptual: (2’5 puntos)
a) Contextualización xeral da época.
b) Cuestión específica de contextualización.
1.2. Comprensión: coñecementos sobre o autor a partir da cuestión temática
formulada e o texto proposto. (6 puntos)
1.3. Coñecemento específico e relacional: Transversalidade. (1’5 puntos)
Trátase de situar a cuestión temática no horizonte global da historia da
filosofía, con posibilidade de facer un comentario persoal razoado.
8.3. Sistemas de recuperación
-Recuperacións por avaliacións suspensas: ao longo do curso se propoñerán
probas de recuperación dos distintos bloques temáticos non superados,
convocándose un exame final no mes de maio, no que se poderá volver a recuperar
parcialmente as materias non aprobadas.
-Materias pendentes: o alumnado que teña algunha materia suspensa deste
departamento correspondente a cursos anteriores deberán presentarse, nas datas
126
fixadas, aos exames de pendentes. Cómpre que teñan en conta que non é posible
que se lles avalíe das materias cuxas materias chave estean sen superar.
-Actividades de reforzo e seguimento: aínda que só mediante o aprobado dos
exames correspondentes é posible a superación da materia en cuestión, si é
fundamental que o alumnado con partes do temario suspensas ou coa materia
completa deficiente, a/as preparen con antelación. Para iso. Poderán en calquera
momento ao longo do curso traballar as avaliacións con problemas. O docente
revisaralles os traballos e exercicios que vaian facendo. É importante subliñar a
conveniencia de traballar sobre as probas escritas que no seu momento
suspenderon.
9. Obxectivos mínimos esixibles.
O Departamento de Filosofía do I.E.S. Arcebispo Xelmírez I, axustándose ao
disposto no currículo para Historia da Filosofía publicado no Decreto 126/2008 do 19
de xuño (D.O.G.A do 23 de xuño), e aos criterios de avaliación para esta materia,
selecciona os seguintes contidos mínimos imprescindibles para superar a materia:
-Aspectos comúns:
-Busca de información a partir de fontes diversas e integración desta seguindo
criterios temáticos e metodolóxicos.
-Análise e comentario de textos filosóficos, identificando as súas ideas e
relacionándoas coa teoría da persoa autora.
-Composicións de temas con diversos materiais de referencia.
-Contextualización axeitada das/os autores e coñecemento da súa interrelación.
-Exposicións orais e composicións escritas acerca do pensamento de distintas
autorías, utilizando con propiedade o vocabulario técnico adquirido e incorporando as
propias reflexións de xeito fundamentado.
-Manexo axeitado das destrezas formais esixidas nos criterios de avaliación.
-Exposición razoada do pensamento propio.
-Filosofía antiga.
-As orixes da filosofía: paso do mito ao logos, primeiras explicacións racionais dos
presocráticos.
-Sofistas e Sócrates.
-A filosofía de Platón: ontoloxía, gnoseoloxía, antropoloxía, ética e política.
-A filosofía de Aristóteles: física, metafísica, ética e política.
-Filosofía helenística.
-Filosofía medieval e renacentista.
-O contacto ente filosofía e relixión cristiá: Agostiño de Hipona e Tomé de Aquino.
-O Humanismo e o renacemento como tránsito á modernidade: a revolución
científica e a xénese do Estado moderno. A filosofía de Maquiavelo.
127
-Filosofía moderna.
-O Racionalismo: Descartes. O problema do método, o cogito e a Mathesis
Universalis.
-O Empirismo: a gnoseoloxía a través do fenomenismo e a crítica á metafísica de
Hume.
-O contractualismo moderno: Locke e a teoría do contrato social.
-A Ilustración: o idealismo trascendental de Kant. A crítica da razón como síntese de
racionalismo e empirismo; o formalismo moral e o imperativo categórico.
-Filosofía contemporánea.
-Marx e a crítica do capitalismo: o concepto de alienación e o Materialismo
Histórico.
-Nietzsche e a crise da razón ilustrada: a crítica dos valores da cultura occidental e o
Nihilismo, a vontade de poder e o Superhome.
10. Bibliografía recomendada: proxecto lector.
É inherente a esta materia a lectura pormenorizada das fontes principais dos autores
sinalados, así como a consulta de estudos, dicionarios e manuais de filosofía. En detalle:
Fontes:
-PRESOCRÁTICOS: Fragmentos relevantes
-PLATÓN: A República, Fedro, Fedón
-ARISTÓTELES: Física, Metafísica, Ética a Nicómaco, Política
-AGOSTIÑO DE HIPONA: Cidade de Deus
-TOMÉ DE AQUINO: Summa Teolóxica
-MAQUIAVELO: O Príncipe
-DESCARTES: Discurso do Método, Regras para a dirección do espíritu
-HUME: Investigación sobre o entendemento humano
-LOCKE: Segundo tratado sobre o goberno
-KANT: Crítica da razón pura, Fundamentación da metafísica dos costumes
-MARX: Teses sobre Feuerbach, Manuscritos de economía e filosofía, O Capital
-NIETZSCHE: A xenealoxía da moral, A gaia ciencia, O crepúsculo dos ídolos
-ORTEGA y GASSET: Que é filosofía?, Meditación sobre a técnica
Bibliografía xeral
-ABBAGNANO: Historia da Filosofía
-COPLESTON: Historia da Filosofía
-MARTINEZ MARZOA: Historia da Filosofía
-ZUBIRI: Cinco leccións de filosofía
-GAARDER: O mundo de Sofía
Dicionarios de Filosofía
Recoméndanse os de FERRATER MORA, tanto en edición orixinal como de
bolsillo.
Estudos
128
É preferible ir indicando ao alumnado as obras específicas pertinentes en función
das necesidades que vaian xurdindo e dos problemas que se lles podan presentar, tanto a
nivel particular como a nivel da dinámica da clase como colectivo.
11. Temas transversais.
Os contidos desta materia permiten incidir especialmente nos temas ―Educación
para a paz‖ e ―Educación moral e cívica‖, aínda que non se realizarán actividades
específicas por non dispoñer do tempo necesario. Colaborarase na medida do posible
con as actividades organizadas polo centro que podan estar relacionadas cos temas
citados (Na Semana cultural, publicacións do centro...)
12. Medidas de atención á diversidade.
Para o alumnado que mostre especiais dificultades coa materia farase unha
recomendación de lecturas complementarias e insistirase na práctica das composicións
filosóficas. Así mesmo procurarase que centren os seus esforzos nos contidos mínimos
establecidos nesta programación.
13. Alumnado con materias pendentes
No mes de outubro celebrarase unha reunión co alumnado que ten a materia
pendente para presentarlles un plan de traballo e as datas de entrega das composicións
filosóficas, exercicios de lóxica, comentarios de texto, lectura de libros.... Na mesma
reunión especificarase o reparto da materia para as dúas probas parciais nas datas
establecidas polo centro. No caso do alumnado que non acade a cualificación mínima de
5 terá dereito a presentarse a unha proba extraordinaria a final de curso na que terá que
demostrar o seu coñecemento dos criterios mínimos.
Actividades previstas para a recuperación das materias pendentes
O xefe do Departamento asume a función de seguimento e docencia (explicacións
de reforzo, actividade de recordo e complementarias, etc) que terán lugar no
Departamento de Filosofía ou na Aula Materia nos horarios de recreo consensuados
oportunamente entre os alumnos/as afectados e o docente. Incídese nos obxectivos e
contidos mínimos de maior referencia e validez curricular para o segundo curso de
filosofía.
129
Outras consideracións sobre ausencias ou copias
Non presentarse a un exame ou proba suporá un cero na nota dese exame agás que
se presente xustificante médico ou similar non sendo suficiente como xustificación unha
nota asinada por familiares. Dado que a avaliación é continua nos exames poderán
preguntarse contidos tratados con anterioridade durante o curso. Cómpre levar todo o
material necesario para a proba, non se permitirá pedilo aos compañeiros unha vez
comezado o exame. Copiar anulará o exame correspondéndolle a cualificación de 0.
Falar durante o exame restará ata dous puntos da nota obtida. Se o alumnado é collido
copiando na 3ª Avaliación irá directamente ao exame final de setembro.
130
9. HISTORIA DA FILOSOFÍA LOMCE 2º BACHARELATO
1. Obxectivos xerais do Bacharelato.130
2. Obxectivos xerais para a materia de Historia da Filosofía.131
3. Secuenciación de contidos. 132
3.1 Consideracións xerais.
3.2 Secuenciación por unidades.
3.3 Mínimos esixibles.
3.4 Temporización.
4. Como contribúe a materia á consecución das competencias.137
5. Metodoloxía.139
6. Medidas para a inclusión e a atención á diversidade.142
7. Recursos didácticos.144
8. Instrumentos para a avaliación.145
1. OBSECTIVOS XERAIS DO BACHARELATO
No marco da LOMCE, o Bacharelato ten como finalidade proporcionar ao
alumnado formación, madureza intelectual e humana, coñecementos e habilidades que
lles facultan desenvolver funcións sociais e incorporarse á vida activa con
responsabilidade e competencia. Así mesmo, capacitará o alumnado para acceder á
educación superior.
O Bacharelato contribuirá a desenvolver nos alumnos e as alumnas as
capacidades que lles permitan:
a) Exercer a cidadanía democrática, desde unha perspectiva global, e adquirir unha
conciencia cívica responsable, inspirada polos valores da Constitución española así
como polos dereitos humanos, que fomente a corresponsabilidade na construción
dunha sociedade xusta e equitativa.
b) Consolidar unha madureza persoal e social que lles permita actuar de forma
responsable e autónoma e desenvolver o seu espírito crítico. Prever e resolver
pacificamente os conflitos persoais, familiares e sociais.
c) Fomentar a igualdade efectiva de dereitos e oportunidades entre homes e mulleres,
analizar e valorar criticamente as desigualdades existentes e impulsar a igualdade
real e a non discriminación das persoas con discapacidade.
d) Afianzar os hábitos de lectura, estudo e disciplina, como condicións necesarias para o
eficaz aproveitamento da aprendizaxe, e como medio de desenvolvemento persoal.
e) Dominar, tanto na súa expresión oral como escrita, a lingua castelá e a galega.
f) Expresarse con fluidez e corrección nunha ou máis linguas estranxeiras.
g) Utilizar con solvencia e responsabilidade as tecnoloxías da información e a
comunicación.
131
h) Coñecer e valorar criticamente as realidades do mundo contemporáneo, os seus
antecedentes históricos e os principais factores da súa evolución. Participar de forma
solidaria no desenvolvemento e a mellora do seu ámbito social.
i) Acceder aos coñecementos científicos e tecnolóxicos fundamentais e dominar as
habilidades básicas propias da modalidade elixida.
l) Comprender os elementos e os procedementos fundamentais da investigación e dos
métodos científicos. Coñecer e valorar de forma crítica a contribución da ciencia e a
tecnoloxía no cambio das condicións de vida, así como afianzar a sensibilidade e o
respecto cara ao medio.
m) Afianzar o espírito emprendedor con actitudes de creatividade, flexibilidade,
iniciativa, traballo en equipo, confianza nun mesmo e sentido crítico.
n) Desenvolver a sensibilidade artística e literaria, así como o criterio estético, como
fontes de formación e enriquecemento cultural.
ñ) Utilizar a educación física e o deporte para favorecer o desenvolvemento persoal e
social.
o) Afianzar actitudes de respecto e prevención no ámbito da seguridade viaria.
2. OBXECTIVOS XERAIS PARA A MATERIA DE HISTORIA DA FILOSOFÍA
- A Historia da Filosofía é unha materia que pon o alumnado en contacto coa historia
das ideas do pensamento occidental, á vez que facilita os recursos necesarios para a
comprensión do seu desenvolvemento e as relacións que se dan entre elas. O
coñecemento da Historia da Filosofía contribúe á educación de persoas autónomas,
con capacidade de pensamento crítico e propio, dado que, como nos ensinou Kant, a
filosofía se fundamenta na autonomía da propia razón e no xuízo crítico das ideas,
tanto alleas coma propias.
- A Historia da Filosofía contribúe ao desenvolvemento persoal e á formación da propia
identidade, ao formularlle ao alumnado cuestións de significado profundo sobre a súa
propia existencia e o marco social no que se desenvolve, permitíndolle unha maior
capacidade de participación nos procesos sociais, culturais e económicos nos que está
inmerso e nos cambios da sociedade actual; pero, ademais, contribúe activamente ao
desenvolvemento da capacidade de aprendizaxe, que permitirá ao alumnado adquirir
as competencias e as habilidades necesarias para o desenvolvemento de actividades
complexas e da capacidade de aprender ao longo de toda a vida.
- Por todo iso, a Historia da Filosofía preséntase como unha materia que persegue
conseguir o logro da maior parte dos obxectivos e as competencias do Bacharelato:
tanto os relacionados co desenvolvemento persoal e social (autonomía, capacidade
crítica e de diálogo), o exercicio da cidadanía democrática e o desenvolvemento
dunha conciencia cívica ou o fomento da igualdade de dereitos entre homes e
132
mulleres, como os que permiten alcanzar os coñecementos, as capacidades do
pensamento abstracto e as habilidades da investigación e o traballo intelectual,
ademais dos referidos aos hábitos de estudo, aos recursos orais e de uso das
tecnoloxías da información e a comunicación e ao afianzamento de actitudes de
asertividade, iniciativa e traballo en equipo.
- Coa materia de Historia da Filosofía alcánzanse unha gran diversidade de habilidades
cognitivas (a través do desenvolvemento do pensamento abstracto), permítese o logro
das competencias transversais (como o pensamento crítico, a xestión da diversidade, a
creatividade ou a capacidade de comunicar) e transmítense actitudes (como a
confianza, o entusiasmo ou a constancia), ao valorar o esforzo da filosofía por
resolver os grandes problemas do ser humano e a súa sociedade en todas as épocas.
- A materia preséntase en continuidade coa Filosofía de 4.º da ESO e de 1.º de
Bacharelato, desenvolvendo desde a perspectiva histórica as problemáticas que se
viron en cursos anteriores, e presentando no pensamento de cada filósofo e filósofa
estudado as súas achegas con respecto aos núcleos temáticos que se trataron nestas
materias.
3. SECUENCIACIÓN DE CONTIDOS.
3.1. XENERALIDADES
Este proxecto de Historia da Filosofía de 2.º de Bacharelato ten como referente o
marco legal establecido polas administracións educativas. Os contidos tratan de
presentar a materia co obxectivo de formar o alumnado e de desenvolver unha serie
de capacidades como a reflexión crítica e a argumentación, ademais de transmitir uns
contidos que permitan fomentar a cultura xeral dos estudantes. Tales contidos
axustáronse á duración do curso académico e ao currículo publicado polas
autoridades competentes.
Por outra parte, a Historia da Filosofía de 2.º de Bacharelato ten como obxectivo
presentarlles aos estudantes o desenvolvemento histórico dunha disciplina central na
cultura occidental e que permite establecer conexións entre outras materias estudadas
polos alumnos e as alumnas (desde a literatura ata a matemática, pasando pola
historia ou a bioloxía).
A materia organízase en tres bloques que tratan de ofrecer unha panorámica sobre os
autores máis relevantes das etapas nas que adoita dividirse a historia da filosofía:
Idade Antiga e Idade Media, Idade Moderna e Idade Contemporánea.
Non obstante, a historia da filosofía non pode entenderse como unha selección illada
de sistemas filosóficos, debido a que cada autor ou autora está sempre en diálogo
133
tanto coa súa propia época como coas propostas que xurdiron en anteriores etapas da
historia da filosofía. De aí que a materia se desenvolva tamén nun segundo nivel de
afondamento, a través da presentación dos principais filósofos e filósofas e das
correntes de pensamento que predominan no contexto no que xorden as ideas de cada
autor ou autora.
A situación no contexto filosófico debe ser suficiente para alcanzar un coñecemento
amplo da diversidade de ideas de cada época e debe presentarse en relación coa
filosofía do filósofo ou da filósofa estudado; polo tanto, é interesante destacar
aquelas cuestións e polémicas que poidan aclarar o seu pensamento, mostrando
tamén os principais problemas filosóficos que se dan na mesma época.
3.2. SECUENCIACIÓN POR UNIDADES
BLOQUE 1: IDADE ANTIGA E IDADE MEDIA
Unidade 1: Introdución á filosofía antiga e medieval
O nacemento da filosofía en Grecia
Os grandes sistemas da filosofía grega e romana
Cristianismo e filosofía
Unidade 2: Platón
A metafísica dualista
O coñecemento e a realidade
O ser humano: ética e educación
A política
Unidade 3: Aristóteles
A lóxica
Os principios do coñecer
A metafísica
Física e psicoloxía
Ética e política
Unidade 4: Agostiño de Hipona
Crer para comprender
O descubrimento da verdade
O mal, o ser humano e a historia
Unidade 5: Tomé de Aquino
Fe e razón
Metafísica e teoría do coñecemento
134
Psicoloxía, ética e política
Unidade 6: Guillerme de Ockham
O horizonte dun pensamento novo
Coñecemento e linguaxe
Psicoloxía, ética e política
BLOQUE 2: IDADE MODERNA
Unidade 7: Introdución á filosofía moderna
Renacemento e Modernidade
O racionalismo
O empirismo
A Ilustración
Unidade 8: Maquiavelo
O Renacemento: contexto histórico
A nova ciencia política
República e virtude: a política de Maquiavelo
Unidade 9: Descartes
O nacemento do racionalismo
A dúbida metódica e o cogito
O ser humano, a liberdade e a moral
Unidade 10: Locke e Hume
O empirismo de Locke
Fenomenismo e escepticismo en Hume
A moral e a política en Locke e en Hume
Unidade 11: Rousseau
Rousseau e a Ilustración francesa
A crítica de Rousseau á civilización
O proxecto social e político de Rousseau
Unidade 12: Kant
O xiro copernicano kantiano
A teoría do coñecemento: que podo saber?
Filosofía práctica: a ética formal de Kant
A filosofía da relixión e da historia
BLOQUE 3: IDADE CONTEMPORÁNEA
Unidade 13: Introdución á filosofía contemporánea
A filosofía no século XIX
135
A filosofía no século XX
Últimas tendencias
Unidade 14: Marx
A novidade filosófica do marxismo
A estrutura material da sociedade
A alienación e as súas clases
Historia e revolución
Unidade 15: Nietzsche
O nihilismo
A crítica á cultura occidental
A razón, o coñecemento e a verdade
O superhome e o eterno retorno
Unidade 16: Ortega e a filosofía española
Entre política e filosofía
Vida e cultura: o tema do noso tempo
«Eu son eu e a miña circunstancia»
O criticismo antirracionalista de Unamuno
María Zambrano: filosofía e poesía
Unidade 17: Habermas
A desconexión tradicional entre teoría e praxe
Os intereses do coñecemento
A sociedade ideal da comunicación
Unidade 18: A posmodernidade
O debate entre Modernidade e posmodernidade
Derrida: a deconstrucción da metafísica
Vattimo: un pensamento máis alá da metafísica
3.3. OBXECTIVOS MÍNIMOS ESIXIBLES
O Departamento de Filosofía do I.E.S. Arcebispo Xelmírez I, axustándose ao
disposto no currículo para Historia da Filosofía publicado no Decreto 126/2008 do 19
de xuño (D.O.G.A do 23 de xuño), e aos criterios de avaliación para esta materia,
selecciona os seguintes contidos mínimos imprescindibles para superar a materia:
-Aspectos comúns:
136
-Busca de información a partir de fontes diversas e integración desta seguindo
criterios temáticos e metodolóxicos.
-Análise e comentario de textos filosóficos, identificando as súas ideas e
relacionándoas coa teoría da persoa autora.
-Composicións de temas con diversos materiais de referencia.
-Contextualización axeitada das/os autores e coñecemento da súa interrelación.
-Exposicións orais e composicións escritas acerca do pensamento de distintas
autorías, utilizando con propiedade o vocabulario técnico adquirido e incorporando as
propias reflexións de xeito fundamentado.
-Manexo axeitado das destrezas formais esixidas nos criterios de avaliación.
-Exposición razoada do pensamento propio.
-Filosofía antiga.
-As orixes da filosofía: paso do mito ao logos, primeiras explicacións racionais dos
presocráticos.
-Sofistas e Sócrates.
-A filosofía de Platón: ontoloxía, gnoseoloxía, antropoloxía, ética e política.
-A filosofía de Aristóteles: física, metafísica, ética e política.
-Filosofía helenística.
-Filosofía medieval e renacentista.
-O contacto ente filosofía e relixión cristiá: Agostiño de Hipona e Tomé de Aquino.
-O Humanismo e o renacemento como tránsito á modernidade: a revolución
científica e a xénese do Estado moderno. A filosofía de Maquiavelo.
-Filosofía moderna.
-O Racionalismo: Descartes. O problema do método, o cogito e a Mathesis
Universalis.
-O Empirismo: a gnoseoloxía a través do fenomenismo e a crítica á metafísica de
Hume.
-O contractualismo moderno: Locke e a teoría do contrato social.
-A Ilustración: o idealismo trascendental de Kant. A crítica da razón como síntese de
racionalismo e empirismo; o formalismo moral e o imperativo categórico.
-Filosofía contemporánea.
-Marx e a crítica do capitalismo: o concepto de alienación e o Materialismo
Histórico.
-Nietzsche e a crise da razón ilustrada: a crítica dos valores da cultura occidental e o
Nihilismo, a vontade de poder e o Superhome.
-A Escola de Frankfurt . Adorno, Horkheimer, Habermas. Teoría da acción
comunicativa.
- A Posmodernidade. O debate entre modernos e posmodernos. Gianni Vattimo e o
Pensiero Debole. Gilles Deleuze, Jacques Derrida e as teorías da deconstrucción.
137
3.4 TEMPORIZACIÓN
Intentarase alcanzar o período da filosofía tomista e Ockham ao final do primeiro
trimestre –bloque I-. O segundo trimestre estaría dedicado á filosofía da era moderna –
bloque II- e o terceiro trimestre ocupariamonos do bloque que se ocupa da filosofía
contemporánea, en especial Marx, Nietzsche, a Escola de Frankfurt e Vattimo.
4. COMO CONTRIBÚE A MATERIA Á CONSECUCIÓN DAS
COMPETENCIAS?
Tal e como se describe na LOMCE, todas as áreas ou materias do currículo deben
participar no desenvolvemento das distintas competencias do alumnado. Estas, de
acordo coas especificacións da lei, son:
1.º Comunicación lingüística.
2.º Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía.
3.º Competencia dixital.
4.º Aprender a aprender.
5.º Competencias sociais e cívicas.
6.º Sentido de iniciativa e espírito emprendedor.
7.º Conciencia e expresións culturais.
No proxecto de Historia da Filosofía para 2.º de Bacharelato potenciouse o
desenvolvemento das competencias de comunicación lingüística, conciencia e
expresións culturais e as competencias sociais e cívicas. Evidentemente, o resto das
competencias tamén foron consideradas nestes materiais, particularmente o fomento da
aprendizaxe autónoma (aprender a aprender). Para alcanzar unha adquisición eficaz das
competencias e a súa integración efectiva no currículo, incluíronse actividades de
aprendizaxe integradas que lle permitirán ao alumnado avanzar cara aos resultados de
aprendizaxe de máis dunha competencia ao mesmo tempo.
Ademais, cabe lembrar que serán os estándares de aprendizaxe avaliables, como
elementos de maior concreción, observables e medibles, os que, ao seren postos en
relación coas competencias clave, permitan graduar o rendemento ou o desempeño
alcanzado en cada unha delas.
Comunicación lingüística
138
Na medida ne que a Historia da Filosofía é unha disciplina fundamentalmente racional,
discursiva e conceptual, os estudantes deberán practicar a comprensión textual, a
definición de termos específicos da materia, a expresión escrita, a adecuación a certos
contextos de comunicación e a comunicación oral en debates e argumentacións en clase.
Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía
Na medida en que a filosofía foi historicamente a nai de diferentes disciplinas
científicas, e que tamén abordou cuestións como a estrutura do coñecemento científico e
as consecuencias da tecnoloxía para a vida humana, esta competencia é crucial neste
proxecto. Diversos autores da historia da filosofía tamén tiveron un papel relevante no
desenvolvemento da ciencia moderna, como o caso de Descartes, por exemplo.
Competencia dixital
A competencia dixital trabállase fundamentalmente mediante tarefas de busca en
Internet e a preparación de traballos de exposición en clase. Por outra parte, tamén se
intentou fomentar o uso de novas tecnoloxías na exposición didáctica por parte do
profesorado mediante o libro dixital.
Aprender a aprender
Foméntase a autonomía dos estudantes e o seu desenvolvemento como aprendices
capaces de xerar novo coñecemento a partir dos contidos impartidos en clase. Así
mesmo, na clase pódense traballar actividades orientadas a crear hábitos de
esquematización, resumo e definición, que son básicos para posibilitar a autonomía no
estudo.
Competencias sociais e cívicas
A función social da filosofía e a súa vinculación coa teoría da sociedade implican que a
reflexión sobre os valores sociais e morais, os hábitos, etc., sexa parte ineludible do
labor filosófico. Por unha parte, a reflexión sobre a sociedade e a política é
consubstancial á historia da filosofía. Por outra, ademais, pretendeuse cultivar a
capacidade de diálogo e de entendemento a través de actividades participativas, como o
debate.
Sentido de iniciativa e espírito emprendedor
Valores como o liderado, a creatividade, a iniciativa persoal ou a autonomía non son
alleos á educación filosófica. Capacidades como a argumentación, o razoamento ou a
exposición pública están ligadas ao fomento da iniciativa individual. O diálogo coa
historia da filosofía permite desenvolver o pensamento propio e crítico ao enfrontarse a
diversas opcións teóricas.
Conciencia e expresións culturais
A importancia da cultura, a arte, a historia, etc., e a necesaria conciencia do seu valor,
tamén desempeñan un rol crucial neste proxecto de Historia da Filosofía de 2.º de
Bacharelato. Polo demais, a conexión entre a filosofía e o ámbito da cultura en xeral é
139
evidente, e, polo tanto, cómpre fomentar unha actitude de respecto, de tolerancia e de
coñecemento do amplo patrimonio cultural que constitúe a nosa forma de vida.
5. METODOLOXÍA
A metodoloxía didáctica no Bacharelato debe favorecer a capacidade do
alumnado para aprender por si mesmo, para traballar en equipo e para aplicar os
métodos apropiados de comentario e de análise de texto, definición conceptual e,
ademais, tamén debe subliñar a relación dos aspectos teóricos das materias tanto coa
vida cotiá coma con outras materias.
En Bacharelato, a especialización das materias determina que a metodoloxía
didáctica estea fortemente condicionada polo compoñente epistemolóxico de cada
materia e polas esixencias do tipo de coñecemento propio de cada unha.
Ademais, a finalidade propedéutica e orientadora da etapa esixe o traballo con
metodoloxías específicas e que estas comporten un importante grao de rigor científico e
de desenvolvemento de capacidades intelectuais de certo nivel (analíticas, explicativas e
interpretativas).
A. CRITERIOS METODOLÓXICOS
En relación co exposto anteriormente, a proposta didáctica de Historia da Filosofía
elaborouse de acordo cos criterios metodolóxicos seguintes:
- Adaptación ás características do alumnado de Bacharelato, ofrecendo actividades
diversificadas de acordo coas capacidades intelectuais propias da etapa.
- Autonomía: facilitar a capacidade do alumnado para aprender por si mesmo.
- Actividade: fomentar a participación do alumnado na dinámica xeral da aula,
combinando estratexias que propicien a individualización con outras que fomenten
a socialización.
- Motivación: procurar espertar o interese do alumnado pola aprendizaxe que se lle
propón.
- Integración e interdisciplinariedade: presentar os contidos cunha estrutura clara,
formulando as interrelacións entre os contidos de Historia da Filosofía e os doutras
disciplinas doutras áreas.
- Rigor e desenvolvemento de capacidades intelectuais de certo nivel (analíticas,
explicativas e interpretativas).
- Variedade na metodoloxía, dado que o alumnado aprende a partir de fórmulas moi
diversas.
140
Máis concretamente, estes criterios deben ter en conta os criterios de avaliación
transversais a todo o temario de Historia da Filosofía de 2.º de Bacharelato, que son
os seguintes:
1. Realizar a análise de fragmentos dos textos máis relevantes da Historia da
Filosofía e ser capaz de transferir os coñecementos a outros autores ou
problemas.
2. Argumentar con claridade e capacidade crítica, oralmente e por escrito, as súas
propias opinións sobre os problemas fundamentais da filosofía, dialogando de
xeito razoado con outras posicións diferentes.
3. Aplicar adecuadamente as ferramentas e os procedementos do traballo
intelectual á aprendizaxe da filosofía, realizando traballos de organización e
investigación dos contidos.
4. Utilizar as Tecnoloxías da Información e a Comunicación na realización e
exposición dos traballos de investigación filosófica.
B. ESTRATEXIAS DIDÁCTICAS
A forma de conseguir estes obxectivos queda, en cada caso, a xuízo do profesorado,
en consonancia co propio carácter, a concepción do ensino e as características do seu
alumnado.
Non obstante, resulta conveniente utilizar estratexias didácticas variadas, que
combinen, do xeito en que cada un considere máis apropiada, as estratexias
expositivas, acompañadas de actividades de aplicación, e as estratexias de
indagación.
As estratexias expositivas
Presentan o alumnado, oralmente ou mediante textos, un coñecemento xa elaborado
que debe asimilar. Resultan adecuadas para as formulacións introdutorias e
panorámicas e para ensinar feitos e conceptos, especialmente aqueles máis abstractos
e teóricos, que dificilmente o alumnado pode alcanzar só con axudas indirectas.
Non obstante, resulta moi conveniente que esta estratexia se acompañe da realización
polo alumnado de actividades, que posibiliten o engarzamento dos novos
coñecementos cos que xa posúe.
As estratexias de comentario e de análise textual
Presentan ao alumnado unha serie de materiais en bruto que debe elaborar, seguindo
unhas pautas de actuación. Trátase de enfrontalo a textos, argumentacións e debates
problemáticos nos que debe poñer en práctica e utilizar reflexivamente conceptos,
procedementos e actitudes para así adquirilos de forma consistente.
141
O emprego destas estratexias está máis relacionado coa aprendizaxe de
procedementos, aínda que estes levan consigo, á súa vez, a adquisición de conceptos,
dado que tratan de poñer o alumnado en situacións que fomenten a súa reflexión e
poñan en xogo as súas ideas e conceptos. Tamén son moi útiles para a aprendizaxe e
o desenvolvemento de hábitos, actitudes e valores.
As técnicas didácticas en que poden traducirse estas estratexias son moi diversas.
Entre elas destacamos polo seu interese as tres seguintes:
- As tarefas sen unha solución clara e pechada, nas que as distintas opcións son
igualmente posibles e válidas, para facer reflexionar o alumnado sobre a
complexidade dos problemas humanos e sociais, sobre o carácter relativo e
imperfecto das solucións achegadas para eles e sobre a natureza provisional do
coñecemento humano.
- O estudo de casos ou feitos e situacións concretos como instrumento para motivar
e facer máis significativo o estudo dos fenómenos xerais e para abordar os
procedementos de causalidade múltiple.
- As actividades de interpretación e de conexión das teorías que aparecen nos textos
co marco xeral da filosofía do autor estudado.
C. AS ACTIVIDADES DIDÁCTICAS
En calquera das estratexias didácticas adoptadas é esencial a realización de
actividades por parte do alumnado, posto que cumpren os obxectivos seguintes:
- Afianzan a comprensión dos conceptos e permiten ao profesorado comprobalo.
- Son a base para o traballo cos textos e para fomentar as capacidades de
comprensión, análise e razoamento.
- Permiten dar unha dimensión múltiple aos conceptos, percibindo as súas conexións
con outras nocións e a súa aplicación a diferentes ámbitos do coñecemento.
- Fomentan actitudes que axudan á formación humana do alumnado.
Criterios para a selección das actividades
Propóñense actividades como debates, comentario de artigos de prensa, de textos
filosóaficos, etcétera, seleccionadas seguindo estes criterios:
- Que desenvolvan a capacidade do alumnado para aprender por si mesmo,
utilizando diversas estratexias.
- Que proporcionen situacións de aprendizaxe que esixan unha intensa actividade
mental e que leven a reflexionar e a xustificar as afirmacións ou as actuacións.
- Que estean perfectamente interrelacionadas cos contidos teóricos.
142
- Que teñan unha formulación clara, para que o alumnado entenda sen dificultade o
que debe facer.
- Que sexan variadas e que permitan afianzar os conceptos, traballar os
procedementos (textos, imaxes, películas e outros documentos), desenvolver
actitudes que colaboren na formación humana e atender á diversidade na aula
(teñen distinto grao de dificultade).
- Que dean unha proxección práctica aos contidos, aplicando os coñecementos á
realidade.
- Que sexan motivadoras e conecten cos intereses do alumnado, por referirse a temas
actuais ou relacionados co seu ámbito.
Tipos de actividades
Sobre a base destes criterios, as actividades programadas responden a unha tipoloxía
variada que se encadra dentro das categorías seguintes:
Actividades de ensinanza-aprendizaxe. A esta tipoloxía responde unha parte
importante das actividades formuladas no libro de texto. Encóntranse nos apartados
seguintes:
Actividades de aplicación dos contidos teóricos á realidade e ao contorno do
alumnado. Este tipo de actividades, nuns casos, refírese a un apartado concreto do
tema e, polo tanto, inclúense entre as actividades formuladas ao fío da exposición
teórica; noutros casos, preséntanse como traballos de investigación ou reflexión
persoal argumentada sobre algúns temas.
Actividades encamiñadas a fomentar a concienciación, o debate, o xuízo crítico, a
tolerancia, a solidariedade...
Por outra parte, as actividades programadas presentan diversos niveis de dificultade.
Desta forma permiten dar resposta á diversidade do alumnado, posto que poden
seleccionarse aquelas máis acordes co seu estilo de aprendizaxe e cos seus intereses.
A corrección das actividades fomenta a participación do alumnado en clase, aclara
dúbidas e permite ao profesorado coñecer, de forma case inmediata, o grao de
asimilación dos conceptos teóricos, o nivel co que se manexan os procedementos e
os hábitos de traballo.
6. MEDIDAS PARA A INCLUSIÓN E A ATENCIÓN Á DIVERSIDADE
Neste nivel, e no presente curso, en principio non nos atopamos con alumnado
que requira unha intervención específica. No entanto, un dos principios básicos que
143
debe ter en conta a intervención educativa, dentro do posible, é o da individualización,
consistente en que o sistema educativo ofreza a cada alumno e cada alumna a axuda
pedagóxica que necesite en función das súas motivacións, intereses e capacidades de
aprendizaxe. Xorde diso a necesidade de atender esta diversidade.
No Bacharelato, etapa na que as diferenzas persoais en capacidades específicas,
motivación e intereses adoitan estar bastante definidas, a organización do ensino
permite que os propios alumnos e alumnas resolvan esta diversidade mediante a
elección de modalidades e optativas. Non obstante, é conveniente dar resposta, xa desde
as mesmas materias, a un feito constatable: a diversidade de intereses, motivacións,
capacidades e estilos de aprendizaxe que os alumnos e as alumnas manifestan.
É preciso, entón, ter en conta os estilos diferentes de aprendizaxe dos alumnos e
as alumnas e adoptar as medidas oportunas para afrontar esta diversidade. Hai
estudantes reflexivos (detéñense na análise dun problema) e estudantes impulsivos
(responden moi rapidamente); estudantes analíticos (pasan lentamente das partes ao
todo) e estudantes sintéticos (abordan o tema desde a globalidade); uns traballan durante
períodos longos, mentres que outros necesitan descansos; algúns necesitan ser
reforzados continuamente e outros non; hai os que prefiren traballar sós e os hai que
prefiren traballar en pequeno ou en gran grupo.
Dar resposta a esta diversidade non é tarefa doada, pero si necesaria, pois a
intención última de todo proceso educativo é lograr que os alumnos e as alumnas
alcancen os obxectivos propostos.
Como actividades de detección de coñecementos previos suxerimos:
- Debate e actividade pregunta-resposta sobre o tema introducido polo profesorado, co
fin de facilitar unha idea precisa sobre de onde se parte.
- Repaso das nocións xa vistas con anterioridade e consideradas necesarias para a
comprensión da unidade, tomando nota das lagoas ou das dificultades detectadas.
- Introdución de cada aspecto teórico aténdose ao seu contexto e á súa importancia para
temas actuais e cotiáns, sempre que iso sexa posible.
Como actividades de consolidación suxerimos:
- Realización de exercicios apropiados e todo o abundantes e variados que sexa preciso,
co fin de afianzar os contidos teóricos, culturais e léxicos traballados na unidade.
- Traballo cos textos complementarios de cada unidade para asentar e consolidar os
coñecementos adquiridos.
Esta variedade de exercicios cumpre, así mesmo, a finalidade que perseguimos. Coas
actividades de recuperación-ampliación, atendemos non só os alumnos e as alumnas que
presentan problemas no proceso de aprendizaxe, senón tamén aqueles que acadaron no
tempo previsto os obxectivos propostos.
As distintas formas de agrupamento do alumnado e a súa distribución na aula inflúen,
sen dúbida, en todo o proceso. Entendendo o proceso educativo como un
desenvolvemento comunicativo, é de grande importancia ter en conta o traballo en
144
grupo, recurso que se aplicará en función das actividades que se vaian realizar
consideramos que a posta en común de conceptos e ideas individuais xera unha
dinámica creativa e de interese nos alumnos e as alumnas.
Concederase, non obstante, grande importancia noutras actividades ao traballo persoal e
individual; en concreto, aplicarase nas actividades de síntese/resumo e nas de
consolidación, así como nas de recuperación e ampliación.
Debemos acometer, polo tanto, o tratamento da diversidade no Bacharelato desde dúas
vías:
1. A atención á diversidade na programación dos contidos, presentándoos en dúas
fases: a información xeral e a información básica, que se tratará mediante
esquemas, resumos, paradigmas, etc.
2. A atención á diversidade na programación das actividades. As actividades
constitúen un excelente instrumento de atención ás diferenzas individuais dos
alumnos e as alumnas. A variedade e a abundancia de actividades con distinto nivel
de dificultade permiten a adaptación, como dixemos, ás diversas capacidades,
intereses e motivacións.
7. RECURSOS DIDÁCTICOS
Suxerimos a utilización dos materiais seguintes:
1. Apuntamentos ofrecidos polo profesor da materia, lectura de libros dos clásicos da
filosofía, antigos e contemporáneos, consulta de diferentes libros de texto que
poden atoparse na aula-materia e que especificamente se lle ofrecen ao alumnado,
modelos de comentarios de texto tamén consultables na aula, e outras vías de
acceso aos diferentes autores, correntes e épocas da historia da filosofía.
2. Recursos dixitais. O alumno deberá poder investigar coa axuda da webdianoia.
Filosofía.net, e-torredebabel e outras páxinas e recursos que poden facilmente
atoparse na rede. Dende a wikipedia ás páxinas dedicadas aos diferentes autores
que tanto abundan nese moderno bable que é internet, o alumno debe intentar,
contando coa guía e o consello do profesor, ter certa inicitiva no seu proceso de
formación.
145
8. INSTRUMENTOS PARA A AVALIACIÓN
Na programación, debe fixarse como se vai avaliar o alumnado; é dicir, o tipo de
instrumentos de avaliación que se van utilizar. Os sistemas de avaliación son múltiples,
pero, en calquera caso, nos instrumentos que se deseñen deberán estar presentes as
actividades seguintes:
- Actividades conceptuais. Nelas, os alumnos e as alumnas irán substituíndo de forma
progresiva as súas ideas previas polas desenvolvidas na clase. Deben ser capaces de
manexar un vocabulario específico e definir con precisión e con claridade os
conceptos centrais de cada unidade.
- Actividades de comentario de texto. Fundamentalmente, o alumnado debe ser capaz
de analizar un texto, identificando o seu tema, a súa tese e as súas ideas secundarias.
Para iso, debe poder expoñer os argumentos ou estruturas de razoamento do texto.
- Actividades de síntese. Este tipo de actividades está orientado á comprensión dos
contidos temáticos das diferentes unidades e á reelaboración dos devanditos contidos.
O alumnado debería poder entender e expoñer os principais puntos do tema e razoar a
partir deles.
- Actividades de razoamento e argumentación. Supoñen unha maior autonomía por
parte do alumnado, posto que debe elaborar unha idea fundamentada e apoiada nunha
serie de argumentos. Esta actividade pode realizarse de forma escrita, como unha
redacción, unha toma de postura ante unha tese, etc., ou oralmente, nunha exposición
pública ou nun debate.
En canto ao «formato» das actividades, pódense utilizar os seguintes:
- Actividades de composición, como redaccións, disertacións, debates, comentario de
texto, etc.
- Actividades de libro aberto.
- Actividades orais.
- Traballos complementarios.
- Probas obxectivas escritas: cuestións nas que hai que xustificar as respostas e de
resolución de exercicios e problemas.
Inclinámonos por unha avaliación continua entendida como avaliación final de
suma na que se valorará globalmente o proceso educativo a partir da labor realizada por
cada alumno/a, e que quedará reflectida nas actividades prescritas, sexan obrigatorias ou
non. Ao longo do curso, a medida que se vaian realizando exames, comentarios,
análises de textos, composicións temáticas, actividades e demais traballos, irase
reorientando a labor, ofrecendo solucións ás deficiencias observadas e pulindo detalles
146
que cómpre mellorar. Tratarase dunha avaliación progresiva, na que o saldo final virá
marcado polo desenvolvemento e progresos observados, e onde teranse moi en
consideración as posibilidades do/a alumno/a e os resultados obtidos en cada caso. Será
cuestión de considerar particularmente o rendemento segundo ditas capacidades e ditos
resultados.
Aínda que se trata dun proceso dialéctico no que todo se conserva para ser
superado, mellorado ou enriquecido, a necesidade de cualificar varias veces ao longo do
curso, esixe que en cada período de cualificación se valoren aquelas actividades que ata
ese momento houbéranse ultimado, aínda que o decisivo sexa sempre a avaliación
exhaustiva do curso íntegro.
Obxectividade e imparcialidade serán, en último termo, as obsesións que rexerán
todo o proceso de avaliación. Por isto, estaremos abertos a propostas, probas
comparativas, revisión de actividades e cualificacións. O recoñecemento de posibles
erros é prerrogativo.
A proba fundamental é, obviamente, o exame escrito que realizarase por bloques
temáticos. No entanto, os comentarios de texto realizados na clase, a lectura de libros e
outros traballos realizados na clase poderán contribuír á nota ata dous puntos na
avaliación final. Aínda que non sexan obrigatorios, todo o traballo que o alumnado
presente será valorado de cara á cualificación final. Volvendo ao exame, esta proba
escrita terá unha estrutura tal que poida ser vía para que o discente amose que cubre os
mínimos esixibles para acadar a superación da materia. Asemade, dito exame axustarase
ás pautas e aos criterios de cualificación que marca o Grupo de Traballo para a proba de
acceso á Universidade. De todos os xeitos, e coñecedores/as dos criterios que o DOGA
marca, podemos determinar que a estrutura escollida para aplicar os nosos exames é
apropiada. A saber:
Composición Filosófica: farase unha composición unitaria, sintáctica e
retoricamente ben estruturada, escrita con pulcritude, e usando o léxico adecuado que
poña en evidencia unha boa comprensión dos conceptos concernidos.
(Puntuación mínima esixida: 5 puntos)
1.4. Contextualización ou marco histórico-conceptual: (2’5 puntos)
c) Contextualización xeral da época.
d) Cuestión específica de contextualización.
1.5. Comprensión: coñecementos sobre o autor a partir da cuestión temática
formulada e o texto proposto. (6 puntos)
1.6. Coñecemento específico e relacional: Transversalidade. (1’5 puntos)
Trátase de situar a cuestión temática no horizonte global da historia da
filosofía, con posibilidade de facer un comentario persoal razoado.
Sistemas de recuperación
-Recuperacións por avaliacións suspensas: ao final do curso se propoñerán
probas de recuperación dos distintos bloques temáticos non superados,
convocándose un exame final no mes de maio, no que se poderá volver a recuperar
parcialmente as materias non aprobadas.
147
-Materias pendentes: o alumnado que teña algunha materia suspensa deste
departamento correspondente a cursos anteriores deberán presentarse, nas datas
fixadas, aos exames de pendentes. Cómpre que teñan en conta que non é posible
que se lles avalíe das materias cuxas materias chave estean sen superar.
-Actividades de reforzo e seguimento: aínda que só mediante o aprobado dos
exames correspondentes é posible a superación da materia en cuestión, si é
fundamental que o alumnado con partes do temario suspensas ou coa materia
completa deficiente, a/as preparen con antelación. Para iso. Poderán en calquera
momento ao longo do curso traballar as avaliacións con problemas. O docente
revisaralles os traballos e exercicios que vaian facendo. É importante subliñar a
conveniencia de traballar sobre as probas escritas que no seu momento
suspenderon.
148
10. ÉTICA E FILOSOFÍA DO DEREITO 2º BACHARELATO
1. Obxectivos.148
2. Contidos e Secuencia.149
3. Obxectivos mínimos esixibles.152
4. Criterios de cualificación.153
5. Criterios de promoción.153
6. Metodoloxía Didáctica.153
7. Procedementos de Avaliación e Cualificación.156
8. Materiais e recursos didácticos.158
9. Programación correspondente aos temas transversais.159
10. Actividades complementarias e extraescolares.159
11. Medidas de atención á diversidade.159
12. Alumnado con materias pendentes.159
1. OBXECTIVOS.
As capacidades que o alumnado debe adquirir ao longo do curso son:
-Analizar, contrastar e interpretar informacións diversas sobre os diferentes aspectos das
condutas e códigos morais e a súa teorización ética, realizando actividades de
documentación e investigación sobre correntes teóricas e vocabulario específico.
-Comprender a estrutura moral do ser humano e a súa relación coa vida social,
analizando criticamente as diferentes formas de lexitimación e reprodución cultural.
-Caracterizar e avaliar os diferentes tipos e niveis de conciencia moral valorando
especialmente aquelas formas de conciencia que comportan o desenvolvemento dunha
racionalidade crítica e autónoma.
-Analizar a función dos códigos morais e legais e a súas pretensións etnocéntricas.
-Desenvolver formas de racionalidade dialóxicas adoptando as actitudes de empatía,
respecto e tolerancia que as fan posibles.
-Coñecer as diferentes teorías éticas e apreciar as súas achegas para o desenvolvemento
moral, tanto persoal como social.
-Analizar e comprender as relacións entre moral e dereito dende a perspectiva da xustiza
e valorar as posturas de desobediencia civil lexítima (fronte a outros tipos de
desobediencia) como manifestacións e esixencias de actitudes morais críticas e
orientadas a promover unha orde legal máis xusta.
149
-Comprender e valorar o alcance da formulación e proclamación moderna dos dereitos
humanos e os problemas da súa implantación na práctica.
-Comprender que a dignidade humana ten a súa base na liberdade e autonomía moral do
individuo, asumindo, en consecuencia, a primacía da función práctica ou moral da razón
como guía última de todo esforzo de emancipación, tanto individual como colectivo.
2. CONTIDOS. SECUENCIACIÓN.
A materia desenvolverase en tres bloques. Decidimos vertebrar os temas tomando
como referencia a división tripartita do curso académico, de xeito que se traballe en
cada avaliación un tema central. A proposta seguinte non debe ser asumida de xeito
imperativo, os bloques temáticos poden ser considerados independentes e poderían
perfectamente intercambiar a súa orde, sen que por iso resultase lesionado o contido
global do curso. Esta é unha das decisións que queda en mans do profesor.
Estes tres bloques figuran no DCB que as institucións con competencias educativas
teñen deseñado para a materia. Os dous temas restantes: A xénese da moralidade e O
Ben moral, trataranse de xeito transversal nos tres bloques, pois os seus contidos son
fundamentais para o desenvolvemento dos temas que se traballarán. Non consideramos
necesario incluílos como temas independentes, pois foron obxecto do currículo da
materia de Ética obrigatoria no curso anterior, traballándose entón dun xeito temático.
1ª AVALIACIÓN.
Bloque 1: A lexitimidade.
Aquí se desenvolverá fundamentalmente o tema da orixe dos códigos, os seus tipos e
formas de lexitimación, con especial referencia ao modo democrático de lexitimación.
Contidos:
- Moral e dereito: o problema da lexitimidade e a obrigatoriedade moral das leis.
- Do Estado democrático de dereito á interiorización dos dereitos humanos.
- Xustiza como imparcialidade: os fundamentos éticos do Estado democrático de
dereito.
150
2ª AVALIACIÓN.
Bloque 2: Moral e dereito.
Neste bloque se afondará nas formas máis adecuadas de razoamento, as formas básicas
de resolver conflitos e as distintas teorías éticas.
Contidos :
- Xénese e desenvolvemento da conciencia moral.
- Liberdade e racionalidade: a autonomía moral.
- Dimensión intersubxectiva da racionalidade moral.
- Etnocentrismo e relativismo histórico e cultural das normas e valores morais .
- Funcionalidade dos códigos morais (perspectiva emic e etic).
3ª AVALIACIÓN.
Bloque 3: a Xustiza.
Este bloque está dirixido a estudar os códigos morais e legais dende unha perspectiva
histórica, que poña de manifesto as súas interrelacións e que permita ao alumnado
mellorar a súa visión histórica e relacionar o desenvolvemento dos códigos co
desenvolvemento social en xeral. Ademais pretende unha comprensión dos mecanismos
de actuación da xustiza nas nosas sociedades e a elaboración conceptual da
complexidade do propio concepto de xustiza.
Contidos:
- O proceso xudicial. As súas normas, funcións e validez.
- As garantías do proceso xudicial como seguro de aplicación da xustiza.
- Desenvolvemento histórico e variantes na aplicación da xustiza.
- A definición do concepto de xustiza ao longo da historia.
- O debate sobre a xustiza social na sociedade contemporánea.
151
CRITERIOS DE AVALIACIÓN.
Para medir a capacidade de razoamento e a autonomía moral do alumno terase en conta:
- A capacidade de razoamentos que se movan no nivel tres da táboa de Kholberg, e que
permitan mostrar que o alumno esta nunha etapa post-convencional do seu
desenvolvemento moral.
Con este criterio preténdese analizar se o alumno evolucionou no seu nivel de
razoamento e na súa formación moral e autonomía.
- A participación en debates e discusións especificamente morais (preferentemente
centrados en problemáticas do mundo actual).
Verificaríase así a capacidade dos alumnos e das alumnas para adoptar perspectivas
empáticas, e de respecto e tolerancia fronte a outros puntos de vista ou ideoloxías
diferentes, así como a capacidade para argumentar racional e ordenadamente.
- A análise de casos reais e hipotéticos de dilemas e conflitos entre moralidade e
legalidade subliñando e caracterizando os supostos teóricos a que remiten as diversas
argumentacións.
Este criterio trata de avaliala capacidade dos alumnos e das alumnas para comprender e
caracterizar con precisión a noción de dereito e a súa conexión cos principios básicos da
moralidade así como o carácter específico da lexitimidade democrática fronte a outras
modalidades de lexitimación.
O criterio deberá verificar paralelamente o progreso no desenvolvemento dunha
conciencia moral crítica e autónoma.
Para medir a capacidade do alumno de comprender e relacionar os contidos conceptuais
dos temas terase en conta:
- O manexo e a análise de información, procedente fundamentalmente da Socioloxía e
da Antropoloxía cultural, referida ás producións morais humanas (normas e valores),
poñendo de relevo aqueles aspectos que teñen relación cos contextos históricos e
culturais nos que xorden e operan.
Preténdese, deste xeito, comprobala capacidade dos alumnos e das alumnas para
descubrir e recoñece– lo carácter histórico–cultural dos códigos morais, para
reconstruílos procesos de reprodución e transmisión dos mesmos así como para
diferenciar e analizalos seus diversos planos: graos de consciencia respecto á súa
funcionalidade, variantes de lexitimación e proxeccións etnocéntricas.
152
- A capacidade para analizar textos filosóficos pertencentes ás principais teorías éticas,
así como calquera outros que presenten un claro contido moral (literarios,
cinematográficos, etc.) caracterizando as súas diferentes interpretacións do ben moral,
así como os postulados filosóficos e as circunstancias históricas que laten debaixo dos
mesmos.
Trátase, mediante este criterio, de comprobala capacidade dos alumnos e das alumnas
para identificar, e expresar con precisión conceptual e terminolóxica, non só os trazos
básicos das diferentes teorías éticas filosóficas e a súa dependencia das circunstancias
históricas nas que se elaboraron, senón tamén para descubrir e comprendelas diversas
interpretacións que do ben moral existen no seo da sociedade actual, reflectidas na
literatura, no cine, etc.
- A capacidade de seleccionar e integrar información procedente de diversas fontes en
relación coa problemática dos dereitos humanos.
A través deste criterio verificarase a capacidade do alumnado para seleccionar e integrar
fontes de información diferentes, así como para transferir conceptos desenvolvidos ó
longo do proceso de aprendizaxe a situacións e acontecementos relevantes da
actualidade (discriminación, tortura, terrorismo, ausencia de liberdades, etc.). O criterio
deberá verificar así mesmo o grao de sensibilidade do alumnado en relación cos citados
problemas.
- Analizar datos e problemáticas orixinadas polo uso en exclusiva dun modelo de
racionalidade puramente tecnolóxica e instrumental (desastres ecolóxicos, derivación
bélica da tecnoloxía, etc.).
Con este criterio preténdese verificala capacidade do alumno para valorar criticamente
as diversas funcións e usos da razón así como a capacidade para transferilos conceptos e
principios éticos desenvoltos ó longo do proceso de aprendizaxe a situacións concretas
reais.
3. MÍNIMOS ESIXÍBLES.
Dada a metodoloxía eminentemente práctica que se empregará na materia considerarase
indispensable a realización de todas as actividades propostas en clase e que deben
quedar rexistradas nos cadernos individuais. O caderno debe estar a disposición do
profesorado sempre que sexa requirido.
Así mesmo considerase indispensable a superación das probas tipo test que se realizaran
cada trimestre e que o alumnado pode practicar no apartado de autoavaliación do curso
web en liña.
153
4. CRITERIOS DE CUALIFICACIÓN.
Cualificación de cada avaliación: Ó remate do período avaliado faranse as medias
aritméticas:
1º. Avaliación e cualificación do traballo do alumnado na aula anotadas durante o
período trimestral, representará o 10% da cualificación.
2º. Avaliación e cualificación da capacidade de análise crítica e argumentada sobre un
dilema ou feito actual de estreita implicación para a ética e a filosofía do dereito,
representará o 10% da cualificación.
3º. Avaliación e cualificación das probas escritas (unha por avaliación), representará o
80 % da cualificación.
4º. Realización dun traballo (sobre libro, película, recolleita de novas, investigación,
etc.) ao longo do curso relacionado coa temática dos Dereitos Humanos, será
cualificado na proporción de 0 - 1 puntos e a nota aumentada á nota global do alumno/a
en xuño.
5. CRITERIOS DE PROMOCIÓN.
A cualificación de final do curso será a media aritmética das cualificacións obtidas nas
tres avaliacións parciais do curso.
6. METODOLOXÍA DIDÁCTICA.
Na media do posible o alumnado utilizará o curso en liña dispoñible na web do centro.
Cando no se poda utilizar a sala de Informática o alumnado recibirá material
fotocopiado para complementar as actividades.
As actividades que proporán ao alumnado serán variadas pero cun denominador común:
se pretende que o proceso da súa resolución sexa activo e motivador para o alumnado.
En xeral poderemos distinguir:
a) Actividades de investigación:
Trala lectura das páxinas propostas o alumno deberá reelaborar a información nun
documento persoal.
154
Son as actividades centrais do proceso educativo. En xeral, este tipo de actividades irán
encamiñadas a que o alumnado realice tarefas de investigación en diversos materiais,
usando para iso a Rede como si dunha inmensa biblioteca se tratara.
O alumno ou alumna poderá acceder á dirección electrónica como un vínculo máis de a
World Wide Web o ben (si non ten a conexión dispoñible) acceder a a mesma páxina en
a memoria do seu ordenador a través dos botóns que apareceran ao lado de cada
dirección.
b) Os dilemas morais
A solución de dilemas é un tipo de actividade moi importante cara á aplicación dos
coñecementos, porque ten dúas funcións non tema. Por unha parte incidir nos conflitos
cognitivos que se presentan e os modos de resolvelos. Pero máis fundamental, si cabe, é
que o alumno se de conta de que importa máis o razoamento utilizado que a solución
do conflito. Este exercicio debe levarse a cabo sen presa.
O alumnado poderá rectificar o seu razoamento tantas veces como sexa necesario ata
que de verdade teña usado "razóns" relevantes na súa argumentación. Debe plantexarse
este exercicio como un método de crecemento persoal, deixando claro que, aínda que
hai razoamentos mellores e peores, todos debemos pasar polas etapas de crecemento
moral previstas pola sicología e que ese crecemento é froito do noso empeño persoal e
tamén dun proceso de maduración temporal.
c) O traballo con textos:
Non contexto da realización das actividades para a aprendizaxe dos contidos e
destrezas, acorde co modelo que aquí estamos propugnando, os textos ocuparán un lugar
fundamental, aínda que non serán o único recurso posible.
Por unha parte, dada a natureza das materias de filosofía, o seu é inevitable e necesario,
posto que a información filosófica consiste esencialmente na obra escrita dos grandes
pensadores históricos. Así que aínda que se ofreza ao alumnado información a través de
medios como a imaxe, o arte ou a música, a explicación e uso dos principais conceptos
filosóficos só se atopa nos textos dos grandes filósofos.
O traballo con textos pretende apartar ao alumnado do memorismo pasivo e armonizar
a aprendizaxe por recepción coa aprendizaxe por descubrimento motivando ao
alumnado a realizar unha actividade reconstrutora do aprendido.
Ao longo de cada lección, algúns destes textos ofertaranse unicamente como lectura e
outros en cambio irán acompañados de cuestións que inciten á reflexión sobre os
mesmos e obrigen ao alumno ou alumna a centrar a atención naqueles conceptos e tesis
que o tema sobre o que se está a traballar requira.
155
Estrutura xeral das leccións.
Cada bloque propón un tema, e cada tema desenvolvese a través de catro leccións, que
se caracterizan por presentarán un único contido conceptual.
Cuestións previas: Como o seu nome indica, son previas a calquera desenvolvemento
temático, sexa este por medio de informacións textuais ou explicacións do profesor.
Consisten en propor cuestións acerca da experiencia previa de alumnos e alumnas, tanto
cotidiá como filosófica, segundo o momento da aprendizaxe no que se sitúe. A súa
misión é facer explícitos os preconceptos do alumno respecto do tema e reforzar os
coñecementos necesarios para comezar a ampliar o tema. A discusión sobre o que o
alumnado sinte como algo obvio e a pluralidade de respostas que xorden ao respecto,
provocan que se fagan explícitos os preconceptos (acertados o non) e se comece a
reflexión sobre o problema.
Representan o instrumento do que nos serviremos en cada unidade para lograr a
conexión entre o que o alumno ou alumna xa sabe e a nova información que queremos
que asimile e integre. Deste xeito converteranse nun elemento de organización do
material a traballar. Das respostas e debates suscitados polas cuestións previas debe
extraerse o guión para o desenvolvemento do tema.
Entre as actividades máis utilizadas están a lectura de textos motivadores, a visión de
películas ou vídeos, etc.
Cuestións de comprensión (aparecen en 2 apartados: comprensión 1 e 2).
A aprendizaxe de contidos ten que basearse na relación do alumnado co tema a tratar,
para que a asimilación de novos contidos sexa significativa e poidan ser usados polos
alumnos e alumnas en novas e diversas situacións que se lles presenten na súa
experiencia. Para conseguir iso, é necesario que os alumnos teñan unha actitude activa
ante o proceso de aprendizaxe, realizando (a través das actividades) unha investigación
que lles proporcione certa autonomía de discurso ante un problema ou tema.
As actividades de investigación en distintos medios de información son centrais na nosa
proposta porque non se podería conseguir esta autonomía sen elas. Estas actividades
deberán axudar ao alumno a reconstruír os contidos do tema a través dun traballo
persoal e para iso son necesarios dous factores:
- Que o tema se faga problemático para os estudantes.
- Que se lles de a oportunidade de elaborar unha resposta persoal ao problema.
Por iso todas as actividades de desenvolvemento levan ao alumno (a través de enlaces)
156
ás diversas fontes de información que presenten o problema e axuden a resolvelo:
páxinas web, textos, vídeos, películas....
De acordo co proposto pola actual Lei educativa, os contidos non son só conceptuais,
senón tamén actitudinais (tolerancia, respecto, participación.....) e procedimentais
(discusión, debate, argumentación...) Entendemos que estes contidos non poden
aparecer fragmentados no deseño do material de ensino, senón que deben estar
integrados en cada unha das actividades que se propón.
Explicación.
Este apartado se presenta como un recurso mais, en parte para que o alumnado teña un
resumo final do tema que lle guíe de novo por todas as actividades que realizou, pero en
parte tamén como un posible documento a ampliar, a través das suxestións dos alumnos
e alumnas nos seus propios documentos de traballo. En calquera caso non se presenta
como unha resposta definitiva e non debe, en ningún caso, utilizarse como a única fonte
de información para o tema.
A explicación do tema debe ser unha axuda complementaria á actividade do alumnado e
lle consultará ao final de cada lección. Ao mesmo tempo ten a función de recapitular
partes dun problema ou un tema, polo que a información que atoparemos alí non será
distinta de a que o alumno o alumna xerara pola súa conta.
De calquera xeito esa explicación non debe constituír o eixo da clase, nin o estudo do
tema se ten que organizar ao redor dela. Al contrario, o alumno ou alumna deberá
executar o traballo de redactar un discurso explicativo do tema, reconstruíndo as
informacións subministradas nunha redacción coherente, estruturada e de carácter
persoal. A intervención de a explicación do tema deberá perseguir orientar os debates e
investigacións, fixando os conceptos correctos e esixindo do alumnado o uso de
argumentos organizados e razoados.
7. PROCEDEMENTOS DE AVALIACIÓN E CUALIFICACIÓN.
A) Procedementos de observación sistemática da actividade cotiá dos/as
alumnos/as.
Rexistro sobre a convivencia na aula. As actitudes de carácter comportamental
serán valorados a través dun rexistro-rúbrica
B) Análise das producións dos/as alumnos/as (a nivel individual ou en grupo):
- Pautas guiadas sobre vídeos, audios ou lecturas.
157
- Traballos individuais ou colectivos, relatos. O alumno presentará un ou dous
traballo por trimestre.
Os relatos presentaranse seguindo a estrutura de tese, argumento e conclusión e
incluíndo os campos das pautas .
Os traballos poderán ser escritos ou orais, individuais ou por grupo.
CRITERIOS DE CUALIFICACIÓN
PROCEDEMENTOS/
INSTRUMENTOS CUALIFICARASE %
Rexistro de convivencia
- Ítems respecto ao comportamento e a actitude cara a
materia: asistencia, traer o material, respectar as quendas
de palabra, escoitar activamente, participar con respecto...
10%
Pautas guiadas sobre o
libro de texto, vídeos e
textos ou fragmentos de
libros
- Cumprimentar pertinentemente os campos formulados
na pauta e entrega no prazo establecido. 30%
Probas Escritas
- Correcta presentación
- Corrección sintáctica e ortográfica, e claridade, rigor e
coherencia .
- Seguir unha estrutura de: Tese, Argumento,Conclusión
incluíndo os campos da pauta (título, tema , preguntas,
premisas, argumentos, obxeccións, exemplos e reflexións
persoais)
60%
CRITERIOS SOBRE AVALIACIÓN, CUALIFICACIÓN E PROMOCIÓN
Na cualificación de xuño terase en conta:
- O rexistro de clase. Valorarase a organización, a realización de todas as pautas
sinaladas (título, tema, preguntas, premisas, argumentos, obxeccións, exemplos e
reflexións persoais) na aula , a boa presentación e a coherencia argumentativa e
reflexiva. Terase que entregar dentro da data sinalada. As actividades entregadas fóra de
158
prazo serán penalizadas coa redución de 25 décimas por cada día de atraso. En ningún
caso se valorará unha actividade copiada por outro/a compañeiro/a.
- Os relatos e probas escritas de cada unidade de acordo cos contidos especificados. O
feito de descubrir a un/unha alumno/a copiando implicará unha cualificación de 0.
-A media das notas obtidas nos apartados citados representará un 90% da nota. En
ningún caso se fará a media cunha nota inferior ao 30% nalgún dos apartados
anteriores.
- A actitude na aula, a asistencia, a participación, o interese amosado e a iniciativa
persoal, e o respecto ás normas de convivencia pode representar un 10% da nota de cada
avaliación.
- A nota final será a media da primeira, segunda e terceira avaliación. En ningún caso
se fará media cunha avaliación con nota inferior a 3.
RECUPERACIÓN DURANTE O CURSO.
Se o seguimento do curso e a realización e participación nas actividades foi
minimamente adecuado, o alumno/a pode optar a recuperar parte ou a totalidade da
materia con vistas a conseguilo 5, número non negociable de nota media. Haberá un
exame de recuperación da Primeira avaliación, outro da Segunda e outro da Terceira;
eses exames serán nas datas menos cargadas para o alumnado. Cada exame substitúe a
nota de cada avaliación completa e, polo tanto, puntúa sobre 10.
Farase unha recuperación final para casos excepcionais a final de curso coa
condición, para poder realizar este exame, de ter entregado como mínimo a metade das
actividades requiridas.
Consistirá na recollida de pautas e posterior relato do libro de Justicia de Michael
Sandel
Esta proba servirá para acadar o aprobado cun máximo de 5 puntos.
Na cualificación de setembro farase unha proba a partir dunha das pautas
traballadas durante o curso que consistirá en crear un relato que coordine os campos en
que se divide a pauta e recollerase a lectura, con pauta guiada, dos tres libros xa citados
con anterioridade.
8. MATERIAIS E RECURSOS DIDÁCTICOS. LIBROS DE TEXTO.
Como libro de consulta utilizarase: ―Ética e Filosofía do Dereito‖ de Pedro Pérez,
Editorial Xerais.
Material audiovisual: películas e documentais relacionados coa temática estudada.
159
Prensa escrita periódica e especializada.
Apuntamentos complementarios sobre os diferentes contidos que considere o/a
profesor/a.
Selección de comentarios de texto para cada unidade.
9. PROGRAMACIÓN CORRESPONDENTE AOS TEMAS TRANSVERSAIS.
A educación moral e cívica non pode considerarse un tema transversal neste caso, xa
que forma parte dos contidos da materia. A educación para a paz e para a igualdade
entre os sexos está presente en moitas das actividades prácticas (dilemas morais,
comentarios de texto). O resto dos temas, educación para a saúde e a calidade de vida, a
educación ambiental, a educación sexual, a educación do consumidor, a educación para
o lecer e a educación vial, serán propostos como obxecto de análise cando se traballe
con prensa escrita.
10. ACTIVIDADES COMPLEMENTARIAS E EXTRAESCOLARES.
Ofrecerase ao alumnado a posibilidade de participar en concursos escolares así como a
visita a exposicións de especial interese para os contidos de Ética e filosofía do dereito
que se vaian programando ao longo do curso.
11. MEDIDAS DE ATENCIÓN Á DIVERSIDADE.
Como medidas de reforzo e recuperación propoñerase a posibilidade de realizar un
traballo persoal sobre os aspectos nos que o alumno non mostrou a suficiente
comprensión.
12. ALUMNADO CON MATERIAS PENDENTES.
Non hai alumnado nesta situación.
11. VALORES ÉTICOS 1º ESO
1. Obxectivos xerais de Educación Secundaria.160
160
2. Obxectivos da área de Valores Éticos.161
3. Competencias clave, indicadores e descritores.163
4. Contribución da área ao desenvolvemento das competencias clave.169
5. Organización e secuencia de contidos.Temporización.Obxectivos mínimos.173
6. Criterios de avaliación e estándares de aprendizaxe.176
7. Criterios metodolóxicos e estratexias didácticas xerais para utilizar na aula.184
8. Actividades complementarias.185
9. Criterios e instrumentos de cualificación e promoción.185
10. Recursos didácticos.186
11. Medidas de atención á diversidade e inclusión.186
12. Avaliación da programación didáctica.187
1. OBXECTIVOS XERAIS DA EDUCACIÓN SECUNDARIA
A Educación Secundaria Obrigatoria contribuirá a desenvolver nos alumnos e nas
alumnas as capacidades que lles permitan:
a) Asumir responsablemente os seus deberes; coñecer e exercer os seus dereitos no
respecto aos demais; practicar a tolerancia, a cooperación e a solidariedade entre as
persoas e grupos; exercitarse no diálogo afianzando os dereitos humanos e a
igualdade de trato e de oportunidades entre mulleres e homes, como valores comúns
dunha sociedade plural, e prepararse para o exercicio da cidadanía democrática.
b) Desenvolver e consolidar hábitos de disciplina, estudo e traballo individual e en
equipo como condición necesaria para unha realización eficaz das tarefas da
aprendizaxe e como medio de desenvolvemento persoal.
c) Valorar e respectar a diferenza de sexos e a igualdade de dereitos e oportunidades
entre eles. Rexeitar a discriminación das persoas por razón de sexo ou por calquera
outra condición ou circunstancia persoal ou social. Rexeitar os estereotipos que
supoñan discriminación entre homes e mulleres, así como calquera manifestación de
violencia contra a muller.
d) Fortalecer as súas capacidades afectivas en todos os ámbitos da personalidade e nas
súas relacións cos demais e resolver pacificamente os conflitos, así como rexeitar a
violencia, os prexuízos de calquera tipo e os comportamentos sexistas.
e) Desenvolver destrezas básicas na utilización das fontes de información para, con
sentido crítico, incorporar novos coñecementos. Adquirir unha preparación básica no
campo das tecnoloxías, especialmente as da información e a comunicación.
f ) Concibir o coñecemento científico como un saber integrado, que se estrutura en
distintas disciplinas, así como coñecer e aplicar os métodos para identificar os
problemas nos diversos campos do coñecemento e da experiencia.
g) Desenvolver o espírito emprendedor e a confianza nun mesmo, a participación, o
sentido crítico, a iniciativa persoal e a capacidade para aprender a aprender,
planificar, tomar decisións e asumir responsabilidades.
161
h) Comprender e expresar con corrección, oralmente e por escrito, na lingua castelá e,
se a houbese, na lingua cooficial da comunidade autónoma, textos e mensaxes
complexas, e iniciarse no coñecemento, a lectura e o estudo da literatura.
i ) Comprender e expresarse nunha ou máis linguas estranxeiras de xeito apropiado.
j ) Coñecer, valorar e respectar os aspectos básicos da cultura e a historia propias e dos
demais, así como o patrimonio artístico e cultural.
k) Coñecer e aceptar o funcionamento do propio corpo e o dos outros, respectar as
diferenzas, afianzar os hábitos de coidado e saúde corporais e incorporar a educación
física e a práctica do deporte para favorecer o desenvolvemento persoal e social.
Coñecer e valorar a dimensión humana da sexualidade en toda a súa diversidade.
Valorar criticamente os hábitos sociais relacionados coa saúde, o consumo, o coidado
dos seres vivos e o ambiente, e contribuír así á súa conservación e mellora.
l ) Apreciar a creación artística e comprender a linguaxe das distintas manifestacións
artísticas, utilizando diversos medios de expresión e representación.
2. OBXECTIVOS DA ÁREA DE VALORES ÉTICOS
1. Valorar a dignidade humana para entender o que significa ser persoa e poder
valorarse a si mesmo e aos que o rodean.
2. Descubrir a importancia dos valores éticos na formación da personalidade e a
autoestima.
3. Comprender o concepto de virtude en Aristóteles para establecer relacións entre os
actos, os hábitos e o carácter no desenvolvemento da personalidade.
4. Coñecer o concepto e as causas da crise de identidade que xorde na adolescencia.
5. Tomar conciencia da importancia que ten o desenvolvemento da autonomía e o
control persoais no crecemento persoal e nas crises de identidade adolescentes, para
poder identificar as súas causas e detectar as influencias que exercen os grupos
sociais na personalidade.
6. Identificar os trazos máis característicos dos grupos de adolescentes reflexionando
sobre a influencia que exercen sobre o individuo.
7. Recoñecer a diferenza entre autonomía e heteronomía desde a concepción kantiana.
8. Tomar conciencia da importancia que teñen o desenvolvemento da autonomía e o
control da conduta no crecemento moral da persoa cara á vida adulta.
9. Identificar as aptitudes que posúe o ser humano para construír un autoconcepto
positivo e potenciar a súa autoestima.
10. Reflexionar sobre as propias emocións para recoñecelas en situacións cotiás e poder
mellorar as habilidades emocionais.
11. Comprender o concepto de intelixencia emocional e valorar a súa importancia na
personalidade e no carácter moral do ser humano para mellorar as súas habilidades
emocionais.
162
12. Recoñecer a relación do ser humano co contorno e os axentes sociais que o
conforman, entendendo a súa influencia no desenvolvemento moral da persoa e
valorando a vida en sociedade desde valores éticos recoñecidos.
13. Desenvolver certas habilidades sociais e técnicas de comunicación para dominar
formas e xestos habituais que favorezan tanto as relacións interpersoais como o
respecto á dignidade e aos dereitos das persoas.
14. Entender a influencia das virtudes e dos valores éticos no establecemento
respectuoso e comprensivo de relacións interpersoais, así como no exercicio da
liberdade individual e social.
15. Sinalar os límites entre a liberdade persoal e a social, marcados pola ética e os
dereitos humanos.
16. Valorar a importancia das habilidades emocionais, sociais e asertivas, co fin de
moldear a personalidade a través de valores e virtudes éticos que favorezan as
relacións interpersoais positivas e respectuosas, asegurando así unha vida en
sociedade máis xusta e enriquecedora.
17. Recoñecer a vida privada e pública das persoas para trazar os límites da liberdade
individual e social.
18. Apreciar o efecto que producen os valores na conduta individual e social,
identificar os problemas derivados da súa ausencia e promovelos en beneficio das
persoas e da sociedade.
19. Describir as semellanzas e as diferenzas que existen entre a moral e a ética,
valorando a importancia desta última para actuar de forma racional.
20. Identificar a liberdade como base que sostén a moral da persoa e a intelixencia, a
vontade e as normas éticas como medios que rexen a súa conduta.
21. Explicar a función dos valores éticos na vida persoal e social do ser humano,
destacando a importancia de ser respectados.
22. Coñecer como se creou a ONU e o momento histórico que impulsou a elaboración
da DUDH, destacando o seu valor como fundamento ético universal da
lexitimidade do dereito e dos Estados.
23. Entender e valorar o contido da DUDH, facendo especial fincapé no respecto á
dignidade humana como base de todos os dereitos humanos.
24. Coñecer o panorama actual respecto ao exercicio dos dereitos da muller e da
infancia en gran parte do mundo, coñecendo as causas da situación e tomando
conciencia delas, co fin de promover a súa solución.
3. COMPETENCIAS CLAVE, INDICADORES E DESCRITORES3. DESCRIT
COMPETENCIAS INDICADORES DESCRITORES
163
CLAVE
Competencia matemática
e competencias básicas en
ciencia e tecnoloxía
Coidado do contorno
ambiental e dos seres
vivos
- Interactuar co contorno
natural de xeito respectuoso.
- Comprometerse co uso
responsable dos recursos
naturais para promover un
desenvolvemento sostible.
- Respectar e preservar a vida
dos seres vivos do seu
contorno.
- Tomar conciencia dos
cambios producidos polo ser
humano no contorno natural
e as repercusións para a vida
futura.
Vida saudable
- Desenvolver e promover
hábitos de vida saudable en
canto á alimentación e ao
exercicio físico.
- Xerar criterios persoais sobre
a visión social da estética do
corpo humano fronte ao seu
coidado saudable.
A ciencia no día a día
- Recoñecer a importancia da
ciencia na nosa vida cotiá.
- Aplicar métodos científicos
rigorosos para mellorar a
comprensión da realidade
circundante en distintos
ámbitos (biolóxico,
xeolóxico, físico, químico,
tecnolóxico, xeográfico...).
- Manexar os coñecementos
sobre ciencia e tecnoloxía
para solucionar problemas,
comprender o que acontece
arredor nosa e responder
preguntas.
Manexo de elementos
matemáticos
- Coñecer e utilizar os
elementos matemáticos
básicos: operacións,
164
magnitudes, porcentaxes,
proporcións, formas
xeométricas, criterios de
medición e codificación
numérica, etc.
- Comprender e interpretar a
información presentada en
formato gráfico.
- Expresarse con propiedade
na linguaxe matemática.
Razoamento lóxico e
resolución de problemas
- Organizar a información
utilizando procedementos
matemáticos.
- Resolver problemas
seleccionando os datos e as
estratexias apropiadas.
- Aplicar estratexias de
resolución de problemas a
situacións da vida cotiá.
Comunicación lingüística
Comprensión oral e
escrita
- Comprender o sentido dos
textos escritos e orais.
- Manter unha actitude
favorable cara á lectura.
Expresión oral e escrita
- Expresarse oralmente con
corrección, adecuación e
coherencia.
- Utilizar o vocabulario
adecuado, as estruturas
lingüísticas e as normas
ortográficas e gramaticais
para elaborar textos escritos
e orais.
- Compoñer distintos tipos de
textos creativamente con
sentido literario.
Normas de comunicación
- Respectar as normas de
comunicación en calquera
contexto: quenda de palabra,
escoita atenta ao
interlocutor...
- Manexar elementos de
comunicación non verbal, ou
165
en diferentes rexistros, nas
diversas situacións
comunicativas.
Comunicación noutras
linguas
- Entender o contexto
sociocultural da lingua, así
como a súa historia para usar
mellor a devandita lingua.
- Manter conversas noutras
linguas sobre temas cotiáns
en distintos contextos.
- Utilizar os coñecementos
sobre a lingua para buscar
información e ler textos en
calquera situación.
- Producir textos escritos de
diversa complexidade para o
seu uso en situacións cotiás
ou en materias diversas.
Competencia dixital
Tecnoloxías da
información
- Empregar distintas fontes
para a busca de información.
- Seleccionar o uso das
distintas fontes segundo a
súa fiabilidade.
- Elaborar e publicitar
información propia derivada
de información obtida a
través de medios
tecnolóxicos.
Comunicación
audiovisual
- Utilizar as distintas canles de
comunicación audiovisual
para transmitir informacións
diversas.
- Comprender as mensaxes
que veñen dos medios de
comunicación.
Utilización de
ferramentas dixitais
- Manexar ferramentas dixitais
para a construción de
coñecemento.
- Actualizar o uso das novas
tecnoloxías para mellorar o
166
traballo e facilitar a vida
diaria.
- Aplicar criterios éticos no
uso das tecnoloxías.
Conciencia e expresións
culturais
Respecto polas
manifestacións culturais
propias e alleas
- Mostrar respecto cara ao
patrimonio cultural mundial
nas súas distintas vertentes
(artístico-literaria,
etnográfica, científico-
técnica...) e cara ás persoas
que contribuíron ao seu
desenvolvemento.
- Valorar a interculturalidade
como unha fonte de riqueza
persoal e cultural.
- Apreciar os valores culturais
do patrimonio natural e da
evolución do pensamento
científico.
Expresión cultural e
artística
- Expresar sentimentos e
emocións mediante códigos
artísticos.
- Apreciar a beleza das
expresións artísticas e das
manifestacións de
creatividade e fomentar o
gusto pola estética no ámbito
cotián.
- Elaborar traballos e
presentacións con sentido
estético.
Competencias sociais e
cívicas
Educación cívica e
constitucional
- Coñecer as actividades
humanas, adquirir unha idea
da realidade histórica a partir
de distintas fontes e
identificar as implicacións
que ten vivir nun Estado
social e democrático de
dereito referendado por unha
constitución.
- Aplicar dereitos e deberes da
167
convivencia cidadá no
contexto da escola.
Relación cos demais
- Desenvolver capacidade de
diálogo cos demais en
situacións de convivencia e
traballo e para a resolución
de conflitos.
- Mostrar dispoñibilidade para
a participación activa en
ámbitos de participación
establecidos.
- Recoñecer riqueza na
diversidade de opinións e
ideas.
Compromiso social
- Aprender a comportarse
desde o coñecemento dos
distintos valores.
- Concibir unha escala de
valores propia e actuar
conforme a ela.
- Evidenciar preocupación
polos máis desfavorecidos e
respecto aos distintos ritmos
e potencialidades.
- Involucrarse ou promover
accións cun fin social.
168
Sentido de iniciativa e
espírito emprendedor
Autonomía persoal
- Optimizar recursos persoais
apoiándose nas fortalezas
propias.
- Asumir as responsabilidades
encomendadas e dar conta
delas.
- Ser constante no traballo,
superando as dificultades.
- Dirimir a necesidade de
axuda en función da
dificultade da tarefa.
Liderado
- Xestionar o traballo do grupo
coordinando tarefas e
tempos.
- Contaxiar entusiasmo pola
tarefa e ter confianza nas
posibilidades de alcanzar
obxectivos.
- Priorizar a consecución de
obxectivos grupais sobre os
intereses persoais.
Creatividade
- Xerar novas e diverxentes
posibilidades desde
coñecementos previos dun
tema.
- Configurar unha visión de
futuro realista e ambiciosa.
- Atopar posibilidades no
contorno que outros non
aprecian.
Emprendemento
- Optimizar o uso de recursos
materiais e persoais para a
consecución de obxectivos.
- Mostrar iniciativa persoal
para iniciar ou promover
accións novas.
- Asumir riscos no
desenvolvemento das tarefas
ou os proxectos.
- Actuar con responsabilidade
social e sentido ético no
traballo.
169
Aprender a aprender
Perfil de aprendiz
- Identificar potencialidades
persoais como aprendiz:
estilos de aprendizaxe,
intelixencias múltiples,
funcións executivas...
- Xestionar os recursos e as
motivacións persoais en
favor da aprendizaxe.
- Xerar estratexias para
aprender en distintos
contextos de aprendizaxe.
Ferramentas para
estimular o pensamento
- Aplicar estratexias para a
mellora do pensamento
creativo, crítico, emocional,
interdependente...
- Desenvolver estratexias que
favorezan a comprensión
rigorosa dos contidos.
Planificación e avaliación
da aprendizaxe
- Planificar os recursos
necesarios e os pasos que se
deben realizar no proceso de
aprendizaxe.
- Seguir os pasos establecidos
e tomar decisións sobre os
pasos seguintes en función
dos resultados intermedios.
- Avaliar a consecución de
obxectivos de aprendizaxe.
- Tomar conciencia dos
procesos de aprendizaxe.
4. CONTRIBUCIÓN DA ÁREA DE VALORES ÉTICOS ÁS COMPETENCIAS
CLAVE
Na área de Valores Éticos incidiremos no adestramento de todas as competencias de
xeito sistemático, facendo fincapé nos descritores máis afíns á área.
Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía
170
O desenvolvemento desta competencia nesta área permítenos afondar no eixe sobre o
que xira todo o currículo básico e o carácter específico do saber ético, xa que todo
problema ou situación implica unha demostración racional. Así mesmo, esta
competencia ofrece a oportunidade de realizar argumentacións, considerar e realizar
xuízos morais e aplicar estratexias de resolución de problemas.
Os descritores que podemos traballar son:
- Comprometerse co uso responsable dos recursos naturais para promover un
desenvolvemento sostible.
- Tomar conciencia dos cambios producidos polo ser humano no contorno natural e as
súas repercusións na vida futura.
- Xerar criterios persoais sobre a visión social da estética do corpo humano fronte ao
coidado saudable.
- Aplicar métodos científicos rigorosos para mellorar a comprensión da realidade
circundante en distintos ámbitos (biolóxico, xeolóxico, físico, químico, tecnolóxico,
xeográfico...).
- Manexar os coñecementos sobre ciencia e tecnoloxía para solucionar problemas,
comprender o que acontece arredor nosa e responder preguntas.
- Coñecer e utilizar os elementos matemáticos básicos: operacións, magnitudes,
porcentaxes, proporcións, formas xeométricas, criterios de medición e codificación
numérica, etc.
- Organizar a información utilizando procedementos matemáticos.
- Resolver problemas seleccionando os datos e as estratexias apropiadas.
- Aplicar estratexias de resolución de problemas a situacións da vida cotiá.
Comunicación lingüística
Para o bo desenvolvemento desta competencia, será decisivo o fomento da lectura, a
análise e a reflexión sobre libros e textos relacionados cos contidos curriculares. Deste
xeito, desenvolveranse a comprensión lectora e a expresión oral e escrita, á vez que se
adquiren coñecementos sobre os valores éticos e os dereitos humanos.
Por outro lado, contribuirase conxuntamente á comunicación lingüística e á transmisión
de valores a través da exposición e da resolución de dilemas morais, pois estes esixen
poñer en práctica habilidades como a escoita activa, a empatía e a expresión de ideas e
de sentimentos, utilizando a linguaxe verbal e a non verbal.
Os descritores que podemos utilizar serán:
- Comprender o sentido dos textos escritos e orais.
- Manter unha actitude favorable cara á lectura.
- Expresarse oralmente con corrección, adecuación e coherencia.
- Utilizar o vocabulario adecuado, as estruturas lingüísticas e as normas ortográficas e
gramaticais correctas para elaborar textos escritos e orais.
- Manexar elementos de comunicación non verbal en diferentes rexistros e nas diversas
situacións comunicativas.
171
- Respectar as normas de comunicación en calquera contexto: quenda de palabra,
escoita atenta ao interlocutor...
- Compoñer distintos tipos de textos de forma creativa con sentido literario.
- Producir textos escritos de diversa complexidade para o seu uso en situacións cotiás
ou en materias diversas.
Competencia dixital
Desenvolver a competencia dixital desde esta área axudaranos a manexar ferramentas
que posibiliten o acceso ao coñecemento de feitos sociais, de documentos históricos e
de tratados internacionais que poñan de relevo a contribución dos valores éticos á
sociedade. Á súa vez, proporcionará ao alumnado a oportunidade de entender a relación
que existe entre a tecnoloxía e os valores éticos, para que aprenda a facer un bo uso dela
no seu tempo libre.
Podemos adestrar os seguintes descritores:
- Empregar distintas fontes para a busca de información.
- Seleccionar o uso das distintas fontes segundo a súa fiabilidade.
- Elaborar información propia derivada de información obtida a través de medios
tecnolóxicos.
- Manexar ferramentas dixitais para a construción de coñecemento.
- Comprender as mensaxes elaboradas en códigos diversos.
- Actualizar o uso das novas tecnoloxías para mellorar o traballo e facilitar a vida
diaria.
- Aplicar criterios éticos no uso das tecnoloxías.
Conciencia e expresións culturais
Esta área contribúe á competencia de conciencia e expresións culturais na medida que
posibilita a adquisición de pautas persoais, interpersoais e interculturais que permiten
participar de forma eficaz e construtiva en calquera sociedade democrática, respectando
os valores e os dereitos socialmente recoñecidos.
Os descritores que adestraremos nesta competencia son:
- Valorar a interculturalidade como unha fonte de riqueza persoal e cultural.
- Expresar sentimentos e emocións desde códigos artísticos.
- Apreciar a beleza das expresións artísticas e as manifestacións de creatividade e
fomentar o gusto pola estética no ámbito cotián.
- Elaborar traballos e presentacións con sentido estético.
Competencias sociais e cívicas
A área de Valores Éticos é, sen dúbida, a materia desde onde se traballan de forma máis
directa as competencias sociais e cívicas do alumnado. As habilidades sociais e de
colaboración increméntanse cando se reflexiona sobre o fundamento ético da sociedade
e se toma conciencia da importancia dos seus valores éticos e morais. Á súa vez, ofrece
172
a posibilidade de resolver conflitos interpersoais de forma construtiva, polo que o
alumnado non só fortalece a súa identidade persoal, senón que desenvolve actitudes
como a tolerancia, a asertividade, a solidariedade e o respecto á pluralidade cultural,
política, relixiosa ou de calquera outra natureza.
Os indicadores desta competencia poden facilitar o adestramento de cada un dos
descritores que enunciamos a continuación:
- Coñecer as actividades humanas, adquirir unha idea da realidade histórica a partir de
distintas fontes e identificar as implicacións que ten vivir nun Estado social e
democrático de dereito referendado por unha constitución.
- Aplicar dereitos e deberes da convivencia cidadá no contexto da escola.
- Desenvolver a capacidade de diálogo cos demais en situacións de convivencia e de
traballo, e para a resolución de conflitos.
- Mostrar dispoñibilidade para a participación activa en ámbitos de participación
establecidos.
- Recoñecer a riqueza da diversidade de opinións e de ideas.
- Aprender a comportarse desde o coñecemento dos distintos valores.
- Concibir unha escala de valores propia e actuar conforme a ela.
- Evidenciar preocupación polos máis desfavorecidos e respecto aos distintos ritmos e
potencialidades.
- Involucrarse ou promover accións cun fin social.
Sentido de iniciativa e espírito emprendedor
Para exercer dun modo consciente, crítico e reflexivo o exercicio da liberdade e
emprender accións que beneficien a sociedade, resulta necesario que os alumnos e as
alumnas desenvolvan aspectos como a autonomía, o liderado, a creatividade ou a
iniciativa persoal.
Desde esta área considéranse tarefas e situacións reais e hipotéticas que permiten o
adestramento das devanditas habilidades. Isto vai posibilitar que o alumnado expoña as
súas ideas, inicie accións novas, asuma responsabilidades ou xestione os recursos
materiais e persoais que ten ao seu alcance.
Neste caso, os descritores que cumpriría adestrar serían:
- Optimizar recursos persoais apoiándose nas fortalezas.
- Asumir as responsabilidades encomendadas e dar conta delas.
- Ser constante no traballo superando as dificultades.
- Dirimir a necesidade de axuda en función da dificultade da tarefa.
- Xestionar o traballo do grupo coordinando tarefas e tempos.
- Asumir riscos no desenvolvemento das tarefas ou dos proxectos.
- Actuar con responsabilidade social e sentido ético no traballo.
- Mostrar iniciativa persoal para iniciar ou promover accións novas.
- Optimizar o uso de recursos materiais e persoais para a consecución dos obxectivos.
- Atopar posibilidades no contorno que outros non aprecian.
- Xerar novas e diverxentes posibilidades desde coñecementos previos dun tema.
173
Aprender a aprender
A competencia de aprender a aprender implica ser consciente das necesidades e dos
procesos de aprendizaxe, o recoñecemento de oportunidades e a habilidade de superar
dificultades para poder aprender con éxito. Esta promóvese na área de Valores Éticos
mediante o exercicio de procesos cognitivos como analizar, sintetizar, relacionar,
comparar ou argumentar, así como favorecendo o interese por descubrir a verdade e os
valores que impregnan as experiencias da súa vida cotiá.
Os descritores que poderiamos utilizar para adestrar esta competencia serían:
- Identificar potencialidades persoais como aprendiz: estilos de aprendizaxe,
intelixencias múltiples, funcións executivas...
- Xestionar os recursos e as motivacións persoais en favor da aprendizaxe.
- Xerar estratexias para aprender en distintos contextos de aprendizaxe.
- Aplicar estratexias para a mellora do pensamento creativo, crítico, emocional,
interdependente...
- Desenvolver estratexias que favorezan a comprensión rigorosa dos contidos.
- Planificar os recursos necesarios e os pasos que se deben realizar no proceso de
aprendizaxe.
- Avaliar a consecución dos obxectivos de aprendizaxe.
- Tomar conciencia dos procesos de aprendizaxe.
5. ORGANIZACIÓN E SECUENCIA DE CONTIDOS.TEMPORALIZACIÓN.
OBXECTIVOS MÍNIMOS,
Bloque 1. A dignidade da persoa
1. A persoa e a súa dignidade ética.
- O concepto de persoa e as súas características.
- A autonomía moral.
2. A intelixencia emocional e a súa importancia na vida moral.
- A intelixencia emocional e as súas características.
- Emocións, sentimentos e valores éticos.
- A vida intrapersoal e as virtudes éticas.
- As habilidades emocionais, segundo Goleman, e o desenvolvemento moral.
- A introspección.
174
3. A adolescencia, a crise da identidade persoal e os valores éticos.
- A adolescencia: as súas características e a crise da identidade persoal.
- O proxecto persoal de vida e a función dos valores éticos.
- Os grupos de adolescentes e os valores éticos.
4. A personalidade e os valores éticos.
- A personalidade e o seu proceso de construción.
- A autodeterminación e a adquisición das virtudes e dos valores éticos persoais.
- Actos, hábitos e carácter.
- A importancia da virtude en Aristóteles.
5. A autodeterminación e os valores éticos.
- O papel da liberdade e os valores éticos na construción da propia identidade e
a súa autoestima.
Bloque 2. A comprensión, o respecto e a igualdade nas relacións interpersoais
1. O desenvolvemento social no ser humano, as relacións interpersoais e a vida
moral.
- A socialización e a interiorización das normas morais.
- A crítica racional como medio de superación social e cultural.
- A dignidade da persoa e as relacións interpersoais.
- Os valores éticos nas relacións entre o individuo e a sociedade.
- As virtudes éticas nas relacións interpersoais.
- A importancia das virtudes e dos valores éticos nas relacións interpersoais.
- O respecto aos valores éticos a través das habilidades sociais e a asertividade.
- As relacións entre a sociedade e o individuo, o ámbito público e o privado, a
liberdade individual e a social.
Bloque 3. A reflexión ética
1. As relacións entre ética e moral.
- A ética e a súa relación coa moral.
- A reflexión ética e o desenvolvemento humano.
- Os valores, características e xerarquía.
- Os valores éticos e a súa relación coa plena realización humana.
Bloque 4. Os valores éticos, o dereito, a DUDH e outros tratados internacionais
sobre dereitos humanos
1. Os dereitos humanos e a DUDH.
- Características dos dereitos humanos.
- As tres xeracións de dereitos humanos, orixe histórica e documental.
- Os dereitos da muller e da infancia no século XXI, a súa problemática
específica e a necesidade da súa difusión e respecto.
175
Temporalización
Bloque 1. 1ª Avaliación.
Bloque 2 e 3. 2ª Avaliación.
Bloque 4. 3ª Avaliación.
Obxectivos mínimos 1º ESO
Bloque 1. A dignidade da persoa
1. O concepto problemático de persoa. Significado etimolóxico.
2. Dignidade da persoa: a persoa como ser moral.
3. dolescencia: crise de identidade, formación de grupos e influencia do grupo no/na
adolescente.
4. Desenvolvemento da autonomía persoal na adolescencia. Control da conduta e
escolla de valores éticos.
5. A intelixencia emocional e o seu papel no desenvolvemento moral da persoa.
6. Introspección: autocoñecemento, autocontrol e autonomía.
interpersoais
1. A natureza social do ser humano.
2. Proceso de socialización: interiorización de valores e normas morais.
3. Diferenza entre a vida privada (regulada pola ética) e a vida pública (regulada polo
dereito). ímites da liberdade nos dous ámbitos.
4. sertividade e respecto á dignidade das outras persoas.
1. Diferenzas entre ética e moral. Importancia da reflexión ética.
2. Liberdade e concepto de persoa.
3. Valores. O seu papel na vida individual e colectiva.
4. alores e normas éticas, e os seus efectos beneficiosos para a persoa e para a
comunidade.
1. elación entre os conceptos de Ética, Política e xustiza no pensamento de ristóteles.
2. Participación activa do cidadánna vida política.
3. alores éticos e conceptos preliminares da Constitución Española de 1978.
Humanos (DUDH) e outros tratados internacionais sobre dereitos humanos
1. Preámbulo da DUDH: a dignidade das persoas como fundamento dos seus dereitos
universais, inalienables e innatos.
176
2. Dereitos da muller: patróns económicos e socioculturais que fomentaron a violencia e
desigualdade de xénero.
1. Dimensión moral da ciencia e da tecnoloxía polo seu impacto en todos os ámbitos da vida
humana.
2. Problemas da tecnodependencia.
6. CRITERIOS DE AVALIACIÓN E ESTÁNDARES DE APRENDIZAXE
Bloque 1. A dignidade da persoa
1. Construír un concepto de persoa, consciente de que esta é indefinible, valorando
a dignidade que posúe polo feito de ser libre.
1.1. Sinala as dificultades para definir o concepto de persoa, analizando o seu
significado etimolóxico e algunhas definicións achegadas por filósofos.
1.2. Describe as características principais da persoa: substancia independente,
racional e libre.
1.3. Explica e valora a dignidade da persoa que, como ente autónomo, se
converte nun «ser moral».
2. Apreciar a capacidade do ser humano para influír de xeito consciente e
voluntario na construción da propia identidade conforme os valores éticos, e así
mellorar a súa autoestima.
2.1. Toma conciencia e aprecia a capacidade que posúe para modelar a súa
propia identidade e facer de si mesmo unha persoa xusta, sincera,
tolerante, amable, xenerosa, respectuosa, solidaria, honesta, libre, etc.;
nunha palabra, unha persoa digna de ser apreciada por ela mesma.
2.2. Deseña un proxecto de vida persoal conforme o modelo de persoa que
quere ser e os valores éticos que desexa adquirir, facendo que a súa propia
vida teña un sentido.
3. Comprender a crise da identidade persoal que xorde na adolescencia e as súas
causas, describindo as características dos grupos que forman os mozos e a
influencia que exercen sobre os seus membros, co fin de tomar conciencia da
necesidade que teñen, para seguir crecendo moralmente e pasar á vida adulta,
do desenvolvemento da súa autonomía persoal e do control da súa conduta.
3.1. Coñece información, de fontes diversas, acerca dos grupos de
adolescentes, as súas características e a influencia que exercen sobre os
seus membros na determinación da súa conduta, realizando un resumo coa
información obtida.
3.2. Elabora conclusións acerca da importancia que ten para o adolescente
177
desenvolver a autonomía persoal e ter o control da súa propia conduta
conforme os valores éticos libremente elixidos.
3.3. Busca información acerca das causas que provocan a crise de identidade
persoal nos adolescentes e aprecia a importancia de superar o
egocentrismo moral, intelectual e emocional propio deste momento, para
pasar á etapa de autonomía moral.
4. Identificar os conceptos de heteronomía e de autonomía mediante a concepción
kantiana da persoa, co fin de valorar a súa importancia e aplicala na
realización da vida moral.
4.1. Explica a concepción kantiana do concepto de persoa como suxeito
autónomo capaz de ditar as súas propias normas morais.
4.2. Comenta e valora a idea de Kant ao concibir a persoa como un fin en si
mesma, rexeitando a posibilidade de ser tratada por outros como
instrumento para alcanzar fins alleos a ela.
5. Describir en que consiste a personalidade e valorar a importancia de
enriquecela con valores e virtudes éticas mediante o esforzo e a vontade
persoal.
5.1. Identifica en que consiste a personalidade, os factores xenéticos, sociais,
culturais e ambientais que inflúen na súa construción, e aprecia a
capacidade de autodeterminación do ser humano.
6. Xustificar a importancia que ten o uso da razón e da liberdade no ser humano
para determinar «como quere ser», elixindo os valores éticos que desexa
incorporar a súa personalidade.
6.1. Describe e estima o papel relevante da razón e da liberdade para
configurar, cos seus propios actos, a estrutura da súa personalidade.
6.2. Realiza unha lista daqueles valores éticos que estima como desexables
para integralos na súa personalidade, explicando as razóns da súa
elección.
7. Entender a relación que existe entre os actos, os hábitos e o desenvolvemento do
carácter mediante a comprensión do concepto de virtude en Aristóteles e, en
especial, o relativo ás virtudes éticas pola importancia que teñen no
desenvolvemento da personalidade.
7.1. Indaga en diversas fontes acerca do concepto de virtude e as súas
características en Aristóteles, sinalando a relación que ten cos actos, cos
hábitos e co carácter, elaborando conclusións de forma razoada acerca do
tema.
7.2. Enumera algúns dos beneficios que, segundo Aristóteles, achegan as
virtudes éticas ao ser humano, identificando algunhas destas e
ordenándoas de acordo cun criterio racional.
8. Analizar en que consiste a intelixencia emocional e valorar a súa importancia
no desenvolvemento moral do ser humano.
8.1. Define a intelixencia emocional e as súas características, valorando a súa
importancia na construción moral do ser humano.
8.2. Explica en que consisten as emocións e os sentimentos e como se
178
relacionan coa vida moral.
8.3. Atopa a relación que existe, disertando en grupo, entre algunhas virtudes e
valores éticos e o desenvolvemento das capacidades de autocontrol
emocional e de automotivación, como a sinceridade, o respecto, a
prudencia, a temperanza, a xustiza e a perseveranza, entre outras.
9. Estimar a importancia do desenvolvemento da intelixencia emocional, o seu
carácter moral e a súa influencia na construción da personalidade, sendo capaz
de utilizar a introspección para recoñecer emocións e sentimentos, co fin de
mellorar as súas habilidades emocionais.
9.1. Comprende en que consisten as habilidades emocionais que, segundo
Goleman, debe desenvolver o ser humano e elabora, en colaboración
grupal, un esquema explicativo acerca do tema.
9.2. Relaciona o desenvolvemento das habilidades emocionais coa adquisición
das virtudes éticas, tales como a perseveranza, a prudencia, a autonomía
persoal, a temperanza, a fortaleza da vontade, a honestidade consigo
mesmo, o respecto á xustiza e a fidelidade aos seus propios principios
éticos, entre outras.
9.3. Utiliza a introspección como medio para recoñecer as súas propias
emocións, sentimentos e estados de ánimo, co fin de ter un maior
autocontrol deles e ser capaz de automotivarse, converténdose no dono da
súa propia conduta.
10. Comprender e apreciar a capacidade do ser humano para influír de xeito
consciente e voluntario na construción da súa propia identidade conforme os
valores éticos, e así mellorar a súa autoestima.
10.1. Toma conciencia e aprecia a capacidade que posúe para modelar a súa
propia identidade e facer de si mesmo unha persoa xusta, sincera,
tolerante, amable, xenerosa, respectuosa, solidaria, honesta, libre, etc.;
nunha palabra, digna de ser apreciada por si mesma.
10.2. Deseña un proxecto de vida persoal conforme o modelo de persoa que
quere ser e os valores éticos que desexa adquirir, facendo que a súa propia
vida teña un sentido.
Bloque 2. A comprensión, o respecto e a igualdade nas relacións interpersoais
1. Coñecer os fundamentos da natureza social do ser humano e a relación
dialéctica que se establece entre este e a sociedade, estimando a importancia
dunha vida social dirixida polos valores éticos.
1.1. Explica por que o ser humano é social por natureza e valora as
consecuencias que ten este feito na súa vida persoal e moral.
1.2. Discirne e expresa, en pequenos grupos, acerca da influencia mutua que se
establece entre o individuo e a sociedade.
1.3. Achega razóns que fundamentan a necesidade de establecer uns valores
éticos que guíen as relacións interpersoais e utiliza a súa iniciativa persoal
para elaborar, mediante soportes informáticos, unha presentación gráfica
179
das súas conclusións acerca deste tema.
2. Describir e valorar a importancia da influencia do contorno social e cultural no
desenvolvemento moral da persoa mediante a análise do papel que desempeñan
os axentes sociais.
2.1. Describe o proceso de socialización e valora a súa importancia na
interiorización individual dos valores e das normas morais que rexen a
conduta da sociedade na que vive e se desenvolve o ser humano.
2.2. Exemplifica, en colaboración grupal, a influencia que teñen na
configuración da personalidade humana os valores morais inculcados
polos axentes sociais, entre eles a familia, a escola, os amigos e os medios
de comunicación masiva, elaborando un esquema e extraendo algunhas
conclusións.
2.3. Xustifica e aprecia a necesidade da crítica racional como medio
indispensable para adecuar os costumes, as normas, os valores, etc., do
seu contorno aos valores éticos universais establecidos na DUDH,
rexeitando todo aquilo que atente contra a dignidade humana e os seus
dereitos fundamentais.
3. Distinguir, na persoa, os ámbitos da vida privada e da vida pública, a primeira
regulada pola ética e a segunda polo dereito, co fin de identificar os límites da
liberdade persoal e social.
3.1. Define os ámbitos da vida privada e da pública, así como o límite da
liberdade humana, en ambos os dous casos.
3.2. Distingue entre os ámbitos de acción que corresponden á ética e ao
dereito, expoñendo as súas conclusións mediante unha presentación
elaborada con medios informáticos.
3.3. Elabora unha lista con algúns valores éticos que deben estar presentes nas
relacións entre o individuo e a sociedade, como a responsabilidade, o
compromiso, a tolerancia, o pacifismo, a lealdade, a solidariedade, a
prudencia, o respecto mutuo e a xustiza, entre outros.
3.4. Xustifica o deber moral e cívico que toda persoa ten de prestar auxilio e
socorro a todo aquel cuxa vida, liberdade e seguridade estea en perigo de
forma inminente, colaborando, na medida das súas posibilidades, na
prestación de primeiros auxilios en casos de emerxencia.
3.5. Reflexiona acerca do problema da relación entre estes dous campos, o
privado e o público, e a posibilidade de que exista un conflito de valores
éticos entrambos os dous, así como a forma de atopar unha solución
baseada nos valores éticos, exemplificando de xeito concreto tales casos e
expoñendo as súas posibles solucións fundamentadas eticamente.
4. Relacionar e valorar a importancia das habilidades da intelixencia emocional,
sinaladas por Goleman, en relación coa vida interpersoal e establecer o seu
vínculo con aqueles valores éticos que enriquecen as relacións humanas.
4.1. Comprende a importancia que, para Goleman, teñen a capacidade de
recoñecer as emocións alleas e a de controlar as relacións interpersoais,
elaborando un resumo esquemático acerca do tema.
180
5. Utilizar a conduta asertiva e as habilidades sociais co fin de incorporar á súa
personalidade algúns valores e virtudes éticas necesarios no desenvolvemento
dunha vida social máis xusta e enriquecedora.
5.1. Explica en que consiste a conduta asertiva, facendo unha comparación co
comportamento agresivo ou inhibido, e adopta como principio moral
fundamental, nas relacións interpersoais, o respecto á dignidade das
persoas.
5.2. Mostra, nas relacións interpersoais, unha actitude de respecto cara aos
dereitos que todo ser humano ten a sentir, a pensar e a actuar de forma
diferente, a equivocarse, a gozar do tempo de descanso, a ter unha vida
privada, a tomar as súas propias decisións, etc., e, especificamente, a ser
valorado de forma especial polo simple feito de ser persoa, sen
discriminar nin menosprezar a ninguén, etc.
5.3. Emprega, en diálogos curtos reais ou inventados, habilidades sociais como
a empatía, a escoita activa, a interrogación asertiva, entre outras, co fin de
que aprenda a utilizalas de forma natural na súa relación cos demais.
5.4. Exercita algunhas técnicas de comunicación interpersoal, mediante a
realización de diálogos orais, como a forma adecuada de dicir non, o disco
raiado, o banco de néboa, etc., co obxecto de dominalas e poder utilizalas
no momento adecuado.
6. Utilizar de xeito habitual formas e xestos que favorecen o respecto á dignidade e
aos dereitos das persoas nas relacións interpersoais, mediante o exercicio e o
desenvolvemento dalgunhas habilidades sociais e técnicas de comunicación.
6.1. Explica en que consiste a conduta asertiva, facendo unha comparación co
comportamento agresivo ou inhibido, e adopta como principio moral
fundamental nas relacións interpersoais o respecto á dignidade das
persoas.
6.2. Emprega e exercita, en diálogos curtos reais ou inventados, as súas
habilidades sociais, como a empatía, a escoita activa, a interrogación
asertiva, entre outras, co fin de que aprenda a utilizalas de forma natural
na súa relación cos demais.
6.3. Práctica algunhas técnicas de comunicación interpersoal mediante a
realización de diálogos orais, como a forma axeitada de dicir non, o disco
raiado, o banco de néboa, etc., co obxectivo de dominalas e utilizalas no
momento adecuado.
6.4. Nas relacións interpersoais, mostra unha actitude de respecto cara aos
dereitos de todo ser humano a sentir, a pensar e a actuar de forma
diferente, a equivocarse, a gozar do tempo de descanso, a ter unha vida
privada, a tomar as súas propias decisións, etc., e, especialmente, a ser
valorados polo simple feito de ser persoas, sen discriminar nin
menosprezar a ninguén, etc.
7. Xustificar a importancia que teñen os valores e as virtudes éticas para conseguir
unhas relacións interpersoais xustas, respectuosas e satisfactorias.
7.1. Identifica a adquisición das virtudes éticas como unha condición necesaria
181
para lograr unhas boas relacións interpersoais, entre elas a prudencia, a
lealdade, a sinceridade, a xenerosidade, etc.
7.2. Elabora unha lista con algúns valores éticos que deben estar presentes nas
relacións entre o individuo e a sociedade, como a responsabilidade, o
compromiso, a tolerancia, o pacifismo, a lealdade, a solidariedade, a
prudencia, o respecto mutuo e a xustiza, entre outros.
7.3. Destaca o deber moral e cívico que toda persoa ten de prestar auxilio e
socorro a todo aquel cuxa vida, liberdade e seguridade estean en perigo de
forma inminente, colaborando, na medida das súas posibilidades, en
prestar primeiros auxilios en casos de urxencia.
Bloque 3. A reflexión ética
1. Distinguir entre ética e moral, sinalando as semellanzas e as diferenzas entre
elas e estimando a importancia da reflexión ética como un saber práctico
necesario para guiar de forma racional a conduta do ser humano cara á súa
plena realización.
1.1. Recoñece as diferenzas entre a ética e a moral en canto á súa orixe e á súa
finalidade.
1.2. Achega razóns que xustifican a importancia da reflexión ética como unha
guía racional de conduta necesaria na vida do ser humano, expresando de
forma apropiada os argumentos nos que se fundamenta.
2. Destacar o significado e a importancia da natureza moral do ser humano,
analizando as súas etapas de desenvolvemento e tomando conciencia da
necesidade que ten de normas éticas, libres e racionalmente asumidas, como
guía do seu comportamento.
2.1. Distingue entre a conduta instintiva do animal e o comportamento racional
e libre do ser humano, destacando a magnitude das súas diferenzas e
apreciando as consecuencias que estas teñen na vida das persoas.
2.2. Sinala en que consiste a estrutura moral da persoa como ser racional e
libre, razón pola cal esta é responsable da súa conduta e das consecuencias
que esta teña.
3. Recoñecer que a liberdade constitúe a raíz da estrutura moral da persoa e
apreciar o papel que a intelixencia e a vontade teñen como factores que
incrementan a capacidade de autodeterminación.
3.1. Describe a relación entre a liberdade e os conceptos de persoa e de
estrutura moral.
3.2. Analiza e valora a influencia que teñen na liberdade persoal a intelixencia,
que nos permite coñecer posibles opcións para elixir, e a vontade, que nos
dá a fortaleza suficiente para facer o que decidimos facer.
4. Xustificar e apreciar o papel dos valores na vida persoal e social, resaltando as
súas características, clasificación e xerarquía, co fin de comprender a súa
natureza e a súa importancia.
4.1. Explica que son os valores, as súas principais características e aprecia a
182
súa importancia na vida individual e colectiva das persoas.
4.2. Busca e selecciona información acerca da existencia de diferentes clases
de valores, como os relixiosos, os afectivos, os intelectuais, os vitais, etc.
4.3. Realiza, en traballo de grupo, unha xerarquía de valores, explicando a súa
fundamentación racional, mediante unha exposición co uso de medios
informáticos ou audiovisuais.
5. Resaltar a importancia dos valores éticos, as súas especificacións e a súa
influencia na vida persoal e social do ser humano, destacando a necesidade de
que sexan recoñecidos e respectados por todos.
5.1. Describe as características distintivas dos valores éticos utilizando
exemplos concretos e apreciando a súa relación esencial coa dignidade
humana e na conformación dunha personalidade xusta e satisfactoria.
5.2. Utiliza o seu espírito emprendedor para realizar, en grupo, unha campaña
destinada a difundir a importancia de respectar os valores éticos tanto na
vida persoal como social.
6. Tomar conciencia da importancia dos valores e das normas éticas como guía da
conduta individual e social, asumindo a responsabilidade de difundilos e de
promovelos polos beneficios que achegan á persoa e á comunidade.
6.1. Destaca algunhas das consecuencias negativas que, no nivel individual e
comunitario, ten a ausencia de valores e de normas éticos, como o
egoísmo, a corrupción, a mentira, o abuso de poder, a intolerancia, a
insolidariedade, a violación dos dereitos humanos, etc.
6.2. Emprende, utilizando a súa iniciativa persoal e a colaboración en grupo, a
organización e o desenvolvemento dunha campaña no seu contorno co fin
de promover o recoñecemento dos valores éticos como elementos
fundamentais do pleno desenvolvemento persoal e social.
Bloque 4. Os valores éticos, o dereito, a DUDH e outros tratados internacionais
sobre dereitos humanos
1. Analizar o momento histórico e político que impulsou a elaboración da DUDH e
a creación da ONU, co fin de entendela como unha necesidade do seu tempo
cuxo valor continúa vixente como fundamento ético universal da lexitimidade do
dereito e dos Estados.
1.1. Explica a función da DUDH como un «código ético» recoñecido polos
países integrantes da ONU co fin promover a xustiza, a igualdade e a paz
en todo o mundo.
1.2. Contrasta información dos acontecementos históricos e políticos que
deron orixe á DUDH, entre eles, as ideoloxías nacionalistas e racistas que
defendían a superioridade duns seres humanos sobre outros, chegando ao
extremo do Holocausto xudeu, así como á discriminación e ao exterminio
de todos aqueles que non pertencesen a unha determinada etnia, modelo
físico, relixión, ideas políticas, etcétera.
1.3. Sinala os obxectivos que tivo a creación da ONU e a data na que se asinou
183
a DUDH, valorando a importancia deste feito para a historia da
humanidade.
2. Identificar, no preámbulo da DUDH, o respecto á dignidade das persoas e os
seus atributos esenciais como o fundamento do que derivan todos os dereitos
humanos.
2.1. Explica e aprecia en que consiste a dignidade que esta Declaración
recoñece ao ser humano como persoa posuidora duns dereitos universais,
inalienables e innatos, mediante a lectura do seu Preámbulo.
3. Interpretar e apreciar o contido e a estrutura interna da DUDH co fin de
coñecela e propiciar o aprecio e o respecto cara a ela.
3.1. Constrúe un esquema acerca da estrutura da DUDH, a cal se compón dun
preámbulo e 30 artigos, que poden clasificarse do seguinte xeito:
- Os artigos 1 e 2 refírense aos dereitos inherentes a toda persoa: a
liberdade, a igualdade, a fraternidade e a non discriminación.
- Os artigos 3 ao 11 refírense aos dereitos individuais.
- Os artigos 12 ao 17 establecen os dereitos do individuo en relación coa
comunidade.
- Os artigos 18 ao 21 sinalan os dereitos e as liberdades políticos.
- Os artigos 22 ao 27 céntranse nos dereitos económicos, sociais e
culturais.
- Finalmente, os artigos 28 ao 30 refírense á interpretación de todos eles,
ás condicións necesarias para o seu exercicio e aos seus límites.
3.2. Elabora unha campaña, en colaboración grupal, co fin de difundir a
DUDH como fundamento do dereito e da democracia no seu ámbito
escolar, familiar e social.
4. Comprender o desenvolvemento histórico dos dereitos humanos como unha
conquista da humanidade e estimar a importancia do problema que presenta na
actualidade o exercicio dos dereitos da muller e da infancia en gran parte do
mundo, tomando conciencia dela co fin de promover a solución deses
problemas.
4.1. Describe os feitos máis influentes no desenvolvemento histórico dos
dereitos humanos, partindo da primeira xeración: os dereitos civís e
políticos, seguindo cos da segunda xeración: económicos, sociais e
culturais, e estudando os da terceira: dereitos dos pobos á solidariedade,
ao desenvolvemento e á paz.
4.2. Dá razóns acerca da orixe histórica do problema dos dereitos da muller,
recoñecendo os patróns económicos e socioculturais que fomentaron a
violencia e a desigualdade de xénero.
4.3. Xustifica a necesidade de actuar en defensa dos dereitos da infancia,
loitando contra a violencia e o abuso do que nenos e nenas son vítimas no
século XXI, como o abuso sexual, o traballo infantil, a súa utilización
como soldados, etc.
4.4. Emprende, en traballo colaborador, a elaboración dunha campaña contra a
discriminación da muller e a violencia de xénero no seu contorno familiar,
184
escolar e social, avaliando os resultados obtidos.
5. Avaliar, utilizando o xuízo crítico, a magnitude dos problemas aos que se
enfronta a aplicación da DUDH na actualidade, apreciando o labor que
realizan institucións e ONG que traballan na defensa dos dereitos humanos
auxiliando aqueles que non teñen a oportunidade de exercelos.
5.1. Investiga, a partir de información obtida en distintas fontes, sobre os
problemas e os retos que ten a aplicación da DUDH en canto ao exercicio
dos dereitos civís —destacando os problemas relativos á intolerancia, á
exclusión social, á discriminación da muller, á violencia de xénero e á
existencia de actitudes como a homofobia, o racismo, a xenofobia, o acoso
laboral e escolar, etc. — e dos dereitos políticos —guerras, terrorismo,
ditaduras, xenocidio, refuxiados políticos, etcétera.
5.2. Indaga, en colaboración grupal, acerca do labor de institucións e
voluntarios que, en todo o mundo, traballan polo cumprimento dos
dereitos humanos, como Amnistía Internacional, Manos Unidas, Médicos
sen Fronteiras ou Cáritas, entre outros, elaborando e expresando as súas
conclusións.
7. CRITERIOS METODOLÓXICOS
Os alumnos e as alumnas deben desenvolver nesta etapa un pensamento e unha actitude
críticos que se sustenten en valores morais e éticos recoñecidos. Por iso, farase fincapé
na necesidade de analizar, formular e dar solucións a problemas cun fondo ético.
Desde esta perspectiva, a liña metodolóxica que rexerá as accións docentes nesta área
desenvolverase a través de métodos activos, indutivos e mixtos; é dicir, métodos
eminentemente participativos onde se alterna o traballo individual co traballo en grupo.
A aplicación dos devanditos métodos leva implícita a utilización de estilos de ensino
socializadores, cognitivos e creativos para conseguir que os seus xuízos e eleccións
dirixan a súa conduta e as súas relacións sociais cara ao benestar común.
Neste contexto metodolóxico, o estudante convértese en protagonista da súa propia
aprendizaxe, mentres que o docente vai cedendo terreo para que o alumnado logre maior
autonomía nas súas aprendizaxes e cree estruturas cognitivas que lle permitan un
pensamento e un proxecto de vida propios, asumindo de modo consciente, crítico e
reflexivo o exercicio da liberdade e o control acerca da súa propia existencia.
Á súa vez, a transmisión do coñecemento das características que conforman a imaxe
persoal farase a partir de aprendizaxes baseadas na experiencia, onde o alumnado
percibe a información a través das súas propias experiencia e respectando sempre o
185
desenvolvemento dos seus diversos estilos de aprendizaxe. Tamén se combinarán
técnicas como a ensinanza recíproca, a discusión guiada con técnicas de visualización,
de role play.
Este abano de accións docentes permitirá ao alumnado comprender e interiorizar os
valores éticos de forma holística, comprensiva e significativa.
8. ACTIVIDADES COMPLEMENTARIAS
Con respecto ás actividades complementarias, convén reflexionar sobre estas catro
cuestións:
• Conseguíronse os obxectivos propostos a partir das actividades realizadas?
• Como resultaron as actividades?
• Cales gustaron máis?
• Que propostas de mellora podemos sinalar?
9. CRITERIOS DE CUALIFICACIÓN E PROMOCIÓN.
Para evidenciar a aprendizaxe na aula ao longo das distintas unidades didácticas iremos
planificando a realización e recollida de produtos que mostre o nivel de consecución do
estándar e a súa evolución ao longo do curso. A nota de cada trimestre dependerá dos
logros de cada alumno no terreo do traballo que realice en clase.
As evidencias que podemos recoller na área de Valores Éticos poden ser:
• Actividades do libro do alumnado ou da proposta didáctica que traballen
explicitamente sobre os estándares definidos na unidade.
• Mapas mentais ou conceptuais elaborados polos estudantes.
• Produtos de aprendizaxe deseñados en tarefas de aplicación nun contexto real.
• Probas escritas que recollan os estándares de aprendizaxe.
• Problemas de aplicación de contidos nos que é necesario o desenvolvemento do
razoamento lóxico.
• Ferramentas de autoavaliación e coavaliación do traballo na aula.
Pero tamén a atención, interese, boa actitude cara a materia, respecto ao profesor e aos
compañeiros son elementos a ter en conta na determinación da nota.
INSTRUMENTOS E PROCEDEMENTOS DE CUALIFICACIÓN
186
A cualificación establécese en torno a tres instrumentos:
1. A participación na clase e o traballo de continuidade e de aula, así como os
debates e análise de cada contido, merecerán unha cualificación do 40% da nota.
2. O exame de avaliación que constará de análise básico de texto, diversas
cuestións sobre os contidos correspondentes, a proposición de problemas para a
reflexión persoal, serán cualificados cun máximo do 20% da nota.
3. A actitude, comportamento e interese pola materia merecerá a cualificación
dun 40% da nota.
10. RECURSOS DIDÁCTICOS
RECURSOS DIDÁCTiCOS
Suxerimos o uso dos materiais seguintes:
• O libro do alumnado para a área de Valores Éticos de 1.º ESO da Editorial Santillana.
. Textos tomados de diversos libros, así coma noticias xornalísticas, materiais de video,
etcétera.
11. MEDIDAS DE ATENCIÓN Á DIVERSIDADE E INCLUSIÓN
Descrición do grupo despois da avaliación inicial
Á hora de formular as medidas de atención á diversidade e inclusión debemos solicitar,
en primeiro lugar, diversa información sobre cada grupo de alumnos e alumnas; como
mínimo debe coñecerse a relativa a:
• O número de alumnos e alumnas.
• O funcionamento do grupo (clima da aula, nivel de disciplina, atención...).
• As fortalezas que se identifican no grupo en canto ao desenvolvemento de contidos
curriculares.
• As necesidades que se puidesen identificar; convén pensar nesta fase en como se
poden abordar (planificación de estratexias metodolóxicas, xestión da aula,
estratexias de seguimento da eficacia de medidas, etc.).
• As fortalezas que se identifican no grupo en canto aos aspectos competenciais.
187
• Os desempeños competenciais prioritarios que hai que practicar no grupo nesta
materia.
• Os aspectos que se deben ter en conta ao agrupar os alumnos e as alumnas para os
traballos cooperativos.
• Os tipos de recursos que se necesitan adaptar no nivel xeral para obter un logro
óptimo do grupo.
Necesidades individuais
A avaliación inicial facilítanos non só coñecemento acerca do grupo como conxunto,
senón que tamén nos proporciona información acerca de diversos aspectos individuais
dos nosos estudantes; a partir dela poderemos:
• Identificar os alumnos ou as alumnas que necesitan un maior seguimento ou
personalización de estratexias no seu proceso de aprendizaxe. (Débese ter en conta
aquel alumnado con necesidades educativas, con altas capacidades e con necesidades
non diagnosticadas, pero que requira atención específica por estaren en risco, pola súa
historia familiar, etc.).
• Saber as medidas organizativas que cómpre adoptar. (Planificación de reforzos,
situación de espazos, xestión de tempos grupais para favorecer a intervención
individual).
• Establecer conclusións sobre as medidas curriculares que cómpre adoptar, así como
sobre os recursos que se van empregar.
• Analizar o modelo de seguimento que se vai utilizar con cada un deles.
• Acoutar o intervalo de tempo e o modo en que se van avaliar os progresos destes
estudantes.
• Fixar o modo en que se vai compartir a información sobre cada alumno ou alumna co
resto de docentes que interveñen no seu itinerario de aprendizaxe; especialmente, co
titor.
Dado que en primeiro de ESO podénse detectar diversos alumnos con necesidades especiais,
en especial o alumno con parálise cerebral, e tamén o alumno con discapacidade cognitiva,
axeitarase a programación ás súas características. Faránse probas especiais para esas situacións
de dificultades de comunicación, con exames claros, dispoñibilidade de tempo, etcétera. Os
dous dispoñen de adaptacións curriculares individualizadas (ACI) e contan con profesorado de
apoio para colaborar e levar a cabo esta tarefa. A alumnos diagnosticados de TDAH faránselles
tamén, no posible, exames curtos e con preguntas breves, claras e con vocabulario sinxelo,
sendo flexibles no tempo de duración.
12. AVALIACIÓN DA PROGRAMACIÓN DIDÁCTICA
188
Propoñemos promover a reflexión docente e a autoavaliación da realización e do
desenvolvemento de programacións didácticas. Para iso, ao finalizar cada unidade
didáctica proponse unha secuencia de preguntas que permitan ao docente avaliar o
funcionamento do programado na aula e establecer estratexias de mellora para a propia
unidade.
189
12. VALORES ÉTICOS 2º ESO
1. Obxectivos xerais de Educación Secundaria.189
2..Obxectivos da área de Valores Éticos.190
3. Competencias clave, indicadores e descritores.192
4. Contribución da área ao desenvolvemento das competencias clave.199
5.Organización e secuenciación de contidos e estándares de aprendizaxe
avaliables.Temporización. Obxectivos mínimos. Criterios de avaliación. 203
6. Criterios metodolóxicos e estratexias didácticas xerais para utilizar na área.211
7. Actividades complementarias.212
8. Criterios de cualificación e promoción.213
9. Recursos didácticos.214
10.Medidas de atención á diversidade e inclusión.214
11.Avaliación da programación didáctica.215
1. OBXECTIVOS XERAIS DE EDUCACIÓN SECUNDARIA
A Educación Secundaria Obrigatoria contribuirá a desenvolver nos alumnos e as
alumnas as capacidades que lles permitan:
a) Asumir responsablemente os seus deberes; coñecer e exercer os seus dereitos no
respecto aos demais; practicar a tolerancia, a cooperación e a solidariedade entre as
persoas e grupos; exercitarse no diálogo afianzando os dereitos humanos e a
igualdade de trato e de oportunidades entre mulleres e homes, como valores comúns
dunha sociedade plural, e prepararse para o exercicio da cidadanía democrática.
b) Desenvolver e consolidar hábitos de disciplina, estudo e traballo individual e en
equipo como condición necesaria para unha realización eficaz das tarefas da
aprendizaxe e como medio de desenvolvemento persoal.
c) Valorar e respectar a diferenza de sexos e a igualdade de dereitos e oportunidades
entre eles. Rexeitar a discriminación das persoas por razón de sexo ou por calquera
outra condición ou circunstancia persoal ou social. Rexeitar os estereotipos que
supoñan discriminación entre homes e mulleres, así como calquera manifestación de
violencia contra a muller.
d) Fortalecer as súas capacidades afectivas en todos os ámbitos da personalidade e nas
súas relacións cos demais e resolver pacificamente os conflitos, así como rexeitar a
violencia, os prexuízos de calquera tipo e os comportamentos sexistas.
e) Desenvolver destrezas básicas na utilización das fontes de información para, con
190
sentido crítico, incorporar novos coñecementos. Adquirir unha preparación básica no
campo das tecnoloxías, especialmente as da información e a comunicación.
f) Concibir o coñecemento científico como un saber integrado, que se estrutura en
distintas disciplinas, así como coñecer e aplicar os métodos para identificar os
problemas nos diversos campos do coñecemento e da experiencia.
g) Desenvolver o espírito emprendedor e a confianza nun mesmo, a participación, o
sentido crítico, a iniciativa persoal e a capacidade para aprender a aprender,
planificar, tomar decisións e asumir responsabilidades.
h) Comprender e expresar con corrección, oralmente e por escrito, na lingua castelá e na
galega, textos e mensaxes complexas, e iniciarse no coñecemento, na lectura e no
estudo da literatura.
i) Comprender e expresarse nunha ou máis linguas estranxeiras de xeito apropiado.
l) Coñecer, valorar e respectar os aspectos básicos da cultura e a historia propias e dos
demais, así como o patrimonio artístico e cultural.
m) Coñecer e aceptar o funcionamento do propio corpo e o dos outros, respectar as
diferenzas, afianzar os hábitos de coidado e saúde corporais e incorporar a educación
física e a práctica do deporte para favorecer o desenvolvemento persoal e social.
Coñecer e valorar a dimensión humana da sexualidade en toda a súa diversidade.
Valorar criticamente os hábitos sociais relacionados coa saúde, o consumo, o coidado
dos seres vivos e o medio, e contribuír así á súa conservación e mellora.
n) Apreciar a creación artística e comprender a linguaxe das distintas manifestacións
artísticas, utilizando diversos medios de expresión e representación.
2. OBXECTIVOS DA ÁREA DE VALORES ÉTICOS 2.º ESO
1. Expresar o significado da personalidade, describindo as virtudes e os valores éticos
que fortalecen o carácter e axudan a actuar sobre a base da razón e da liberdade.
2. Tomar conciencia da importancia que teñen o desenvolvemento da autonomía e o
control da conduta no crecemento moral da persoa cara á vida adulta.
3. Desenvolver certas habilidades sociais e técnicas de comunicación para dominar
formas e xestos habituais que favorezan tanto as relacións interpersoais como o
respecto á dignidade e aos dereitos das persoas.
4. Identificar as aptitudes que posúe o ser humano para construír un autoconcepto
positivo e potenciar a súa autoestima.
5. Valorar a importancia das habilidades emocionais, sociais e asertivas, co fin de
moldear a personalidade a través de valores e virtudes éticos que favorezan as
relacións interpersoais positivas e respectuosas, asegurando así unha vida en
sociedade máis xusta e enriquecedora.
191
6. Entender a influencia das virtudes e dos valores éticos no establecemento
respectuoso e comprensivo de relacións interpersoais, así como no exercicio da
liberdade individual e social.
7. Identificar a liberdade como base que sostén a moral da persoa e a intelixencia, a
vontade e as normas éticas como medios que rexen a súa conduta.
8. Sinalar os límites entre a liberdade persoal e a social, marcados pola ética e os
dereitos humanos.
9. Recoñecer a vida privada e pública das persoas para trazar os límites da liberdade
individual e social.
10. Asumir que a liberdade e a xustiza conforman a base moral do ser humano,
valorando a vontade e a razón como elementos que incrementan a súa
independencia e autonomía na sociedade.
11. Coñecer diversas teorías éticas, así como os elementos comúns e diferenciadores
que as compoñen.
12. Comprender os elementos máis significativos de teorías éticas, como o hedonismo
de Epicuro, o eudemonismo aristotélico e a ética utilitarista.
13. Aproximarse aos aspectos básicos do eudemonismo aristotélico, apreciando a súa
validez na actualidade.
14. Coñecer as semellanzas e as diferenzas entre a ética, o dereito e a xustiza.
15. Coñecer o panorama actual respecto ao exercicio dos dereitos da muller e da
infancia en gran parte do mundo, coñecendo as causas da situación e tomando
conciencia delas, co fin de promover a súa solución.
16. Tomar conciencia da falta de neutralidade de certas investigacións científicas
actuais, cuxos obxectivos non respectan un código ético fundamentado na
Declaración Universal dos Dereitos Humanos, en prol dun falso progreso e
prexudicando as persoas ou o ambiente.
17. Coñecer que é a tecnociencia e avaliar o seu impacto negativo no ambiente.
18. Aplicar os valores éticos da Declaración Universal dos Dereitos Humanos como
criterio para establecer límites éticos e xurídicos á actividade científica e
tecnolóxica, evitando así unha aplicación indebida e facilitando a resolución dos
dilemas morais que adoitan presentarse nos campos da medicina e da biotecnoloxía.
19. Entender os problemas que a dependencia da tecnoloxía provoca ao ser humano.
20. Identificar pautas e investigacións científicas que non respectan o código ético
fundamentado na Declaración Universal dos Dereitos Humanos.
192
3. COMPETENCIAS CLAVE, INDICADORES E DESCRITORES
COMPETENCIAS
CLAVE INDICADORES DESCRITORES
Competencia matemática
e competencias básicas
en ciencia e tecnoloxía
Coidado do contorno
ambiental e dos seres
vivos
- Interactuar co contorno
natural de xeito respectuoso.
- Comprometerse co uso
responsable dos recursos
naturais para promover un
desenvolvemento sostible.
- Respectar e preservar a vida
dos seres vivos do seu
contorno.
- Tomar conciencia dos
cambios producidos polo ser
humano no contorno natural e
as repercusións para a vida
futura.
Vida saudable
- Desenvolver e promover
hábitos de vida saudable en
canto á alimentación e ao
exercicio físico.
- Xerar criterios persoais sobre
a visión social da estética do
corpo humano fronte ao seu
coidado saudable.
A ciencia no día a día
- Recoñecer a importancia da
ciencia na nosa vida cotiá.
- Aplicar métodos científicos
rigorosos para mellorar a
comprensión da realidade
circundante en distintos
ámbitos (biolóxico,
xeolóxico, físico, químico,
tecnolóxico, xeográfico...).
- Manexar os coñecementos
sobre ciencia e tecnoloxía
para solucionar problemas,
comprender o que acontece
arredor e responder
preguntas.
193
Manexo de elementos
matemáticos
- Coñecer e utilizar os
elementos matemáticos
básicos: operacións,
magnitudes, porcentaxes,
proporcións, formas
xeométricas, criterios de
medición e codificación
numérica, etc.
- Comprender e interpretar a
información presentada en
formato gráfico.
- Expresarse con propiedade na
linguaxe matemática.
Razoamento lóxico e
resolución de problemas
- Organizar a información
utilizando procedementos
matemáticos.
- Resolver problemas
seleccionando os datos e as
estratexias apropiadas.
- Aplicar estratexias de
resolución de problemas a
situacións da vida cotiá.
Comunicación lingüística
Comprensión: oral e
escrita
- Comprender o sentido dos
textos escritos e orais.
- Manter unha actitude
favorable cara á lectura.
Expresión: oral e escrita
- Expresarse oralmente con
corrección, adecuación e
coherencia.
- Utilizar o vocabulario
adecuado, as estruturas
lingüísticas e as normas
ortográficas e gramaticais
para elaborar textos escritos e
orais.
- Compoñer distintos tipos de
textos creativamente con
sentido literario.
194
Normas de comunicación
- Respectar as normas de
comunicación en calquera
contexto: quenda de palabra,
escoita atenta ao
interlocutor...
- Manexar elementos de
comunicación non verbal, ou
en diferentes rexistros, nas
diversas situacións
comunicativas.
Comunicación noutras
linguas
- Entender o contexto
sociocultural da lingua, así
como a súa historia para un
mellor uso desta.
- Manter conversas noutras
linguas sobre temas cotiáns
en distintos contextos.
- Utilizar os coñecementos
sobre a lingua para buscar
información e ler textos en
calquera situación.
- Producir textos escritos de
diversa complexidade para o
seu uso en situacións cotiás
ou en materias diversas.
Competencia dixital
Tecnoloxías da
información
- Empregar distintas fontes
para a busca de información.
- Seleccionar o uso das
distintas fontes segundo a súa
fiabilidade.
- Elaborar e publicitar
información propia derivada
de información obtida a
través de medios
tecnolóxicos.
Comunicación
audiovisual
- Utilizar as distintas canles de
comunicación audiovisual
para transmitir informacións
diversas.
- Comprender as mensaxes que
veñen dos medios de
comunicación.
195
Utilización de
ferramentas dixitais
- Manexar ferramentas dixitais
para a construción de
coñecemento.
- Actualizar o uso das novas
tecnoloxías para mellorar o
traballo e facilitar a vida
diaria.
- Aplicar criterios éticos no uso
das tecnoloxías.
Conciencia e expresións
culturais
Respecto polas
manifestacións culturais
propias e alleas
- Mostrar respecto cara ao
patrimonio cultural mundial
nas súas distintas vertentes
(artístico-literaria,
etnográfica, científico-
técnica...), e cara ás persoas
que contribuíron ao seu
desenvolvemento.
- Valorar a interculturalidade
como unha fonte de riqueza
persoal e cultural.
- Apreciar os valores culturais
do patrimonio natural e da
evolución do pensamento
científico.
Expresión cultural e
artística
- Expresar sentimentos e
emocións mediante códigos
artísticos.
- Apreciar a beleza das
expresións artísticas e as
manifestacións de
creatividade e gusto pola
estética no ámbito cotián.
- Elaborar traballos e
presentacións con sentido
estético.
196
Competencias sociais e
cívicas
Educación cívica e
constitucional
- Coñecer as actividades
humanas, adquirir unha idea
da realidade histórica a partir
de distintas fontes, e
identificar as implicacións
que ten vivir nun Estado
social e democrático de
dereito referendado por unha
constitución.
- Aplicar dereitos e deberes da
convivencia cidadá no
contexto da escola.
Relación cos demais
- Desenvolver capacidade de
diálogo cos demais en
situacións de convivencia e
traballo e para a resolución de
conflitos.
- Mostrar dispoñibilidade para
a participación activa en
ámbitos de participación
establecidos.
- Recoñecer riqueza na
diversidade de opinións e
ideas.
Compromiso social
- Aprender a comportarse
desde o coñecemento dos
distintos valores.
- Concibir unha escala de
valores propia e actuar
conforme a ela.
- Evidenciar preocupación
polos máis desfavorecidos e
respecto aos distintos ritmos e
potencialidades.
- Involucrarse ou promover
accións cun fin social.
197
Sentido de iniciativa e
espírito emprendedor
Autonomía persoal
- Optimizar recursos persoais
apoiándose nas fortalezas
propias.
- Asumir as responsabilidades
encomendadas e dar conta
delas.
- Ser constante no traballo,
superando as dificultades.
- Dirimir a necesidade de axuda
en función da dificultade da
tarefa.
Liderado
- Xestionar o traballo do grupo
coordinando tarefas e tempos.
- Contaxiar entusiasmo pola
tarefa e ter confianza nas
posibilidades de alcanzar
obxectivos.
- Priorizar a consecución de
obxectivos grupais sobre os
intereses persoais.
Creatividade
- Xerar novas e diverxentes
posibilidades desde
coñecementos previos dun
tema.
- Configurar unha visión de
futuro realista e ambiciosa.
- Atopar posibilidades no
contorno que outros non
aprecian.
Emprendemento
- Optimizar o uso de recursos
materiais e persoais para a
consecución de obxectivos.
- Mostrar iniciativa persoal
para iniciar ou promover
accións novas.
- Asumir riscos no
desenvolvemento das tarefas
ou os proxectos.
- Actuar con responsabilidade
social e sentido ético no
traballo.
198
Aprender a aprender
Perfil de aprendiz
- Identificar potencialidades
persoais como aprendiz:
estilos de aprendizaxe,
intelixencias múltiples,
funcións executivas...
- Xestionar os recursos e as
motivacións persoais en favor
da aprendizaxe.
- Xerar estratexias para
aprender en distintos
contextos de aprendizaxe.
Ferramentas para
estimular o pensamento
- Aplicar estratexias para a
mellora do pensamento
creativo, crítico, emocional,
interdependente...
- Desenvolver estratexias que
favorezan a comprensión
rigorosa dos contidos.
Planificación e
avaliación da
aprendizaxe
- Planificar os recursos
necesarios e os pasos que se
deben realizar no proceso de
aprendizaxe.
- Seguir os pasos establecidos e
tomar decisións sobre os
pasos seguintes en función
dos resultados intermedios.
- Avaliar a consecución de
obxectivos de aprendizaxe.
- Tomar conciencia dos
procesos de aprendizaxe.
199
4. CONTRIBUCIÓN DA ÁREA AO DESENVOLVEMENTO DAS
COMPETENCIAS CLAVE
Descrición do modelo competencial
Na descrición do modelo competencial inclúese o marco de descritores competenciais,
no que aparecen os contidos reconfigurados desde un enfoque de aplicación que facilita
o adestramento das competencias; lembremos que estas non se estudan, nin se ensinan:
adéstranse. Para iso, é necesaria a xeración de tarefas de aprendizaxe que permitan ao
alumnado a aplicación do coñecemento mediante metodoloxías de aula activas.
Abordar cada competencia de xeito global en cada unidade didáctica é imposible;
debido a iso, cada unha destas divídese en indicadores de seguimento (entre dous e
cinco por competencia), grandes piares que permiten describila dun xeito máis preciso;
dado que o carácter destes é aínda moi xeral, o axuste do nivel de concreción esixe que
os devanditos indicadores se dividan, á súa vez, no que se denominan descritores da
competencia, que serán os que «describan» o grao competencial do alumnado. Por cada
indicador de seguimento atoparemos entre dous e catro descritores, cos verbos en
infinitivo.
En cada unidade didáctica cada un destes descritores concrétase en desempeños
competenciais, redactados en terceira persoa do singular do presente de indicativo. O
desempeño é o aspecto específico da competencia que se pode adestrar e avaliar de
xeito explícito; é, polo tanto, concreto e obxectivable. Para o seu desenvolvemento,
partimos dun marco de descritores competenciais definido para o proxecto e aplicable a
todas as materias e cursos da etapa.
Respectando o tratamento específico nalgunhas áreas, os elementos transversais, como
a comprensión lectora, a expresión oral e escrita, a comunicación audiovisual, as
tecnoloxías da información e a comunicación, o emprendemento e a educación cívica e
constitucional, traballaranse desde todas as áreas, posibilitando e fomentando que o
proceso de ensinanza-aprendizaxe do alumnado sexa o máis completo posible.
Por outra parte, o desenvolvemento e a aprendizaxe dos valores, presentes en todas as
áreas, axudará a que os nosos alumnos e alumnas aprendan a desenvolverse nunha
sociedade ben consolidada na que todos poidamos vivir, e en cuxa construción
colaboren.
A diversidade dos nosos alumnos e alumnas, cos seus estilos de aprendizaxe diferentes,
debera conducirnos a traballar desde as diferentes potencialidades de cada un deles,
apoiándonos sempre nas súas fortalezas para poder dar resposta ás súas necesidades.
200
Na área de Valores Éticos
Na área de Valores Éticos incidiremos no adestramento de todas as competencias de
xeito sistemático facendo fincapé nos descritores máis afíns á área.
Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía
O desenvolvemento desta competencia nesta área permítenos debullar o eixe no que xira
todo o currículo básico e o carácter específico do saber ético, xa que todo problema ou
situación implica unha demostración racional. Así mesmo, esta competencia ofrece a
oportunidade de realizar argumentacións propias ou baseadas en teorías éticas e
filosóficas. Ademais, permite considerar e realizar xuízos morais ou aplicar estratexias
de resolución de problemas e de conflitos.
Os descritores que podemos traballar son:
- Interactuar co contorno natural de xeito respectuoso.
- Comprometerse co uso responsable dos recursos naturais para promover un
desenvolvemento sostible.
- Respectar e preservar a vida dos seres vivos do seu contorno.
- Tomar conciencia dos cambios producidos polo ser humano no contorno natural e das
súas repercusións para a vida futura.
- Recoñecer a importancia da ciencia na nosa vida cotiá.
- Manexar os coñecementos sobre ciencia e tecnoloxía para solucionar problemas,
comprender o que acontece arredor nosa e responder preguntas.
- Resolver problemas seleccionando os datos e as estratexias apropiadas.
- Aplicar estratexias de resolución de problemas a situacións da vida cotiá.
Comunicación lingüística
Para o bo desenvolvemento desta competencia, será decisivo o fomento da lectura, a
análise e a reflexión de libros e textos relacionados cos contidos curriculares. Deste
modo, desenvolveranse a comprensión lectora e a expresión oral e escrita, ao mesmo
tempo que se adquiren coñecementos sobre as teorías e os valores éticos, a moral, a
liberdade, a xustiza, os dereitos humanos e a vida en sociedade.
Por outro lado, contribuirase conxuntamente á comunicación lingüística e á transmisión
de valores a través da reflexión individual e grupal sobre situacións pasadas e actuais,
da busca de información, da elaboración e exposición de traballos en colaboración que
esixen poñer en práctica habilidades como a escoita activa, a empatía e a expresión de
ideas e sentimentos, utilizando as linguaxes verbal, corporal e artística.
Os descritores que podemos utilizar son:
- Comprender o sentido dos textos escritos e orais.
- Manter unha actitude favorable cara á lectura.
- Expresarse oralmente con corrección, adecuación e coherencia.
201
- Utilizar o vocabulario adecuado, as estruturas lingüísticas e as normas ortográficas e
gramaticais correctas para elaborar textos escritos e orais.
- Compoñer distintos tipos de textos creativamente con sentido literario.
- Respectar as normas de comunicación en calquera contexto: quenda de palabra,
escoita atenta ao interlocutor...
- Manexar elementos de comunicación non verbal en diferentes rexistros e nas diversas
situacións comunicativas.
No caso de centros plurilingües que impartan a materia noutra lingua:
- Manter conversas noutras linguas sobre temas cotiáns en distintos contextos.
- Utilizar os coñecementos sobre a lingua para buscar información e ler textos en
calquera situación.
- Producir textos escritos de diversa complexidade para o seu uso en situacións cotiás
ou en materias diversas.
Competencia dixital
Desenvolver a competencia dixital desde esta área axudaranos a manexar ferramentas
que posibiliten o acceso ao coñecemento de feitos sociais, de documentos históricos, de
teorías éticas e científicas e de tratados internacionais que poñan de relevo a
contribución dos valores éticos á sociedade. Á súa vez, proporcionará ao alumnado a
oportunidade de entender a relación que existe entre a tecnoloxía, os valores éticos e a
sociedade, para que aprenda a facer un bo uso dela ao longo da súa vida.
Os descritores que podemos utilizar son:
- Empregar distintas fontes para a busca de información.
- Elaborar e publicitar información propia derivada de información obtida a través de
medios tecnolóxicos.
- Utilizar as distintas canles de comunicación audiovisual para transmitir informacións
diversas.
- Comprender as mensaxes que veñen dos medios de comunicación.
- Manexar ferramentas dixitais para a construción de coñecemento.
- Actualizar o uso das novas tecnoloxías para mellorar o traballo e facilitar a vida
diaria.
- Aplicar criterios éticos no uso das tecnoloxías.
Conciencia e expresións culturais
Esta área contribúe á competencia de conciencia e expresións culturais na medida en
que se reflexiona sobre o fundamento ético da sociedade e se toma conciencia da
importancia dos seus valores culturais. Á súa vez, posibilita a adquisición de pautas
persoais, interpersoais e interculturais que permiten participar de forma eficaz e
construtiva en calquera sociedade democrática, respectando os valores éticos e os
dereitos e os deberes socialmente recoñecidos.
Os descritores que adestraremos nesta competencia son:
202
- Valorar a interculturalidade como unha fonte de riqueza persoal e cultural.
- Apreciar os valores culturais do patrimonio natural e da evolución do pensamento
científico.
- Expresar sentimentos e emocións mediante códigos artísticos.
- Apreciar a beleza das expresións artísticas e as manifestacións de creatividade, e
fomentar o gusto pola estética no ámbito cotián.
- Elaborar traballos e presentacións con sentido estético.
Competencias sociais e cívicas
A área de Valores Éticos é, sen dúbida, a materia desde onde se traballan de forma máis
directa as competencias sociais e cívicas do alumnado. As habilidades sociais e de
colaboración increméntanse cando se reflexiona sobre o fundamento ético da sociedade
e se toma conciencia da importancia dos seus valores éticos e morais. Á súa vez, ofrece
a posibilidade de resolver conflitos interpersoais de forma construtiva, polo que o
alumnado non só fortalece a construción da súa personalidade, senón que desenvolve
actitudes como a tolerancia, a asertividade, a solidariedade ou o respecto á pluralidade
cultural, política e relixiosa, favorecendo a socialización e a adquisición de
comportamentos morais significativos.
Os descritores que adestraremos nesta competencia son:
- Coñecer as actividades humanas, adquirir unha idea da realidade histórica a partir de
distintas fontes e identificar as implicacións que ten vivir nun Estado social e
democrático de dereito referendado por unha constitución.
- Aplicar dereitos e deberes da convivencia cidadá no contexto da escola.
- Desenvolver capacidade de diálogo cos demais en situacións de convivencia e
traballo, e para a resolución de conflitos.
- Mostrar dispoñibilidade para a participación activa en ámbitos de participación
establecidos.
- Recoñecer riqueza na diversidade de opinións e de ideas.
- Aprender a comportarse desde o coñecemento dos distintos valores.
- Concibir unha escala de valores propia e actuar conforme a ela.
- Evidenciar preocupación polos máis desfavorecidos e respecto aos distintos ritmos e
potencialidades.
- Involucrarse ou promover accións cun fin social.
Sentido de iniciativa e espírito emprendedor
Para exercer dun modo consciente, crítico e reflexivo o exercicio da liberdade e da
xustiza, e emprender accións que beneficien a sociedade, resulta necesario que os
alumnos e as alumnas desenvolvan aspectos como a autonomía, o liderado, a capacidade
de innovación, a creatividade ou a iniciativa persoal.
Desde esta área formúlanse tarefas e situacións reais e hipotéticas que permiten o
adestramento das devanditas habilidades. Isto vai posibilitar que o alumnado expoña as
súas ideas, inicie accións novas, investigue, asuma responsabilidades ou xestione os
recursos materiais, dixitais e persoais que ten ao seu alcance.
203
Neste caso, os descritores que cómpre traballar son:
- Xestionar o traballo do grupo coordinando tarefas e tempos.
- Priorizar a consecución de obxectivos grupais sobre os intereses persoais.
- Xerar novas e diverxentes posibilidades desde coñecementos previos dun tema.
- Configurar unha visión de futuro realista e ambiciosa.
- Atopar posibilidades no contorno que outros non aprecian.
- Optimizar o uso de recursos materiais e persoais para a consecución de obxectivos.
- Mostrar iniciativa persoal para iniciar ou promover accións novas.
- Asumir riscos no desenvolvemento das tarefas ou dos proxectos.
- Actuar con responsabilidade social e sentido ético no traballo.
Aprender a aprender
A competencia de aprender a aprender implica ser consciente das necesidades e dos
procesos de aprendizaxe, o recoñecemento de oportunidades e a habilidade de superar
dificultades para poder aprender con éxito. Esta promóvese na área de Valores Éticos
mediante o exercicio de procesos cognitivos como analizar, sintetizar, relacionar,
comparar ou argumentar, así como favorecendo o interese por descubrir a verdade dos
feitos históricos e os valores que impregnan as experiencias da súa vida cotiá.
Os descritores que se poden utilizar son:
- Identificar potencialidades persoais como aprendiz: estilos de aprendizaxe,
intelixencias múltiples, funcións executivas...
- Xerar estratexias para aprender en distintos contextos de aprendizaxe.
- Aplicar estratexias para a mellora do pensamento creativo, crítico, emocional,
interdependente...
- Desenvolver estratexias que favorezan a comprensión rigorosa dos contidos.
- Planificar os recursos necesarios e os pasos que se deben realizar no proceso de
aprendizaxe.
- Seguir os pasos establecidos e tomar decisións sobre os pasos seguintes en función
dos resultados intermedios.
- Avaliar a consecución de obxectivos de aprendizaxe.
- Tomar conciencia dos procesos de aprendizaxe.
5. ORGANIZACIÓN E SECUENCIACIÓN DE CONTIDOS.TEMPORALIZACIÓN E
ESTÁNDARES DE APRENDIZAXE AVALIABLES. OBXECTIVOS MÍNIMOS.
Os contidos da área de Valores Éticos agrúpanse en seis bloques e ligados a eles
propóñense os criterios de avaliación e os estándares de aprendizaxe.
204
O alumnado deberá adquirir uns coñecementos e unhas destrezas básicas que lle
permitan mellorar a súa autonomía, priorizar os seus valores e prepararse para
converterse no principal axente do seu propio desenvolvemento.
CONTIDOS
Bloque 1. A dignidade da persoa
1. O desenvolvemento da personalidade e as virtudes éticas.
- O proxecto persoal de vida e a función dos valores éticos.
- Actos, hábitos e carácter.
- A importancia da virtude en Aristóteles.
Bloque 2. A comprensión, o respecto e a igualdade nas relacións interpersoais
1. O desenvolvemento social no ser humano, as relacións interpersoais e os valores
éticos.
- A dignidade da persoa e as relacións interpersoais.
- A asertividade, as habilidades sociais e os valores éticos.
- A intelixencia emocional e a súa importancia na vida moral.
- O respecto aos valores éticos a través das habilidades sociais e a asertividade.
Bloque 3. A reflexión ética
1. As normas éticas como guía da liberdade.
- A liberdade persoal e os factores que interveñen no seu desenvolvemento.
- A educación como un dereito da persoa e un deber da sociedade.
- A necesidade dos valores e as normas éticos no individuo e na sociedade.
- Problemas derivados da ausencia de valores e de normas éticos.
2. As teorías éticas.
- Éticas materiais e éticas formais.
- O eudemonismo Aristotélico.
- O hedonismo epicúreo.
- O utilitarismo de John Stuart Mill.
Bloque 4. Xustiza e política
1. O concepto de xustiza.
- A variedade cultural e o carácter relativo da xustiza.
- O recoñecemento do que é xusto.
- A xustiza entendida como equilibrio.
- Distintas formas de concibir a xustiza.
Bloque 5. Os valores éticos, o dereito e a DUDH
205
1. A busca da liberdade e da igualdade.
- A escravitude e o sometemento dos seres humanos.
- A loita pola liberdade e a igualdade e o fin da escravitude.
- A historia da submisión da muller ao varón.
- O feminismo e a loita pola liberación da muller.
Bloque 6. Os valores éticos e a súa relación coa ciencia e a tecnoloxía
1. A relación entre ética, ciencia e tecnoloxía.
- A distinción entre a investigación e a aplicación científica e tecnolóxica, e os
valores que achegan á humanidade.
- A tecnociencia e a concepción tradicional da ciencia e da tecnoloxía.
- O mito da neutralidade científica e a falsa noción de progreso.
2. A necesidade da reflexión ética acerca da ciencia e da tecnoloxía: os dilemas
morais.
- Os límites éticos e xurídicos da investigación e da aplicación científica e
tecnolóxica.
- A tecnodependencia.
- A tecnociencia e o seu impacto negativo no medio ambiente.
Temporalización
Bloque 1 e 2 1ª Avaliación.
Bloque 3 e 4. 2ª Avaliación.
Bloque 5 e 6. 3ª Avaliación.
OBXECTIVOS MÍNIMOS
1. Expresar o significado da personalidade, describindo as virtudes e os valores éticos
que fortalecen o carácter e axudan a actuar sobre a base da razón e da liberdade.
2. Tomar conciencia da importancia que teñen o desenvolvemento da autonomía e o
control da conduta no crecemento moral da persoa cara á vida adulta.
3. Desenvolver certas habilidades sociais e técnicas de comunicación para dominar
formas e xestos habituais que favorezan tanto as relacións interpersoais como o
respecto á dignidade e aos dereitos das persoas.
4. Identificar as aptitudes que posúe o ser humano para construír un autoconcepto
positivo e potenciar a súa autoestima.
5. Valorar a importancia das habilidades emocionais, sociais e asertivas, co fin de
moldear a personalidade a través de valores e virtudes éticos que favorezan as
relacións interpersoais positivas e respectuosas, asegurando así unha vida en
sociedade máis xusta e enriquecedora.
206
6. Entender a influencia das virtudes e dos valores éticos no establecemento
respectuoso e comprensivo de relacións interpersoais, así como no exercicio da
liberdade individual e social.
7. Identificar a liberdade como base que sostén a moral da persoa e a intelixencia, a
vontade e as normas éticas como medios que rexen a súa conduta.
8. Sinalar os límites entre a liberdade persoal e a social, marcados pola ética e os
dereitos humanos.
9. Asumir que a liberdade e a xustiza conforman a base moral do ser humano,
valorando a vontade e a razón como elementos que incrementan a súa
independencia e autonomía na sociedade.
10. Coñecer as semellanzas e as diferenzas entre a ética, o dereito e a xustiza.
11. Coñecer o panorama actual respecto ao exercicio dos dereitos da muller e da
infancia en gran parte do mundo, coñecendo as causas da situación e tomando
conciencia delas, co fin de promover a súa solución.
12. Aplicar os valores éticos da Declaración Universal dos Dereitos Humanos como
criterio para establecer límites éticos e xurídicos á actividade científica e
tecnolóxica, evitando así unha aplicación indebida e facilitando a resolución dos
dilemas morais que adoitan presentarse nos campos da medicina e da biotecnoloxía.
CRITERIOS DE AVALIACIÓN E ESTÁNDARES DE APRENDIZAXE
Bloque 1. A dignidade da persoa
1. Entender a relación que existe entre os actos, os hábitos e o desenvolvemento do
carácter, mediante a comprensión do concepto de virtude en Aristóteles e, en
especial, o relativo ás virtudes éticas, pola importancia que teñen no
desenvolvemento da personalidade.
1.1. Indaga en diversas fontes acerca do concepto de virtude e as súas
características en Aristóteles, sinalando a relación que ten cos actos, os
hábitos e o carácter, elaborando conclusións de forma razoada acerca do
tema.
1.2. Explica os beneficios que, segundo Aristóteles, achegan as virtudes éticas ao
ser humano, identificando algunhas delas e ordenándoas, de acordo co seu
criterio, e explicando os argumentos nos que fundamenta a devandita orde.
2. Comprender e apreciar a capacidade do ser humano para influír de xeito
consciente e voluntario na construción da súa propia identidade conforme os
valores éticos, e así mellorar a súa autoestima.
2.1. Toma conciencia e aprecia a capacidade que posúe para modelar a súa propia
identidade e facer de si mesmo unha persoa xusta, sincera, tolerante, amable,
xenerosa, respectuosa, solidaria, honesta, libre, etc.; nunha palabra, digna de
ser apreciada por si mesma.
2.2. Deseña un proxecto de vida persoal conforme o modelo de persoa que quere
ser e os valores éticos que desexa adquirir, facendo que a súa propia vida teña
207
un sentido.
Bloque 2. A comprensión, o respecto e a igualdade nas relacións interpersoais
1. Comprender e valorar a importancia que teñen os valores e as virtudes éticos para
conseguir unhas relacións interpersoais xustas, respectuosas e satisfactorias.
1.1. Identifica a adquisición das virtudes éticas como unha condición necesaria
para lograr unhas boas relacións interpersoais; entre elas, a prudencia, a
lealdade, a sinceridade, a xenerosidade, etc.
2. Utilizar de xeito habitual formas e xestos que favorecen o respecto á dignidade e
aos dereitos das persoas nas relacións interpersoais, mediante o exercicio e o
desenvolvemento dalgunhas habilidades sociais e técnicas de comunicación.
2.1. Mantén unha conduta asertiva, evitando o comportamento agresivo ou
inhibido, e adopta como principio moral fundamental nas relacións
interpersoais o respecto á dignidade das persoas.
2.2. Emprega e exercita, en diálogos curtos reais ou inventados, as súas
habilidades sociais, como a empatía, a escoita activa, a interrogación asertiva,
entre outras, co fin de que aprenda a utilizalos de forma natural na súa
relación cos demais.
2.3. Practica algunhas técnicas de comunicación interpersoal mediante a
realización de diálogos orais, como a forma adecuada de dicir non, o disco
raiado, o banco de néboa, etc., co obxectivo de dominalas e utilizalas no
momento adecuado.
2.4. Nas relacións interpersoais, mostra unha actitude de respecto cara aos
dereitos de todo ser humano a sentir, a pensar e a actuar de forma diferente, a
equivocarse, a gozar do tempo de descanso, a ter unha vida privada, a tomar
as súas propias decisións, etc., e, especialmente, a ser valorados polo simple
feito de ser persoas, sen discriminar nin menosprezar a ninguén, etc.
3. Relacionar e valorar a importancia das habilidades da intelixencia emocional en
relación coa vida interpersoal e establecer o seu vínculo con aqueles valores éticos
que enriquecen as relacións humanas.
3.1. Comprende a importancia que teñen a capacidade de recoñecer as emocións
alleas e a de controlar as relacións interpersoais.
Bloque 3. A reflexión ética
1. Destacar o significado e a importancia da natureza moral do ser humano,
analizando as súas etapas de desenvolvemento e tomando conciencia da necesidade
que ten de normas éticas, libre e racionalmente asumidas, como guía da súa
conduta.
1.1. Distingue entre a conduta instintiva do animal e o comportamento racional e
libre do ser humano, destacando a magnitude das súas diferenzas e
apreciando as consecuencias que estas teñen na vida das persoas.
208
1.2. Identifica en que consiste a estrutura moral da persoa e as súas características
como ser racional e libre, razón pola cal é responsable da súa conduta e das
consecuencias que esta teña.
2. Recoñecer que a liberdade constitúe a raíz da estrutura moral da persoa e apreciar
o papel que a intelixencia e a vontade teñen como factores que incrementan a
capacidade de autodeterminación.
2.1. Describe a relación entre a liberdade e os conceptos de persoa e de estrutura
moral.
2.2. Analiza e valora a influencia que teñen na liberdade persoal a intelixencia,
que nos permite coñecer posibles opcións para elixir, e a vontade, que nos dá
a fortaleza suficiente para facer o que decidimos facer.
2.3. Analiza algúns factores biolóxicos, psicolóxicos, sociais, culturais e
ambientais que inflúen no desenvolvemento da intelixencia e da vontade,
especialmente o papel da educación, expoñendo as súas conclusións de forma
clara mediante unha presentación en soporte informático e audiovisual.
3. Tomar conciencia da importancia dos valores e das normas éticos como guía da
conduta individual e social, asumindo a responsabilidade de difundilos e de
promovelos polos beneficios que achegan á persoa e á comunidade.
3.1. Destaca algunhas das consecuencias negativas que, a nivel individual e
comunitario, ten a ausencia de valores e de normas éticos, como o egoísmo, a
corrupción, a mentira, o abuso de poder, a intolerancia, a insolidariedade, a
violación dos dereitos humanos, etc.
3.2. Emprende, utilizando a súa iniciativa persoal e a colaboración en grupo, a
organización e o desenvolvemento dunha campaña no seu contorno co fin de
promover o recoñecemento dos valores éticos como elementos fundamentais
do pleno desenvolvemento persoal e social.
4. Explicar as características e os obxectivos das teorías éticas, así como a súa
clasificación en éticas de fins e procedementais, sinalando os principios máis
destacados do hedonismo de Epicuro.
4.1. Enuncia os elementos distintivos das teorías éticas, elaborando un esquema
coas súas características máis destacadas.
4.2. Enuncia os aspectos fundamentais da teoría hedonista de Epicuro e os valores
éticos que defende, destacando as características que a identifican como unha
ética de fins.
4.3. Elabora, en colaboración grupal, argumentos a favor e en contra do
epicureísmo, expoñendo as súas conclusións cos argumentos racionais
correspondentes.
5. Entender os principais aspectos do eudemonismo aristotélico, identificándoo como
unha ética de fins e valorando a súa importancia e a súa vixencia actual.
5.1. Explica o significado do termo «eudemonismo» e o que para Aristóteles
significa a felicidade como ben supremo, elaborando e expresando
conclusións.
5.2. Distingue os tres tipos de tendencias que hai no ser humano, segundo
Aristóteles e a súa relación co que el considera como ben supremo da persoa.
209
5.3. Achega razóns para clasificar o eudemonismo de Aristóteles dentro da
categoría das éticas de fins.
6. Comprender os elementos máis significativos da ética utilitarista e a súa relación
co hedonismo de Epicuro, clasificándoa como unha ética de fins e elaborando
argumentos que apoien a súa valoración persoal acerca deste plan ético.
6.1. Salienta as ideas fundamentais da ética utilitarista: o principio de utilidade, o
concepto de pracer, a compatibilidade do egoísmo individual co altruísmo
universal e a situación do valor moral nas consecuencias da acción, entre
outras.
6.2. Enumera as características que fan do utilitarismo e do epicureísmo éticas de
fins.
6.3. Argumenta racionalmente as súas opinións acerca da ética utilitarista.
Bloque 4. A xustiza e a política
1. Comprender e valorar a importancia da relación entre os conceptos de ética,
política e xustiza, mediante a análise e a definición destes termos, destacando o
vínculo entre eles no pensamento de Aristóteles.
1.1. Explica e aprecia as razóns que dá Aristóteles para establecer un vínculo entre
ética, política e xustiza.
1.2. Utiliza e selecciona información acerca dos valores éticos e cívicos,
identificando e apreciando as semellanzas e as diferenzas entre eles.
2. Coñecer e apreciar a política de Aristóteles e as súas características esenciais, así
como entender o seu concepto da xustiza e a súa relación co ben común e a
felicidade, elaborando un xuízo crítico acerca da perspectiva deste filósofo.
2.1. Elabora, recorrendo á súa iniciativa persoal, unha presentación con soporte
informático, acerca da política aristotélica como unha teoría organicista que
propón unha finalidade ética do Estado.
2.2. Selecciona e usa información, en colaboración grupal, para entender e
apreciar a importancia que Aristóteles dá á xustiza como o valor ético no que
se fundamenta a lexitimidade do Estado e a súa relación coa felicidade e o
ben común, expoñendo as súas conclusións persoais debidamente
fundamentadas.
Bloque 5. Os valores éticos, o dereito e a DUDH
1. Comprender o desenvolvemento histórico dos dereitos humanos como unha
conquista da humanidade e estimar a importancia do problema que formula na
actualidade o exercicio dos dereitos da muller e da infancia en gran parte do
mundo, tomando conciencia dela co fin de promover a solución deses problemas.
1.1. Describe os feitos máis influentes no desenvolvemento histórico dos dereitos
humanos.
1.2. Dá razóns acerca da orixe histórica do problema dos dereitos da muller,
recoñecendo os padróns económicos e socioculturais que fomentaron a
210
violencia e a desigualdade de xénero.
1.3. Emprende, en traballo colaborador, a elaboración dunha campaña contra a
discriminación da muller e a violencia de xénero no seu ámbito familiar,
escolar e social, avaliando os resultados obtidos.
Bloque 6. Os valores éticos e a súa relación coa ciencia e a tecnoloxía
1. Recoñecer a importancia que ten a dimensión moral da ciencia e da tecnoloxía, así
como a necesidade de establecer límites éticos e xurídicos co fin de orientar a súa
actividade conforme aos valores defendidos na DUDH.
1.1. Utiliza información de distintas fontes para analizar a dimensión moral da
ciencia e da tecnoloxía, avaliando os impactos positivo e negativo que estas
poden ter en todos os ámbitos da vida humana: social, económico, político,
ético e ecolóxico, entre outros.
1.2. Achega argumentos que fundamenten a necesidade de poñer límites éticos e
xurídicos á investigación e práctica tanto científica coma tecnolóxica,
tomando a dignidade humana e os valores éticos recoñecidos na DUDH
como criterio normativo.
1.3. Recorre á súa iniciativa persoal para expoñer as súas conclusións acerca do
tema tratado, utilizando medios informáticos e audiovisuais, de forma
argumentada e ordenada racionalmente.
2. Recoñecer que, na actualidade, existen casos nos que a investigación científica non
é neutral, senón que está determinada por intereses políticos, económicos, etc.,
mediante a análise da idea de progreso e a súa interpretación equivocada cando os
obxectivos que se pretenden non respectan un código ético fundamentado na
DUDH.
2.1. Obtén e selecciona información, en traballo colaborador, dalgúns casos nos
que a investigación científica e tecnolóxica non foi guiada nin é compatible
cos valores éticos expostos na DUDH, xerando impactos negativos no ámbito
humano e ambiental, sinalando as causas.
2.2. Diserta, en colaboración grupal, acerca da idea de progreso na ciencia e a súa
relación cos valores éticos, o respecto á dignidade humana e o seu contorno,
elaborando e expoñendo conclusións.
2.3. Selecciona e contrasta información, en colaboración grupal, acerca dalgunhas
das ameazas que para o ambiente e para a vida ten a aplicación
indiscriminada da ciencia e da tecnoloxía, como a explotación descontrolada
dos recursos naturais, a destrución de hábitats, a contaminación química e
industrial, a chuvia ácida, o cambio climático, a desertización, etc.
3. Recoñecer a necesidade de establecer límites éticos e xurídicos á actividade
científica e tecnolóxica, utilizando como criterio de demarcación os valores éticos
da DUDH, co fin de evitar a súa aplicación inadecuada e de solucionar os dilemas
morais que ás veces se presentan, especialmente no terreo da medicina e da
biotecnoloxía.
211
3.1. Destaca o valor da investigación científica e técnica, pero, ademais, xustifica
a necesidade de poñer límites éticos e xurídicos no seu uso e aplicación, co
fin de garantir o respecto á dignidade humana e os dereitos fundamentais, así
como a protección do ambiente.
3.2. Analiza información, seleccionada de diversas fontes, co fin de coñecer en
que consisten algúns dos últimos avances en medicina e en biotecnoloxía que
formulan dilemas morais, tales como a utilización de células nai, a clonación,
a eutanasia e a euxenesia, entre outros, sinalando algúns perigos que estes
encerran se non se respectan os valores éticos, como pode ser, por exemplo, a
manipulación xenética con fins económicos, políticos, etc.
3.3. Asume unha actitude de tolerancia e de respecto ante as diferentes opinións
que se expresan, co fin de solucionar os dilemas éticos, sen esquecer a
necesidade de rigor na fundamentación racional e ética de todas as
alternativas formuladas.
4. Entender e valorar o problema da tecnodependencia e a alienación humana á que
esta conduce.
4.1. Destaca o problema e o perigo que representa para o ser humano a
tecnodependencia, sinalando os seus síntomas e as súas causas, e
considerando as súas consecuencias negativas, como unha adicción
incontrolada aos dispositivos electrónicos, aos videoxogos e ás redes sociais,
que conducen as persoas cara a unha progresiva deshumanización.
5. Identificar e valorar algúns impactos negativos que, para a especie humana e para
o seu ámbito natural, produciron o desenvolvemento científico e tecnolóxico
utilizado á marxe dos valores éticos.
5.1. Selecciona e contrasta información, en colaboración grupal, acerca dalgunhas
das ameazas que, para o ambiente e a vida, está tendo a aplicación
indiscriminada da ciencia e da tecnociencia, tales como a explotación
descontrolada dos recursos naturais, a destrución de hábitats, a
contaminación química e industrial, a chuvia ácida, o cambio climático, a
desertización, etc., elaborando e expoñendo conclusións.
5.2. Debate, en pequenos grupos, acerca dos intereses e dos obxectivos que están
detrás das aplicacións inapropiadas da tecnociencia, e a falsa idea de progreso
que está implícita nela, expresando as súas opinións fundamentadas nos
valores éticos.
6. CRITERIOS METODOLÓXICOS E ESTRATEXIAS DIDÁCTICAS XERAIS
PARA UTILIZAR NA ÁREA
212
Traballar de xeito competencial na aula supón un cambio metodolóxico importante; o
docente pasa a ser un xestor de coñecemento do alumnado e o alumno ou alumna
adquire un maior grao de protagonismo.
En concreto, na área de Valores Éticos:
Os alumnos e as alumnas deben desenvolver nesta etapa un pensamento e unha actitude
críticos que se sustenten en valores morais e éticos recoñecidos. Por iso, farase fincapé
na necesidade de analizar, formular e dar solucións a problemas cun fondo ético.
Desde esta perspectiva, a liña metodolóxica que rexerá as accións docentes nesta área
desenvolverase a través de métodos activos, indutivos e mixtos; é dicir, métodos
eminentemente participativos onde se alterna o traballo individual co traballo en grupo.
A aplicación dos devanditos métodos leva implícita a utilización de estilos de ensino
socializadores, cognitivos e creativos para conseguir que os seus xuízos e eleccións
dirixan a súa conduta e as súas relacións sociais cara ao benestar común.
Neste contexto metodolóxico, o estudante convértese en protagonista da súa propia
aprendizaxe, mentres o docente vai cedendo terreo para que o alumnado logre maior
autonomía nas súas aprendizaxes e cre estruturas cognitivas que lle permitan un
pensamento e un proxecto de vida propios, asumindo de modo consciente, crítico e
reflexivo o exercicio da liberdade e o control acerca da súa propia existencia.
Á súa vez, a transmisión do coñecemento das características que conforman a imaxe
persoal farase a partir de aprendizaxes baseadas na experiencia, onde o alumnado
percibe a información a través das súas propias experiencias e respectando sempre o
desenvolvemento dos seus diversos estilos de aprendizaxe. Tamén se combinarán
técnicas como o ensino recíproco, a discusión guiada con técnicas de visualización, de
role play.
Este abano de accións docentes permitiralle ao alumnado comprender e interiorizar os
valores éticos de forma holística, comprensiva e significativa.
7. ACTIVIDADES COMPLEMENTARIAS
Con respecto ás actividades complementarias que se poden propoñer ao alumnado,
convén reflexionar sobre estas cuestións:
- Conseguíronse os obxectivos propostos a partir das actividades realizadas?
- Cal foi o resultado da realización das actividades?
213
- Cales delas gustaron máis?
- Que propostas de mellora podemos sinalar?
8. CRITERIOS DE CUALIFICACIÓN E PROMOCIÓN
Para evidenciar a aprendizaxe na aula ao longo das distintas unidades didácticas iremos
planificando a realización e recollida de produtos que mostre o nivel de consecución do
estándar e a súa evolución ao longo do curso. A nota de cada trimestre dependerá dos
logros de cada alumno no terreo do traballo que realice en clase.
As evidencias que podemos recoller na área de Valores Éticos poden ser:
• Actividades do libro do alumnado ou da proposta didáctica que traballen
explicitamente sobre os estándares definidos na unidade.
• Mapas mentais ou conceptuais elaborados polos estudantes.
• Produtos de aprendizaxe deseñados en tarefas de aplicación nun contexto real.
• Probas escritas que recollan os estándares de aprendizaxe.
• Problemas de aplicación de contidos nos que é necesario o desenvolvemento do
razoamento lóxico.
• Ferramentas de autoavaliación e coavaliación do traballo na aula.
Pero tamén a atención, interese, boa actitude cara a materia, respecto ao profesor e aos
compañeiros son elementos a ter en conta na determinación da nota.
INSTRUMENTOS E PROCEDEMENTOS DE CUALIFICACIÓN
A cualificación establécese en torno a tres instrumentos:
1. A participación na clase e o traballo de continuidade e de aula, así como os
debates e análise de cada contido, merecerán unha cualificación do 40% da nota.
2. O exame de avaliación que constará de análise básico de texto, diversas
cuestións sobre os contidos correspondentes, a proposición de problemas para a
reflexión persoal, serán cualificados cun máximo do 20% da nota.
3. A actitude, comportamento e interese pola materia merecerá a cualificación
dun 40% da nota.
214
9. RECURSOS DIDÁCTICOS
Suxerimos o uso dos materiais seguintes:
- O libro do alumnado para a área de Valores Éticos de 2.º ESO da Editorial Anaya.
- Lectura de artigos de prensa. Visión de programas televisivos, videos, películas e
calquera tipo de material que sirva para crear debate, xenerar empatía e provocar a
reflexión ante os enormes dilemas morais da nosa época –guerras, crise dos
refuxiados, desafiuzamentos, racismo, xenofobia, etcétera-.
10. MEDIDAS DE ATENCIÓN Á DIVERSIDADE E INCLUSIÓN
Descrición do grupo despois da avaliación inicial
Á hora de formular as medidas de atención á diversidade e inclusión debemos solicitar,
en primeiro lugar, diversa información sobre cada grupo de alumnos e alumnas; como
mínimo debe coñecerse a relativa a:
- O número de alumnos e alumnas.
- O funcionamento do grupo (clima da aula, nivel de disciplina, atención...).
- As fortalezas que se identifican no grupo en canto ao desenvolvemento de contidos
curriculares.
- As necesidades que se puidesen identificar; convén pensar nesta fase en como se
poden abordar (planificación de estratexias metodolóxicas, xestión da aula,
estratexias de seguimento da eficacia de medidas, etc.).
- As fortalezas que se identifican no grupo en canto aos aspectos competenciais.
- Os desempeños competenciais prioritarios que hai que practicar no grupo nesta
materia.
- Os aspectos que se deben ter en conta ao agrupar os alumnos e as alumnas para os
traballos cooperativos.
215
- Os tipos de recursos que se necesitan adaptar nivel xeral para obter un logro óptimo
do grupo.
Necesidades individuais
A avaliación inicial facilítanos non só coñecemento acerca do grupo como conxunto,
senón que tamén nos proporciona información acerca de diversos aspectos individuais
dos nosos estudantes; a partir dela poderemos:
- Identificar os alumnos ou as alumnas que necesitan un maior seguimento ou
personalización de estratexias no seu proceso de aprendizaxe. (Débese ter en conta
aquel alumnado con necesidades educativas, con altas capacidades e con necesidades
non diagnosticadas, pero que requiran atención específica por estar en risco, pola súa
historia familiar, etc.).
- Saber as medidas organizativas que cómpre adoptar. (Planificación de reforzos,
situación de espazos, xestión de tempos grupais para favorecer a intervención
individual).
- Establecer conclusións sobre as medidas curriculares que se van adoptar, así como
sobre os recursos que se van empregar.
- Analizar o modelo de seguimento que se vai utilizar con cada un deles.
- Acoutar o intervalo de tempo e o modo en que se van avaliar os progresos destes
estudantes.
- Fixar a maneira en que se vai compartir a información sobre cada alumno ou alumna
co resto de docentes que interveñen no seu itinerario de aprendizaxe; especialmente,
co titor.
-A alumnos diagnosticados de TDAH faránselles tamén, no posible, exames curtos e con
preguntas breves, claras e con vocabulario sinxelo, sendo flexibles no tempo de duración.
11. AVALIACIÓN DA PROGRAMACIÓN DIDÁCTICA
Neste apartado pretendemos promover a reflexión docente e a autoavaliación da
realización e o desenvolvemento de programacións didácticas. Para iso, ao finalizar
cada unidade didáctica proponse unha secuencia de preguntas que permitan ao docente
avaliar o funcionamento do programado na aula e establecer estratexias de mellora para
a propia unidade.
216
13. VALORES ÉTICOS 3º ESO
1. Obxectivos xerais de Educación Secundaria.216
2. Obxectivos da área de Valores Éticos.217
3. Competencias clave, indicadores e descritores.219
4. Contribución da área ao desenvolvemento das competencias clave.226
5. Organización e secuenciación de contidos e estándares de aprendizaxe
avaliables.Temporización.Obxectivos mínimos.230
6. Criterios metodolóxicos e estratexias didácticas xerais para utilizar na área.239
7. Criterios e procedementos de cualificación e promoción.240
8. Recursos didácticos.242
9. Medidas de atención á diversidade e inclusión.243
10. Avaliación da programación didáctica.244
1. OBXECTIVOS XERAIS DA EDUCACIÓN SECUNDARIA
A Educación Secundaria Obrigatoria contribuirá a desenvolver nos alumnos e alumnas
as capacidades que lles permitan:
a) Asumir responsablemente os seus deberes; coñecer e exercer os seus dereitos no
respecto aos demais; practicar a tolerancia, a cooperación e a solidariedade entre as
persoas e grupos; exercitarse no diálogo afianzando os dereitos humanos e a
igualdade de trato e de oportunidades entre mulleres e homes, como valores comúns
dunha sociedade plural, e prepararse para o exercicio da cidadanía democrática.
b) Desenvolver e consolidar hábitos de disciplina, estudo e traballo individual e en
equipo como condición necesaria para unha realización eficaz das tarefas da
aprendizaxe e como medio de desenvolvemento persoal.
c) Valorar e respectar a diferenza de sexos e a igualdade de dereitos e oportunidades
entre eles. Rexeitar a discriminación das persoas por razón de sexo ou por calquera
outra condición ou circunstancia persoal ou social. Rexeitar os estereotipos que
supoñan discriminación entre homes e mulleres, así como calquera manifestación de
violencia contra a muller.
d) Fortalecer as súas capacidades afectivas en todos os ámbitos da personalidade e nas
súas relacións cos demais e resolver pacificamente os conflitos, así como rexeitar a
violencia, os prexuízos de calquera tipo e os comportamentos sexistas.
e) Desenvolver destrezas básicas na utilización das fontes de información para, con
sentido crítico, incorporar novos coñecementos. Adquirir unha preparación básica no
campo das tecnoloxías, especialmente as da información e a comunicación.
f) Concibir o coñecemento científico como un saber integrado, que se estrutura en
217
distintas disciplinas, así como coñecer e aplicar os métodos para identificar os
problemas nos diversos campos do coñecemento e da experiencia.
g) Desenvolver o espírito emprendedor e a confianza nun mesmo, a participación, o
sentido crítico, a iniciativa persoal e a capacidade para aprender a aprender,
planificar, tomar decisións e asumir responsabilidades.
h) Comprender e expresar con corrección, oralmente e por escrito, na lingua castelá e,
se a houbese, na lingua cooficial da comunidade autónoma, textos e mensaxes
complexas, e iniciarse no coñecemento, na lectura e no estudo da literatura.
i ) Comprender e expresarse nunha ou máis linguas estranxeiras de xeito apropiado.
j ) Coñecer, valorar e respectar os aspectos básicos da cultura e a historia propias e dos
demais, así como o patrimonio artístico e cultural.
k) Coñecer e aceptar o funcionamento do propio corpo e o dos outros, respectar as
diferenzas, afianzar os hábitos de coidado e saúde corporais e incorporar a educación
física e a práctica do deporte para favorecer o desenvolvemento persoal e social.
Coñecer e valorar a dimensión humana da sexualidade en toda a súa diversidade.
Valorar criticamente os hábitos sociais relacionados coa saúde, o consumo, o coidado
dos seres vivos e o ambiente, e contribuír así á súa conservación e mellora.
l ) Apreciar a creación artística e comprender a linguaxe das distintas manifestacións
artísticas, utilizando diversos medios de expresión e representación.
2. OBXECTIVOS DA AREA DE VALORES ETICOS
1. Argumentar os valores e os principios éticos da DUDH como base das democracias
dos séculos XX e XXI.
2. Sinalar a importancia da participación cidadá nos aspectos políticos do Estado para
asegurar unha democracia que defenda os dereitos humanos.
3. Resaltar o deber ético e cívico dos cidadáns para asumir a democracia como unha
forma de vida, sendo conscientes dos riscos aos que está sometida para poder tomar
as medidas oportunas.
4. Apreciar o valor do «Estado de dereito» e da «división de poderes» como eixes
vertebradores do Estado democrático.
5. Recoñecer e respectar os fundamentos da Constitución española de 1978, resaltando
os valores nos que se asenta e os deberes e os dereitos que ten o individuo para
asumir os principios de convivencia recoñecidos polo Estado español.
6. Realizar unha lectura comprensiva dalgúns artigos da Constitución española
relativos aos dereitos e aos deberes cidadáns e aos seus principios reitores.
7. Valorar a adecuación dos dereitos e dos deberes da Constitución española á
Declaración Universal dos Dereitos Humanos para asumir de forma consciente e
responsable os principios de convivencia que deben rexer no Estado español.
8. Identificar os principios fundamentais da política social e económica do Estado
español, e a súa fundamentación ética.
218
9. Comprender os aspectos principais da UE para valorar a súa utilidade e as cousas
que se están a conseguir.
10. Describir as consecuencias derivadas da xustificación das normas xurídicas, a
través da reflexión sobre diversas teorías, para poder opinar de forma razoada sobre
a base éticas das leis.
11. Estudar as teorías do dereito natural ou iusnaturalismo e o convencionalismo,
sinalando a súa interpretación no pensamento xurídico dalgúns filósofos.
12. Adquirir unha opinión coherente sobre a fundamentación ética das leis a través da
comprensión da teoría positivista do dereito de Kelsen, así como da súa
comparación co convencionalismo e o iusnaturalismo.
13. Coñecer como se creou a ONU e o momento histórico que impulsou a elaboración
da DUDH, destacando o seu valor como fundamento ético universal da
lexitimidade do dereito e dos Estados.
14. Entender o contexto histórico e político no que se elaborou a DUDH e recoñecer
tanto a súa estrutura e o seu contido como os retos actuais que supoñen a súa
aplicación.
15. Entender e valorar o contido da DUDH, facendo especial fincapé no respecto á
dignidade humana como base de todos os dereitos humanos.
16. Valorar as características dos «dereitos humanos», considerando o seu
desenvolvemento histórico como unha conquista da humanidade.
17. Analizar os problemas aos que se enfronta a aplicación da DUDH na actualidade,
resaltando as iniciativas que realizan institucións e ONG para defender os dereitos
humanos dos que non teñen a oportunidade de exercelos.
18. Coñecer o panorama actual respecto ao exercicio dos dereitos da muller e da
infancia en gran parte do mundo, coñecendo as causas da situación e tomando
conciencia delas, co fin de promover a súa solución.
17. Utilizar os valores éticos da DUDH como criterio para establecer límites éticos e
xurídicos á actividade científica e tecnolóxica, evitando así unha aplicación
indebida e facilitando a resolución dos dilemas morais que adoitan presentarse nos
campos da medicina e da biotecnoloxía.
18. Tomar conciencia da falta de neutralidade de certas investigacións científicas
actuais, cuxos obxectivos non respectan un código ético fundamentado na DUDH,
en prol dun falso progreso e prexudicando as persoas ou o ambiente.
19. Identificar pautas e investigacións científicas que non respectan o código ético
fundamentado na DUDH.
20. Coñecer que é a tecnociencia e avaliar o seu impacto negativo no ambiente.
21. Entender os problemas que a dependencia da tecnoloxía lle provoca ao ser humano.
219
3. COMPETENCIAS CLAVE, INDICADORES E DESCRITORES
COMPETENCIAS
CLAVE INDICADORES DESCRITORES
Competencia matemática
e competencias básicas en
ciencia e tecnoloxía
Coidado do contorno
ambiental e dos seres
vivos
- Interactuar co contorno
natural de xeito respectuoso.
- Comprometerse co uso
responsable dos recursos
naturais para promover un
desenvolvemento sostible.
- Respectar e preservar a vida
dos seres vivos do seu
contorno.
- Tomar conciencia dos
cambios producidos polo ser
humano no contorno natural
e as repercusións para a vida
futura.
Vida saudable
- Desenvolver e promover
hábitos de vida saudable en
canto á alimentación e ao
exercicio físico.
- Xerar criterios persoais
sobre a visión social da
estética do corpo humano
fronte ao seu coidado
saudable.
A ciencia no día a día
- Recoñecer a importancia da
ciencia na nosa vida cotiá.
- Aplicar métodos científicos
rigorosos para mellorar a
comprensión da realidade
circundante en distintos
ámbitos (biolóxico,
xeolóxico, físico, químico,
tecnolóxico, xeográfico...).
- Manexar os coñecementos
sobre ciencia e tecnoloxía
para solucionar problemas,
comprender o que acontece
arredor nosa e responder
220
preguntas.
Manexo de elementos
matemáticos
- Coñecer e utilizar os
elementos matemáticos
básicos: operacións,
magnitudes, porcentaxes,
proporcións, formas
xeométricas, criterios de
medición e codificación
numérica, etc.
- Comprender e interpretar a
información presentada en
formato gráfico.
- Expresarse con propiedade
na linguaxe matemática.
Razoamento lóxico e
resolución de problemas
- Organizar a información
utilizando procedementos
matemáticos.
- Resolver problemas
seleccionando os datos e as
estratexias apropiadas.
- Aplicar estratexias de
resolución de problemas a
situacións da vida cotiá.
Comunicación lingüística
Comprensión: oral e
escrita
- Comprender o sentido dos
textos escritos e orais.
- Manter unha actitude
favorable cara á lectura.
Expresión: oral e escrita
- Expresarse oralmente con
corrección, adecuación e
coherencia.
- Utilizar o vocabulario
adecuado, as estruturas
lingüísticas e as normas
ortográficas e gramaticais
para elaborar textos escritos
221
e orais.
- Compoñer distintos tipos de
textos creativamente con
sentido literario.
Normas de comunicación
- Respectar as normas de
comunicación en calquera
contexto: quenda de palabra,
escoita atenta ao
interlocutor...
- Manexar elementos de
comunicación non verbal,
ou en diferentes rexistros,
nas diversas situacións
comunicativas.
Comunicación noutras
linguas
- Entender o contexto
sociocultural da lingua, así
como a súa historia para un
mellor uso desta.
- Manter conversas noutras
linguas sobre temas cotiáns
en distintos contextos.
- Utilizar os coñecementos
sobre a lingua para buscar
información e ler textos en
calquera situación.
- Producir textos escritos de
diversa complexidade para o
seu uso en situacións cotiás
ou en materias diversas.
Competencia dixital Tecnoloxías da
información
- Empregar distintas fontes
para a busca de información.
- Seleccionar o uso das
distintas fontes segundo a
súa fiabilidade.
- Elaborar e publicitar
información propia derivada
de información obtida a
través de medios
tecnolóxicos.
222
Comunicación
audiovisual
- Utilizar as distintas canles
de comunicación
audiovisual para transmitir
informacións diversas.
- Comprender as mensaxes
que veñen dos medios de
comunicación.
Utilización de
ferramentas dixitais
- Manexar ferramentas
dixitais para a construción
de coñecemento.
- Actualizar o uso das novas
tecnoloxías para mellorar o
traballo e facilitar a vida
diaria.
- Aplicar criterios éticos no
uso das tecnoloxías.
Conciencia e expresións
culturais
Respecto polas
manifestacións culturais
propias e alleas
- Mostrar respecto cara ao
patrimonio cultural mundial
nas súas distintas vertentes
(artístico-literaria,
etnográfica, científico-
técnica...), e cara ás persoas
que contribuíron ao seu
desenvolvemento.
- Valorar a interculturalidade
como unha fonte de riqueza
persoal e cultural.
- Apreciar os valores culturais
do patrimonio natural e da
evolución do pensamento
científico.
Expresión cultural e
artística
- Expresar sentimentos e
emocións mediante códigos
artísticos.
- Apreciar a beleza das
expresións artísticas e as
manifestacións de
creatividade e gusto pola
estética no ámbito cotián.
- Elaborar traballos e
presentacións con sentido
estético.
223
Competencias sociais e
cívicas
Educación cívica e
constitucional
- Coñecer as actividades
humanas, adquirir unha idea
da realidade histórica a
partir de distintas fontes e
identificar as implicacións
que ten vivir nun Estado
social e democrático de
dereito referendado por
unha constitución.
- Aplicar dereitos e deberes
da convivencia cidadá no
contexto da escola.
Relación cos demais
- Desenvolver capacidade de
diálogo cos demais en
situacións de convivencia e
traballo e para a resolución
de conflitos.
- Mostrar dispoñibilidade para
a participación activa en
ámbitos de participación
establecidos.
- Recoñecer riqueza na
diversidade de opinións e
ideas.
Compromiso social
- Aprender a comportarse
desde o coñecemento dos
distintos valores.
- Concibir unha escala de
valores propia e actuar
conforme a ela.
- Evidenciar preocupación
polos máis desfavorecidos e
respecto aos distintos ritmos
e potencialidades.
- Involucrarse ou promover
accións cun fin social.
Sentido de iniciativa e
espírito emprendedor Autonomía persoal
- Optimizar recursos persoais
apoiándose nas fortalezas
propias.
- Asumir as responsabilidades
encomendadas e dar conta
delas.
- Ser constante no traballo,
224
superando as dificultades.
- Dirimir a necesidade de
axuda en función da
dificultade da tarefa.
Liderado
- Xestionar o traballo do
grupo coordinando tarefas e
tempos.
- Contaxiar entusiasmo pola
tarefa e ter confianza nas
posibilidades de alcanzar
obxectivos.
- Priorizar a consecución de
obxectivos grupais sobre os
intereses persoais.
Creatividade
- Xerar novas e diverxentes
posibilidades desde
coñecementos previos dun
tema.
- Configurar unha visión de
futuro realista e ambiciosa.
- Atopar posibilidades no
contorno que outros non
aprecian.
Emprendemento
- Optimizar o uso de recursos
materiais e persoais para a
consecución de obxectivos.
- Mostrar iniciativa persoal
para iniciar ou promover
accións novas.
- Asumir riscos no
desenvolvemento das tarefas
ou os proxectos.
- Actuar con responsabilidade
social e sentido ético no
traballo.
Aprender a aprender Perfil de aprendiz
- Identificar potencialidades
persoais como aprendiz:
estilos de aprendizaxe,
intelixencias múltiples,
funcións executivas...
- Xestionar os recursos e as
motivacións persoais en
225
favor da aprendizaxe.
- Xerar estratexias para
aprender en distintos
contextos de aprendizaxe.
Ferramentas para
estimular o pensamento
- Aplicar estratexias para a
mellora do pensamento
creativo, crítico, emocional,
interdependente...
- Desenvolver estratexias que
favorezan a comprensión
rigorosa dos contidos.
Planificación e
avaliación da
aprendizaxe
- Planificar os recursos
necesarios e os pasos que se
deberán realizar no proceso
de aprendizaxe.
- Seguir os pasos establecidos
e tomar decisións sobre os
pasos seguintes en función
dos resultados intermedios.
- Avaliar a consecución de
obxectivos de aprendizaxe.
- Tomar conciencia dos
procesos de aprendizaxe.
226
4. CONTRIBUCION DA ÁREA AO DESENVOLVEMENTO DAS
COMPETENCIAS CLAVE
Descrición do modelo competencial
Na descrición do modelo competencial inclúese o marco de descritores competenciais,
no que aparecen os contidos reconfigurados desde un enfoque de aplicación que facilita
o adestramento das competencias; lembremos que estas non se estudan, nin se ensinan:
adéstranse. Para iso, é necesaria a xeración de tarefas de aprendizaxe que lle permitan
ao alumnado a aplicación do coñecemento mediante metodoloxías de aula activas.
Abordar cada competencia de xeito global en cada unidade didáctica é imposible;
debido a iso, cada unha destas divídese en indicadores de seguimento (entre dous e
cinco por competencia), grandes piares que permiten describila dun xeito máis preciso;
dado que o carácter destes é aínda moi xeral, o axuste do nivel de concreción esixe que
os devanditos indicadores se dividan, á súa vez, no que se denominan descritores da
competencia, que serán os que «describan» o grao competencial do alumnado. Por cada
indicador de seguimento atoparemos entre dous e catro descritores, cos verbos en
infinitivo.
En cada unidade didáctica cada un destes descritores concrétase en desempeños
competenciais, redactados en terceira persoa do singular do presente de indicativo. O
desempeño é o aspecto específico da competencia que se pode adestrar e avaliar de
xeito explícito; é, polo tanto, concreto e obxectivable. Para o seu desenvolvemento,
partimos dun marco de descritores competenciais definido para o proxecto e aplicable a
todas as materias e cursos da etapa.
Respectando o tratamento específico nalgunhas áreas, os elementos transversais, como
a comprensión lectora, a expresión oral e escrita, a comunicación audiovisual, as
tecnoloxías da información e a comunicación, o emprendemento e a educación cívica e
constitucional, traballaranse desde todas as áreas, posibilitando e fomentando que o
proceso de ensinanza-aprendizaxe do alumnado sexa o máis completo posible.
Por outra parte, o desenvolvemento e a aprendizaxe dos valores, presentes en todas as
áreas, axudarán a que os nosos alumnos e alumnas aprendan a desenvolverse nunha
sociedade ben consolidada na que todos poidamos vivir, e en cuxa construción
colaboren.
A diversidade dos nosos alumnos e alumnas, cos seus estilos de aprendizaxe diferentes,
hanos de conducir a traballar desde as diferentes potencialidades de cada un deles,
apoiándonos sempre nas súas fortalezas para poder dar resposta ás súas necesidades.
227
Na área de Valores Éticos.
Na área de Valores Éticos incidiremos no adestramento de todas as competencias de
xeito sistemático, facendo fincapé nos descritores máis afíns á área.
Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía
O desenvolvemento desta competencia nesta área permítenos debullar o eixe no que xira
todo o currículo básico e o carácter específico do saber ético, xa que todo problema ou
situación implica unha demostración racional. Así mesmo, esta competencia ofrece a
oportunidade de realizar argumentacións propias ou baseadas en teorías éticas e
filosóficas. Ademais, permite considerar e realizar xuízos morais ou aplicar estratexias
de resolución de problemas.
Os descritores que podemos traballar son:
- Interactuar co contorno natural de xeito respectuoso.
- Comprometerse co uso responsable dos recursos naturais para promover un
desenvolvemento sostible.
- Respectar e preservar a vida dos seres vivos do seu contorno-
- Tomar conciencia dos cambios producidos polo ser humano no contorno natural e as
repercusións para a vida futura.
- Recoñecer a importancia da ciencia na nosa vida cotiá.
- Manexar os coñecementos sobre ciencia e tecnoloxía para solucionar problemas,
comprender o que acontece arredor nosa e responder preguntas.
- Resolver problemas seleccionando os datos e as estratexias apropiadas.
- Aplicar estratexias de resolución de problemas a situacións da vida cotiá.
Comunicación lingüística
Para o bo desenvolvemento desta competencia, será decisivo o fomento da lectura e a
análise e a reflexión sobre libros e textos relacionados cos contidos curriculares- Deste
xeito, desenvolverase a comprensión lectora e a expresión oral e escrita, á vez que se
adquiren coñecementos sobre os valores e as teorías éticos, a moral, a xustiza, os
dereitos humanos e a vida en sociedade.
Así mesmo, contribuirase, xunto á comunicación lingüística, á transmisión de valores a
través de, por un lado, a reflexión individual e grupal sobre situacións pasadas e actuais,
e por outro, da busca de información, a elaboración e a exposición de traballos en
colaboración, que esixen poñer en práctica habilidades como a escoita activa, a empatía
e a expresión de ideas e sentimentos, utilizando a linguaxe verbal e a non verbal.
Os descritores que podemos utilizar son:
- Comprender o sentido dos textos escritos e orais.
- Manter unha actitude favorable cara á lectura.
- Expresarse oralmente con corrección, adecuación e coherencia.
- Utilizar o vocabulario adecuado, as estruturas lingüísticas e as normas ortográficas e
gramaticais para elaborar textos escritos e orais.
228
- Compoñer distintos tipos de textos creativamente con sentido literario.
- Respectar as normas de comunicación en calquera contexto: quenda de palabra,
escoita atenta ao interlocutor...
- Manexar elementos de comunicación non verbal en diferentes rexistros e nas diversas
situacións comunicativas.
En caso de centros bilingües ou plurilingües que impartan a materia noutra lingua:
- Manter conversas noutras linguas sobre temas cotiáns en distintos contextos.
- Utilizar os coñecementos sobre a lingua para buscar información e ler textos en
calquera situación.
- Producir textos escritos de diversa complexidade para o seu uso en situacións cotiás
ou en materias diversas.
Competencia dixital
Desenvolver a competencia dixital desde esta área axudaranos a manexar ferramentas
que posibiliten o acceso ao coñecemento de feitos sociais, de documentos históricos, de
teorías éticas e científicas, e de tratados internacionais, que poñan de relevo a
contribución dos valores éticos á sociedade. Á súa vez, proporcionará ao alumnado a
oportunidade de entender a relación que existe entre a tecnoloxía, os valores éticos e a
sociedade, para que aprenda a facer un bo uso da tecnoloxía ao longo da súa vida.
Os descritores que podemos utilizar son:
- Empregar distintas fontes para a busca de información.
- Elaborar información propia derivada de información obtida a través de medios
tecnolóxicos.
- Utilizar as distintas canles de comunicación audiovisual para transmitir informacións
diversas.
- Comprender as mensaxes que veñen dos medios de comunicación.
- Manexar ferramentas dixitais para a construción de coñecemento.
- Actualizar o uso das novas tecnoloxías para mellorar o traballo e facilitar a vida
diaria.
- Aplicar criterios éticos no uso das tecnoloxías.
Conciencia e expresións culturais
Esta área contribúe á competencia de conciencia e expresións culturais na medida que
posibilita a adquisición de pautas persoais, interpersoais e interculturais que permiten
participar de forma eficaz e construtiva en calquera sociedade democrática, respectando
os valores e os dereitos socialmente recoñecidos.
Os descritores que adestraremos nesta competencia son:
- Valorar a interculturalidade como unha fonte de riqueza persoal e cultural.
- Apreciar os valores culturais do patrimonio natural e da evolución do pensamento
científico.
- Expresar sentimentos e emocións mediante códigos artísticos.
229
- Apreciar a beleza das expresións artísticas e as manifestacións de creatividade, e
mostrar gusto pola estética no contorno cotián.
- Elaborar traballos e presentacións con sentido estético.
Competencias sociais e cívicas
A área de Valores Éticos é, sen dúbida, a materia desde onde se traballan de forma máis
directa as competencias sociais e cívicas do alumnado. As habilidades sociais e de
colaboración increméntanse cando se reflexiona sobre o fundamento ético da sociedade
e se toma conciencia da importancia dos seus valores éticos e morais. Á súa vez, ofrece
a posibilidade de resolver conflitos interpersoais de forma construtiva, polo que o
alumnado non só fortalece a súa identidade persoal, senón que desenvolve actitudes
como a tolerancia, a asertividade, a solidariedade e o respecto á pluralidade cultural,
política, relixiosa ou de calquera outra natureza, favorecendo a socialización e a
adquisición de comportamentos morais significativos.
Os descritores que adestraremos nesta competencia son:
- Coñecer as actividades humanas, adquirir unha idea da realidade histórica a partir de
distintas fontes e identificar as implicacións que ten vivir nun Estado social e
democrático de dereito, referendado por unha constitución.
- Aplicar dereitos e deberes da convivencia cidadá no contexto da escola.
- Desenvolver a capacidade de diálogo cos demais en situacións de convivencia e de
traballo, e para a resolución de conflitos.
- Mostrar dispoñibilidade para a participación activa en ámbitos de participación
establecidos.
- Recoñecer a riqueza da diversidade de opinións e de ideas.
- Aprender a comportarse desde o coñecemento dos distintos valores.
- Concibir unha escala de valores propia e actuar conforme a ela.
- Evidenciar preocupación polos máis desfavorecidos e respecto aos distintos ritmos e
potencialidades.
- Involucrarse ou promover accións cun fin social.
Sentido de iniciativa e espírito emprendedor
Para exercer dun modo consciente, crítico e reflexivo o exercicio da liberdade e a
xustiza, e emprender accións que beneficien a sociedade, resulta necesario que os
alumnos e as alumnas desenvolvan aspectos como a autonomía, o liderado, a capacidade
de innovación, a creatividade ou a iniciativa persoal.
Desde esta área consideran tarefas e situacións reais e hipotéticas que permiten o
adestramento das devanditas habilidades. Isto vai posibilitar que o alumnado expoña as
súas ideas, inicie accións novas, investigue, asuma responsabilidades ou xestione os
recursos materiais, dixitais e persoais que ten ao seu alcance.
Neste caso, os descritores que cumpriría adestrar serían:
- Xestionar o traballo do grupo coordinando tarefas e tempos.
- Priorizar a consecución de obxectivos grupais sobre os intereses persoais.
230
- Xerar novas e diverxentes posibilidades desde coñecementos previos dun tema.
- Configurar unha visión de futuro realista e ambiciosa.
- Atopar posibilidades no contorno que outros non aprecian.
- Optimizar o uso de recursos materiais e persoais para a consecución de obxectivos.
- Mostrar iniciativa persoal para iniciar ou promover accións novas.
- Asumir riscos no desenvolvemento das tarefas ou os proxectos.
- Actuar con responsabilidade social e sentido ético no traballo.
Aprender a aprender
A competencia de aprender a aprender implica a conciencia das necesidades e dos
procesos de aprendizaxe, o recoñecemento de oportunidades e a habilidade de superar
dificultades para poder aprender con éxito. Esta promóvese na área de Valores Éticos
mediante o exercicio de procesos cognitivos como analizar, sintetizar, relacionar,
comparar ou argumentar, así como favorecendo o interese por descubrir a verdade e os
valores que impregnan as experiencias da súa vida cotiá.
Os descritores que se poden utilizar son:
- Identificar potencialidades persoais como aprendiz: estilos de aprendizaxe,
intelixencias múltiples, funcións executivas...
- Xerar estratexias para aprender en distintos contextos de aprendizaxe.
- Aplicar estratexias para a mellora do pensamento creativo, crítico, emocional,
interdependente...
- Desenvolver estratexias que favorezan a comprensión rigorosa dos contidos.
- Planificar os recursos necesarios e os pasos que se deben realizar no proceso de
aprendizaxe.
- Seguir os pasos establecidos e tomar decisións sobre os pasos seguintes en función
dos resultados intermedios.
- Avaliar a consecución de obxectivos de aprendizaxe.
- Tomar conciencia dos procesos de aprendizaxe.
5. ORGANIZACIÓN E SECUENCIACIÓN DE CONTIDOS E ESTÁNDARES
DE APRENDIZAXE AVALIABLES. TEMPORIZACIÓN.OBXECTIVOS
MÍNIMOS.
Os contidos da área de Valores Éticos agrúpanse en dous bloques e ligados a eles
propóñense os criterios de avaliación e os estándares de aprendizaxe.
O alumnado deberá adquirir uns coñecementos e unhas destrezas básicas que lle
permitan mellorar a súa autonomía, priorizar os seus valores e prepararse para
converterse no principal axente do seu propio desenvolvemento.
CONTIDOS
Bloque 1. A xustiza e a política
231
1. A democracia actual e a xustiza.
- A xustiza como valor ético e político en Aristóteles.
- A DUDH como fundamento ético e universal da democracia dos séculos XX e
XXI.
- O Estado de dereito como garantía da xustiza.
2. Estrutura e fundamento ético da democracia actual.
- O Estado de dereito e a defensa da xustiza como valor ético e cívico supremo da
democracia.
- A DUDH como criterio universal de xustiza para avaliar os sistemas de goberno e
a lexitimidade dun Estado.
- Montesquieu e a división de poderes como garantía do dereito e da xustiza.
- A democracia como forma de vida.
- Os riscos e os problemas das democracias actuais.
3. O modelo español e os valores éticos.
- A Constitución española de 1978: «Os dereitos e deberes fundamentais da
persoa» e «Os dereitos e liberdades públicas da persoa».
- O Preámbulo e o fundamento da súa lexitimidade e a súa finalidade.
- O deber e o respecto dos cidadáns á Constitución española.
- A adecuación da Constitución española aos principios establecidos na DUDH.
- Os principios reitores da política social e económica do Estado español e a súa
xustificación ética.
- As obrigas fiscais dos cidadáns españois, a súa relación cos orzamentos xerais do
Estado e a súa fundamentación ética.
4. O modelo da Unión Europea.
- A Unión Europea: definición, desenvolvemento histórico, obxectivos e estrutura.
- A Unión Europea e o respecto á DUDH.
- Beneficios logrados na UE polos Estados membros e os seus cidadáns.
Bloque 2. Os valores éticos, o dereito, a DUDH e outros tratados internacionais
sobre dereitos humanos
1. O problema da xustificación e a orixe das normas xurídicas.
- O positivismo xurídico de Hans Kelsen.
- Tres modelos de xustificación do dereito: o iusnaturalismo, o convencionalismo e
o positivismo xurídico.
2. Os fundamentos éticos do dereito e a DUDH.
- O vínculo entre a ética e o dereito.
- Legalidade e lexitimidade.
- A DUDH como código ético universal que fundamenta o dereito.
- A dignidade da persoa como fundamento dos dereitos humanos.
3 A DUDH como xustificación ética das normas xurídicas:
- Características dos dereitos humanos.
- Contexto histórico e político da súa elaboración e o seu recoñecemento.
232
- O contido e a estrutura da DUDH.
4. Evolución e desafíos actuais dos dereitos humanos.
- As tres xeracións de dereitos humanos, orixe histórica e documental.
- Os dereitos da muller e da infancia no século XXI, a súa problemática específica e
a necesidade da súa difusión e respecto.
- Retos actuais na aplicación da DUDH.
Bloque 3. Os valores éticos e a súa relación coa ciencia e a tecnoloxía
1. A necesidade da reflexión ética acerca da ciencia e da tecnoloxía.
- A tecnociencia e a concepción tradicional da ciencia e da tecnoloxía.
- O mito da neutralidade científica e a falsa noción de progreso.
- A distinción entre a investigación e a aplicación científica e tecnolóxica, e os
valores que achegan á humanidade.
- Os límites éticos e xurídicos da investigación e da aplicación científica e
tecnolóxica.
- A tecnociencia e o seu impacto negativo no ambiente.
- A tecnodependencia.
- Os dilemas morais actuais no ámbito da medicina e da bioética.
Temporización
Bloque 1 1ª Avaliación.
Bloque 2 2ª Avaliación.
Bloque 3 3ª Avaliación.
OBXECTIVOS MÍNIMOS
1. Formarse unha imaxe axustada de si mesmo, das súas características e posibilidades en relación co seu ámbito familiar, social e cultural e académico,
por medio do desenvolvemento de actividades que favorezan o autocoñecemento
respecto das súas capacidades, os seus intereses e motivacións. 2. ecoñecer a pluralidade de sociedades e culturas, entendendo e avaliando
formas de diversidade e o seu papel respecto do enriquecemento da convivencia.
3. Manifestar, nos ámbitos de relación e traballo en que se desenvolven,
comportamentos que reflictan o recoñecemento e a aceptación do principio de
igualdade de oportunidades entre homes e mulleres.
4. Defender activamente a igualdade de dereitos e oportunidades de todas as
persoas, rexeitando as situacións de inxustiza e discriminación.
5. preciar os valores e principios éticos que fundamentan os sistemas democráticos e o funcionamento institucional da Unión Europea, de España e da
Comunidade utónoma de Galicia e, tomando conciencia do patrimonio común
e da diversidade social e cultural.
6. nalizar a diversidade de factores que xeran situacións de pobreza e subdesenvolvemento, desigualdade e violación dos dereitos humanos.
233
7. Valorar os dereitos e obrigas que se derivan da Declaración Universal dos Dereitos Humanos e da Constitución Española, identificando os principios que
os fundamentan.
8. Progresar, grazas á busca e tratamento de información relacionada coa materia, en especial daqueles trazos que caracterizan o patrimonio común democrático e
institucional de todos os galegos e españois, na adquisición de destrezas
relacionadas coas tecnoloxías da información e da comunicación co fin de
mellorar no desenvolvemento de estratexias de aprendizaxe. 9. ransmitir a información obtida de forma clara e precisa, mostrando o
coñecemento da linguaxe propia da materia, mantendo sempre actitudes de
tolerancia e respecto cara ás opinións dos demais.
10. ostrar unha posición crítica ante diferentes tipos de discriminación (sexo, clase, raza....) que poidan manifestarse nos ámbitos social ou académico,
implicándose activamente en accións que favorezan a igualdade de
oportunidades.
11. Participar en actividades de grupo (diálogos, coloquios, debates, etc.) mantendo
sempre unha actitude construtiva, crítica e respectuosa cara aos demais.
CRITERIOS DE AVALIACIÓN E ESTÁNDARES DE APRENDIZAXE
Bloque 1. A xustiza e a política
1. Comprender e valorar a importancia da relación entre os conceptos de ética,
política e xustiza, mediante a análise e a definición destes termos, destacando o
vínculo entre eles no pensamento de Aristóteles.
1.1. Explica e aprecia as razóns que dá Aristóteles para establecer un vínculo
entre ética, política e xustiza.
1.2. Utiliza e selecciona información acerca dos valores éticos e cívicos,
identificando e apreciando as semellanzas e as diferenzas entre eles.
2. Coñecer e apreciar a política de Aristóteles e as súas características esenciais,
así como entender o seu concepto da xustiza e a súa relación co ben común e a
felicidade, elaborando un xuízo crítico acerca da perspectiva deste filósofo.
2.1. Elabora, recorrendo á súa iniciativa persoal, unha presentación con soporte
informático, acerca da política aristotélica como unha teoría organicista
que propón unha finalidade ética do Estado.
2.2. Selecciona e usa información, en colaboración grupal, para entender e
apreciar a importancia que Aristóteles dá á xustiza como o valor ético no
que se fundamenta a lexitimidade do Estado e a súa relación coa
felicidade e o ben común, expoñendo as súas conclusións persoais
debidamente fundamentadas.
3. Identificar nos valores éticos o fundamento que, na actualidade, fai da
democracia a forma de goberno máis valorada fronte a outras alternativas
autoritarias ou totalitarias.
234
3.1. Xustifica eticamente a elección da democracia como un sistema que está
por riba doutras formas de goberno, polo feito de incorporar nos seus
principios os valores éticos recollidos na DUDH.
4. Comprender que, neste momento, non é suficiente que un Estado sexa
democrático para recoñecer a súa lexitimidade; esíxese que, ademais, sexa un
Estado xusto, tomando como criterio de xustiza o respecto aos dereitos
humanos.
4.1. Elabora, en colaboración grupal, unha lista dos valores éticos contidos na
DUDH nos que se debe fundamentar un Estado democrático para que sexa
xusto.
5. Xustificar racionalmente a necesidade dos valores e dos principios éticos
contidos na DUDH como fundamento universal das democracias durante os
séculos XX e XXI, destacando as súas características e a súa relación cos
conceptos de Estado de dereito e de división de poderes.
5.1. Fundamenta racional e eticamente a elección da democracia como un
sistema que está por riba doutras formas de goberno polo feito de
incorporar nos seus principios os valores éticos sinalados na DUDH.
5.2. Define o concepto de Estado de dereito e establece a súa relación coa
defensa dos valores éticos e cívicos na sociedade democrática.
5.3. Describe o significado e a relación entre os seguintes conceptos:
democracia, cidadán, soberanía, autonomía persoal, igualdade, xustiza,
representatividade, etc.
5.4. Explica a división de poderes proposta por Montesquieu e a función que
desempeñan os poderes lexislativo, executivo e xudicial no Estado
democrático, así como a necesidade da división de poderes como
instrumento para evitar o monopolio do poder político e como medio que
permite aos cidadáns o control do Estado.
6. Recoñecer a necesidade da participación activa dos cidadáns na vida política
do Estado co fin de evitar o risco de que nunha democracia se violen os dereitos
humanos.
6.1. Asume e explica o deber moral e civil dos cidadáns de participar
activamente no exercicio da democracia co fin de que se respecten os
valores éticos e cívicos no seo do Estado.
6.2. Define a magnitude dalgúns dos riscos que ameazan os gobernos
democráticos cando non se respectan os valores éticos da DUDH, como a
súa dexeneración en demagoxia, a ditadura das maiorías e a escasa
participación cidadá, entre outros, formulando posibles medidas para
evitalos.
7. Coñecer e valorar os fundamentos da Constitución española de 1978,
identificando os valores éticos dos que parte e os conceptos preliminares que
establece.
7.1. Identifica e aprecia os valores éticos máis destacados nos que se
fundamenta a Constitución española, sinalando a orixe da súa lexitimidade
235
e a finalidade que persegue mediante a lectura comprensiva e comentada
do seu Preámbulo.
7.2. Describe os conceptos preliminares delimitados na Constitución española
e a súa dimensión ética, como a nación española, a pluralidade ideolóxica,
o papel e as funcións atribuídas ás forzas armadas, etc., a través da lectura
comprensiva e comentada dos artigos 1 ao 9.
8. Mostrar respecto pola Constitución española identificando nela, mediante unha
lectura explicativa e comentada, os dereitos e os deberes que ten o individuo
como persoa e como cidadán, apreciando a súa adecuación á DUDH, co fin de
asumir de forma consciente e responsable os principios de convivencia que
deben rexer no Estado español.
8.1. Sinala e comenta a importancia dos dereitos e das liberdades públicas
fundamentais da persoa establecidos na Constitución, como a liberdade
ideolóxica, relixiosa e de culto, o carácter aconfesional do Estado español,
o dereito á libre expresión de ideas, o dereito á reunión pública e á libre
asociación e os seus límites, etc.
9. Sinalar e apreciar a adecuación da Constitución española aos principios éticos
defendidos pola DUDH, mediante a lectura comentada e reflexiva dos dereitos e
os deberes dos cidadáns (artigos 30 ao 38) e os principios reitores da política
social e económica (artigos 39 ao 52).
9.1. Coñece e aprecia a adecuación da Constitución española á DUDH,
sinalando os valores éticos nos que se fundamentan os dereitos e os
deberes dos cidadáns, así como os principios reitores da política social e
económica.
9.2. Explica e asume os deberes cidadáns que establece a Constitución e
ordénaos segundo a súa importancia, expresando a xustificación da orde
elixida.
9.3. Achega razóns para xustificar a importancia que ten para o bo
funcionamento da democracia o feito de que os cidadáns sexan
conscientes non só dos seus dereitos, senón tamén das súas obrigas como
un deber cívico, xurídico e ético.
9.4. Recoñece a responsabilidade fiscal dos cidadáns e a súa relación cos
orzamentos xerais do Estado como un deber ético que contribúe ao
desenvolvemento do ben común.
10. Coñecer os aspectos esenciais da UE, analizando os beneficios recibidos e as
responsabilidades adquiridas polos Estados membros e os seus cidadáns, co fin
de recoñecer a súa utilidade e os logros que esta alcanzou.
10.1. Describe, acerca da UE, a súa integración económica e política, o seu
desenvolvemento histórico desde 1951, os seus obxectivos e os valores
éticos nos que se fundamenta de acordo coa DUDH.
10.2. Identifica e aprecia a importancia dos logros alcanzados pola UE e o
beneficio que estes achegaron para a vida dos cidadáns, tales como a
anulación de fronteiras e de restricións aduaneiras, a libre circulación de
persoas e de capitais, etc., así como as obrigas adquiridas nos diferentes
236
ámbitos: económico, político, de seguridade e paz, etc.
Bloque 2. Os valores éticos, o dereito, a DUDH e outros tratados internacionais
sobre dereitos humanos
1. Sinalar a vinculación entre a ética, o dereito e a xustiza a través do
coñecemento das súas semellanzas, diferenzas e relacións, analizando o
significado dos termos de «legalidade» e de «lexitimidade».
1.1. Busca e selecciona información en páxinas web para identificar as
diferenzas e as semellanzas entre a ética e o dereito, e entre a legalidade e
a lexitimidade, elaborando e presentando conclusións fundamentadas.
2. Explicar o problema da xustificación das normas xurídicas mediante a análise
das teorías do dereito natural, ou iusnaturalismo, o convencionalismo a teoría
positivista do dereito elaborada por Kelsen, identificando a súa aplicación no
pensamento xurídico dalgúns filósofos, co fin de ir conformando unha opinión
argumentada acerca da fundamentación ética das leis.
2.1. Elabora, en grupo, unha presentación con soporte dixital acerca da teoría
iusnaturalista do dereito, os seus obxectivos e características,
identificando na teoría de Locke un exemplo desta en canto á orixe das
normas xurídicas, a súa validez e as funcións que lle atribúe ao Estado.
2.2. Destaca e valora, no pensamento dos sofistas, a distinción entre physis e
nomos, describindo a súa achega ao convencionalismo xurídico e
elaborando conclusións argumentadas acerca deste tema.
2.3. Analiza información acerca do positivismo xurídico de Kelsen,
principalmente o relativo á validez das normas xurídicas e dos criterios
que utiliza, especialmente o de eficacia, e a relación que establece entre a
ética e o dereito.
2.4. Recorre ao seu espírito emprendedor e iniciativa persoal para elaborar
unha presentación con medios informáticos, en colaboración grupal,
comparando estas teorías sobre o dereito e explicando as súas conclusións.
3. Analizar o momento histórico e político que impulsou a elaboración da DUDH e
a creación da ONU, co fin de entendela como unha necesidade do seu tempo
cuxo valor continúa vixente como fundamento ético universal da lexitimidade do
dereito e dos Estados.
3.1. Explica a función da DUDH como un «código ético» recoñecido polos
países integrantes da ONU co fin promover a xustiza, a igualdade e a paz
en todo o mundo.
3.2. Selecciona e contrasta información dos acontecementos históricos e
políticos que deron orixe á DUDH; entre eles, as ideoloxías nacionalistas
e racistas que defendían a superioridade duns seres humanos sobre outros,
chegando ao extremo do Holocausto xudeu, a discriminación e o
exterminio de todos aqueles que non pertencían a unha determinada etnia,
a un modelo físico ou non compartían as ideas políticas, etc.
237
3.3. Sinala os obxectivos que tivo a creación da ONU e a data na que se asinou
a DUDH, valorando a importancia deste feito para a historia da
humanidade.
4. Comprender o desenvolvemento histórico dos dereitos humanos como unha
conquista da humanidade e estimar a importancia do problema que formula na
actualidade o exercicio dos dereitos da muller e da infancia en gran parte do
mundo, tomando conciencia dela co fin de promover a solución deses
problemas.
4.1. Coñece e valora os trazos distintivos dos dereitos humanos: innatos,
universais e irrenunciables.
4.2. Describe os feitos máis influentes no desenvolvemento histórico dos
dereitos humanos, partindo da primeira xeración: os dereitos civís e
políticos, seguindo cos da segunda xeración: económicos, sociais e
culturais, e estudando os da terceira: dereitos dos pobos á solidariedade, o
desenvolvemento e a paz.
4.3. Dá razóns acerca da orixe histórica do problema dos dereitos da muller,
recoñecendo os patróns económicos e socioculturais que fomentaron a
violencia e a desigualdade de xénero.
4.4. Xustifica a necesidade de actuar na defensa dos dereitos da infancia,
loitando contra a violencia e o abuso do que nenos e nenas son vítimas no
século XXI, como o abuso sexual, o traballo infantil, a súa utilización
como soldados, etc.
4.5. Emprende, en traballo colaborador, a elaboración dunha campaña contra a
discriminación da muller e a violencia de xénero no seu contorno familiar,
escolar e social, avaliando os resultados obtidos.
5. Identificar, no preámbulo da DUDH, o respecto á dignidade das persoas e os
seus atributos esenciais como o fundamento do que derivan todos os dereitos
humanos.
5.1. Explica e aprecia en que consiste a dignidade que esta Declaración lle
recoñece ao ser humano como persoa posuidora duns dereitos universais,
inalienables e innatos, mediante a lectura do seu Preámbulo.
6. Interpretar e apreciar o contido e a estrutura interna da DUDH co fin de
coñecela e propiciar o aprecio e o respecto cara a ela.
6.1. Constrúe un esquema acerca da estrutura da DUDH, a cal se compón dun
preámbulo e 30 artigos, que poden clasificarse do seguinte xeito:
- Os artigos 1 e 2 refírense aos dereitos inherentes a toda persoa: a
liberdade, a igualdade, a fraternidade e a non discriminación.
- Os artigos 3 ao 11 refírense aos dereitos individuais.
- Os artigos 12 ao 17 establecen os dereitos do individuo en relación coa
comunidade.
- Os artigos 18 ao 21 sinalan os dereitos e as liberdades políticos.
- Os artigos 22 ao 27 céntranse nos dereitos económicos, sociais e
culturais.
238
- Finalmente, os artigos 28 ao 30 refírense á interpretación de todos eles,
ás condicións necesarias para o seu exercicio e aos seus límites.
6.2. Elabora unha campaña, en colaboración grupal, co fin de difundir a
DUDH como fundamento do dereito e da democracia no seu contorno
escolar, familiar e social.
7. Avaliar, utilizando o xuízo crítico, a magnitude dos problemas aos que se
enfronta a aplicación da DUDH na actualidade, apreciando o labor que
realizan institucións e ONG que traballan na defensa dos dereitos humanos
auxiliando aqueles que non teñen a oportunidade de exercelos.
7.1. Investiga, a partir de información obtida en distintas fontes, sobre os
problemas e os retos que ten a aplicación da DUDH en canto ao exercicio
dos dereitos civís —destacando os problemas relativos á intolerancia, a
exclusión social, a discriminación da muller, a violencia de xénero e a
existencia de actitudes como a homofobia, o racismo, a xenofobia, o acoso
laboral e escolar, etc. — e dos dereitos políticos —guerras, terrorismo,
ditaduras, xenocidio, refuxiados políticos, etcétera.
7.2. Indaga, en colaboración grupal, acerca do labor de institucións e
voluntarios que, en todo o mundo, traballan polo cumprimento dos
dereitos humanos, como Amnistía Internacional, Manos Unidas, Médicos
sen Fronteiras ou Cáritas, entre outros, elaborando e expresando as súas
conclusións.
Bloque 3. Os valores éticos e a súa relación coa ciencia e a tecnoloxía
1. Recoñecer que, na actualidade, existen casos nos que a investigación científica
non é neutral, senón que está determinada por intereses políticos, económicos,
etc., mediante a análise da idea de progreso e a súa interpretación equivocada
cando os obxectivos que se pretenden non respectan un código ético
fundamentado na DUDH.
1.1. Obtén e selecciona información, en traballo colaborador, dalgúns casos
nos que a investigación científica e tecnolóxica non foi guiada nin é
compatible cos valores éticos expostos na DUDH, xerando impactos
negativos no contorno humano e ambiental, sinalando as causas.
1.2. Diserta, en colaboración grupal, acerca da idea de progreso na ciencia e a
súa relación cos valores éticos, o respecto á dignidade humana e o seu
contorno, elaborando e expoñendo conclusións.
2. Recoñecer a importancia que ten a dimensión moral da ciencia e da tecnoloxía,
así como a necesidade de establecer límites éticos e xurídicos co fin de orientar
a súa actividade conforme os valores defendidos na DUDH.
2.1. Utiliza información de distintas fontes para analizar a dimensión moral da
ciencia e da tecnoloxía, avaliando os impactos positivo e negativo que
estas poden ter en todos os contornos da vida humana: social, económico,
político, ético e ecolóxico, entre outros.
2.2. Achega argumentos que fundamenten a necesidade de poñer límites éticos
239
e xurídicos á investigación e práctica tanto científica como tecnolóxica,
tomando a dignidade humana e os valores éticos recoñecidos na DUDH
como criterio normativo.
2.3. Recorre á súa iniciativa persoal para expoñer as súas conclusións acerca
do tema tratado, utilizando medios informáticos e audiovisuais, de forma
argumentada e ordenada racionalmente.
3. Entender e valorar o problema da tecnodependencia e a alienación humana á
que esta conduce.
3.1. Destaca o problema e o perigo que representa para o ser humano a
tecnodependencia, sinalando os seus síntomas e as súas causas, e
considerando as súas consecuencias negativas como unha adicción
incontrolada aos dispositivos electrónicos, aos videoxogos e ás redes
sociais, que conducen as persoas cara a unha progresiva deshumanización.
4. Aplicar os valores éticos contidos na DUDH nos campos científico e tecnolóxico
co fin de evitar o seu emprego inadecuado e solucionar os dilemas morais que
ás veces se presentan, especialmente no terreo da medicina e da biotecnoloxía.
4.1. Analiza información, seleccionada de diversas fontes, co fin de coñecer
algúns dos avances en medicina e en biotecnoloxía que presentan dilemas
morais, como a utilización de células nai, a clonación e a euxénese, entre
outros, sinalando algúns perigos que agochan se se prescinde do respecto
á dignidade humana e aos seus valores fundamentais.
4.2. Asume unha actitude de tolerancia e de respecto ante as diferentes
opinións que se expresan na confrontación de ideas co fin de solucionar os
dilemas éticos sen esquecer a necesidade de utilizar o rigor na
fundamentación racional e ética de todas as alternativas de solución
formuladas.
6. CRITERIOS METODOLÓXICOS E ESTRATEXIAS DIDÁCTICAS
Traballar de xeito competencial na aula supón un cambio metodolóxico importante. O
docente pasa a ser un xestor de coñecemento do alumnado e este adquire un maior grao
de protagonismo.
En concreto, na área de Valores Éticos:
Os alumnos e as alumnas deberán desenvolver nesta etapa un pensamento e unha
actitude críticos que se sustenten en valores morais e éticos recoñecidos. Por iso farase
fincapé na necesidade de analizar, formular e dar solucións a problemas cun fondo
ético.
240
Desde esta perspectiva, a liña metodolóxica que rexerá as accións docentes nesta área
desenvolverase a través de métodos activos, indutivos e mixtos; é dicir, métodos
eminentemente participativos onde se alterna o traballo individual co traballo en grupo.
A aplicación dos devanditos métodos leva implícita a utilización de estilos de ensino
socializadores, cognitivos e creativos, para conseguir que os seus xuízos e eleccións
dirixan a súa conduta e as súas relacións sociais cara ao benestar común.
Neste contexto metodolóxico, o estudante convértese en protagonista da súa propia
aprendizaxe, mentres que o docente vai cedendo terreo para que o alumnado logre maior
autonomía nas súas aprendizaxes e cree estruturas cognitivas que lle permitan un
pensamento e un proxecto de vida propios, asumindo de modo consciente, crítico e
reflexivo o exercicio da liberdade e o control acerca da súa propia existencia.
Á súa vez, a transmisión do coñecemento das características que conforman a imaxe
persoal farase a partir de aprendizaxes baseadas na experiencia, onde o alumnado
percibe a información a través das súas propias experiencias e respectando sempre o
desenvolvemento dos diversos estilos de aprendizaxe. Tamén se combinarán técnicas
como o ensino recíproco e a discusión guiada con técnicas de visualización, de role
play.
Este abano de accións docentes permitirá ao alumnado comprender e interiorizar os
valores éticos de forma holística, comprensiva e significativa.
ACTIVIDADES COMPLEMENTARIAS
Con respecto ás actividades complementarias que se poden propoñer ao alumnado,
convén reflexionar sobre estas cuestións:
- Conseguíronse os obxectivos propostos a partir das actividades realizadas?
- Cal foi o resultado da realización das actividades?
- Cales delas gustaron máis?
- Que propostas de mellora podemos sinalar?
7. PROCEDEMENTOS DE CUALIFICACIÓN E PROMOCIÓN
241
A) Procedementos de observación sistemática da actividade cotiá dos/as
alumnos/as.
Rexistro sobre a convivencia na aula. As actitudes de carácter comportamental
serán valorados a través dun rexistro-rúbrica
B) Análise das producións dos/as alumnos/as (a nivel individual ou en grupo):
- Pautas guiadas sobre vídeos, audios ou lecturas.
- Traballos individuais ou colectivos, relatos. O alumno presentará un ou dous
traballo por trimestre.
Os relatos presentaranse seguindo a estrutura de tese, argumento e conclusión e
incluíndo os campos das pautas .
Os traballos poderán ser escritos ou orais, individuais ou por grupo.
CRITERIOS DE CUALIFICACIÓN
PROCEDEMENTOS/
INSTRUMENTOS CUALIFICARASE %
Rexistro de convivencia
Ítems respecto ao comportamento e a actitude cara a materia: asistencia, traer o material, respectar as quendas
de palabra, escoitar activamente, participar con respecto...
10%
Pautas guiadas
sobre o libro de texto,
vídeos e textos ou
fragmentos de libros
Cumprimentar pertinentemente os campos formulados
na pauta e entrega no prazo establecido. 30%
Probas Escritas
Correcta presentación
Corrección sintáctica e ortográfica, e claridade,
rigor e coherencia .
Seguir unha estrutura de:
Tese, Argumento,Conclusión
incluíndo os campos da pauta (título, tema , preguntas,
premisas, argumentos, obxeccións, exemplos e reflexións
persoais)
60%
CRITERIOS SOBRE AVALIACIÓN, CUALIFICACIÓN E PROMOCIÓN
242
Na cualificación de xuño terase en conta:
- O rexistro de clase. Valorarase a organización, a realización de todas as pautas
sinaladas (título, tema, preguntas, premisas, argumentos, obxeccións, exemplos e
reflexións persoais) na aula , a boa presentación e a coherencia argumentativa e
reflexiva. Terase que entregar dentro da data sinalada. As actividades entregadas fóra de
prazo serán penalizadas coa redución de 25 décimas por cada día de atraso. En ningún
caso se valorará unha actividade copiada por outro/a compañeiro/a.
- Os relatos e probas escritas de cada unidade de acordo cos contidos especificados. O
feito de descubrir a un/unha alumno/a copiando implicará unha cualificación de 0.
-A media das notas obtidas nos apartados citados representará un 90% da nota. En
ningún caso se fará a media cunha nota inferior ao 30% nalgún dos apartados
anteriores.
- A actitude na aula, a asistencia, a participación, o interese amosado e a iniciativa
persoal, e o respecto ás normas de convivencia pode representar un 10% da nota de cada
avaliación.
- A nota final será a media da primeira, segunda e terceira avaliación. En ningún caso
se fará media cunha avaliación con nota inferior a 3.
RECUPERACIÓN DURANTE O CURSO.
Se o seguimento do curso e a realización e participación nas actividades foi
minimamente adecuado, o alumno/a pode optar a recuperar parte ou a totalidade da
materia con vistas a conseguilo 5, número non negociable de nota media. Haberá un
exame de recuperación da Primeira avaliación, outro da Segunda e outro da Terceira;
eses exames serán nas datas menos cargadas para o alumnado. Cada exame substitúe a
nota de cada avaliación completa e, polo tanto, puntúa sobre 10.
Farase unha recuperación final para casos excepcionais a final de curso coa
condición, para poder realizar este exame, de ter entregado como mínimo a metade das
actividades requiridas.
Consistirá na recollida de pautas de fragmentos e posterior relato do libro de
¿Por qué hay todo y no nada? de David Precht
Esta proba servirá para acadar o aprobado cun máximo de 5 puntos.
Na cualificación de setembro farase unha proba a partir dunha das pautas
traballadas durante o curso que consistirá en crear un relato que coordine os campos en
que se divide a pauta e recollerase a lectura, con pauta guiada, dos tres libros xa citados
con anterioridade.
8. RECURSOS DIDÁCTICOS
Suxerimos o uso dos materiais seguintes:
243
• O libro do alumnado para a área de Valores Éticos de 3º.º ESO da Editorial
Santillana.
. Textos tomados de diversos libros, así coma noticias xornalísticas, materiais de video,
etcétera.
9. MEDIDAS DE ATENCIÓN Á DIVERSIDADE E INCLUSIÓN
Descrición do grupo despois da avaliación inicial
Á hora de formular as medidas de atención á diversidade e inclusión debemos solicitar,
en primeiro lugar, diversa información sobre cada grupo de alumnos e alumnas; como
mínimo, debe coñecerse a relativa a:
- O número de alumnos e alumnas.
- O funcionamento do grupo (clima da aula, nivel de disciplina, atención...).
- As fortalezas que se identifican no grupo en canto ao desenvolvemento de contidos
curriculares.
- As necesidades que se puidesen identificar; convén pensar nesta fase en como se
poden abordar (planificación de estratexias metodolóxicas, xestión da aula,
estratexias de seguimento da eficacia de medidas, etc.).
- As fortalezas que se identifican no grupo en canto aos aspectos competenciais.
- Os desempeños competenciais prioritarios que hai que practicar no grupo nesta
materia.
- Os aspectos que se deben ter en conta ao agrupar os alumnos e as alumnas para os
traballos cooperativos.
- Os tipos de recursos que se necesitan adaptar no nivel xeral para obter un logro
óptimo do grupo.
Necesidades individuais
A avaliación inicial facilítanos non só coñecemento acerca do grupo como conxunto,
senón que tamén nos proporciona información acerca de diversos aspectos individuais
dos nosos estudantes; a partir dela poderemos:
- Identificar os alumnos ou as alumnas que necesitan un maior seguimento ou
personalización de estratexias no seu proceso de aprendizaxe. (Débese ter en conta
aquel alumnado con necesidades educativas, con altas capacidades e con necesidades
non diagnosticadas, pero que requiran atención específica por estaren en risco, pola
súa historia familiar, etc.).
244
- Saber as medidas organizativas que cómpre adoptar. (Planificación de reforzos,
situación de espazos, xestión de tempos grupais para favorecer a intervención
individual).
- Establecer conclusións sobre as medidas curriculares que cómpre adoptar, así como
sobre os recursos que se van empregar.
- Analizar o modelo de seguimento que se vai utilizar con cada un deles.
- Acoutar o intervalo de tempo e o modo en que se van avaliar os progresos destes
estudantes.
- Fixar o modo en que se vai compartir a información sobre cada alumno ou alumna co
resto de docentes que interveñen no seu itinerario de aprendizaxe; especialmente, co
titor.
-A alumnos diagnosticados de TDAH faránselles tamén, no posible, exames curtos e con
preguntas breves, claras e con vocabulario sinxelo, sendo flexibles no tempo de duración.
10. AVALIACIÓN DA PROGRAMACIÓN DIDÁCTICA
Propoñemos promover a reflexión docente e a autoavaliación da realización e o
desenvolvemento de programacións didácticas.
245
14. VALORES ÉTICOS 4º ESO
1. Obxectivos xerais de Educación Secundaria.245
2. Obxectivos da área de Valores Éticos.246
3. Competencias clave, indicadores e descritores.248
4. Organización e secuenciación de contidos e estándares de aprendizaxe
avaliables. Temporización.Obxectivos mínimos.259
5. Criterios metodolóxicos e estratexias didácticas xerais para utilizar na área.267
6. Actividades complementarias.268
7. Criterios e procedementos de cualificación e promoción.269
8. Recursos didácticos.271
9. Medidas de atención á diversidade e inclusión.271
10. Avaliación da programación didáctica.272
1. OBXECTIVOS XERAIS DE EDUCACIÓN SECUNDARIA
A Educación Secundaria Obrigatoria contribuirá a desenvolver nos alumnos e as
alumnas as capacidades que lles permitan:
a) Asumir responsablemente os seus deberes; coñecer e exercer os seus dereitos no
respecto aos demais; practicar a tolerancia, a cooperación e a solidariedade entre as
persoas e grupos; exercitarse no diálogo afianzando os dereitos humanos e a
igualdade de trato e de oportunidades entre mulleres e homes, como valores comúns
dunha sociedade plural, e prepararse para o exercicio da cidadanía democrática.
b) Desenvolver e consolidar hábitos de disciplina, estudo e traballo individual e en
equipo como condición necesaria para unha realización eficaz das tarefas da
aprendizaxe e como medio de desenvolvemento persoal.
c) Valorar e respectar a diferenza de sexos e a igualdade de dereitos e oportunidades
entre eles. Rexeitar a discriminación das persoas por razón de sexo ou por calquera
outra condición ou circunstancia persoal ou social. Rexeitar os estereotipos que
supoñan discriminación entre homes e mulleres, así como calquera manifestación de
violencia contra a muller.
d) Fortalecer as súas capacidades afectivas en todos os ámbitos da personalidade e nas
súas relacións cos demais e resolver pacificamente os conflitos, así como rexeitar a
violencia, os prexuízos de calquera tipo e os comportamentos sexistas.
e) Desenvolver destrezas básicas na utilización das fontes de información para, con
sentido crítico, incorporar novos coñecementos. Adquirir unha preparación básica no
campo das tecnoloxías, especialmente as da información e a comunicación.
f ) Concibir o coñecemento científico como un saber integrado, que se estrutura en
distintas disciplinas, así como coñecer e aplicar os métodos para identificar os
246
problemas nos diversos campos do coñecemento e da experiencia.
g) Desenvolver o espírito emprendedor e a confianza nun mesmo, a participación, o
sentido crítico, a iniciativa persoal e a capacidade para aprender a aprender,
planificar, tomar decisións e asumir responsabilidades.
h) Comprender e expresar con corrección, oralmente e por escrito, na lingua castelá e na
galega, textos e mensaxes complexas, e iniciarse no coñecemento, na lectura e no
estudo da literatura.
i ) Comprender e expresarse nunha ou máis linguas estranxeiras de xeito apropiado.
l ) Coñecer, valorar e respectar os aspectos básicos da cultura e a historia propias e dos
demais, así como o patrimonio artístico e cultural.
m) Coñecer e aceptar o funcionamento do propio corpo e o dos outros, respectar as
diferenzas, afianzar os hábitos de coidado e saúde corporais e incorporar a educación
física e a práctica do deporte para favorecer o desenvolvemento persoal e social.
Coñecer e valorar a dimensión humana da sexualidade en toda a súa diversidade.
Valorar criticamente os hábitos sociais relacionados coa saúde, o consumo, o coidado
dos seres vivos e o medio, e contribuír así á súa conservación e mellora.
n ) Apreciar a creación artística e comprender a linguaxe das distintas manifestacións
artísticas, utilizando diversos medios de expresión e representación.
2. OBXECTIVOS DA ÁREA DE VALORES ÉTICOS
1. Adquirir os instrumentos de racionalidade e obxectividade necesarios para poder
formular xuízos valorativos con rigor, coherencia e fundamentación racional, e
realizar eleccións dignas de guiar a súa conduta, a súa vida persoal e as súas
relacións sociais.
2. Lograr o desenvolvemento da personalidade no respecto aos principios
democráticos de convivencia e aos dereitos e liberdades fundamentais, segundo o
establecido na Declaración Universal dos Dereitos Humanos e nos acordos
internacionais ratificados por España.
3. Adquirir autonomía e prepararse para converterse no principal axente do propio
desenvolvemento, aprendendo a construír, mediante unha elección libre e
racionalmente fundamentada en valores éticos e o investimento do seu propio
esforzo, un pensamento e un proxecto de vida propios, asumindo de modo
consciente, crítico e reflexivo o exercicio da liberdade e o control acerca da súa
propia existencia.
4. Contribuír á construción dunha sociedade libre, igualitaria, próspera e xusta,
mediante a participación activa de cidadáns conscientes e respectuosos dos valores
éticos nos que debe fundamentarse a convivencia e a participación democrática,
247
recoñecendo os dereitos humanos como referencia universal para superar os
conflitos, defender a igualdade, o pluralismo político e a xustiza social.
5. Desenvolver as competencias relativas ao pensamento crítico e a resolución de
problemas mediante a análise, formulación, argumentación e busca de solucións
aos problemas éticos.
6. Reflexionar sobre o fundamento ético da sociedade e tomar conciencia da
importancia dos seus valores culturais para incrementar a competencia social e
cívica, a de conciencia e expresión cultural, así como o traballo colaborador.
7. Buscar solucións aos conflitos interpersoais de forma non violenta, desenvolvendo
actitudes de tolerancia, solidariedade, compromiso e respecto á pluralidade cultural,
política, relixiosa ou de calquera outra natureza.
8. Exercitar procesos cognitivos que favorezan o descubrimento da verdade, como
analizar, sintetizar, relacionar, comparar, aplicar, avaliar, argumentar, etc., e gozar
do gusto e da satisfacción que iso produce.
9. Enfrontarse a dilemas éticos e debater posibles solucións facendo uso das súas
competencias comunicativas, exercitándose na escoita, a exposición de ideas e a
comunicación de sentimentos, e utilizando tanto a linguaxe oral como outros
sistemas de representación.
10. Asumir a importancia da dignidade da persoa como fundamento dos valores éticos
e a capacidade que esta posúe para elixir as súas accións e modelar a súa propia
personalidade, asumindo a responsabilidade de ser libre.
11. Entender as relacións interpersoais a partir do respecto e a igualdade.
12. Comprender a natureza social do ser humano, así como a necesidade de
desenvolver a capacidade de relación coa comunidade.
13. Tomar conciencia da importancia das influencias sociais no individuo e os límites
que supoñen para a práctica da súa liberdade.
14. Reflexionar acerca dos valores éticos e a súa relación coa autorrealización humana
e o seu desenvolvemento moral.
15. Analizar algunhas teorías éticas realizadas por pensadores especialmente
significativos.
16. Considerar a relación entre a xustiza e a política no mundo actual, o papel da
democracia, a súa vinculación co estado de dereito e a división de poderes, facendo
posibles unha sociedade que garanta o exercicio dos dereitos humanos para toda a
cidadanía.
17. Reflexionar sobre os valores éticos que sinala a Constitución española e as
relacións que esta establece entre o Estado e o cidadán, así como co feito histórico
da súa integración na Unión Europea.
18. Establecer a relación entre o dereito e a ética.
19. Comprender o papel da Declaración Universal dos Dereitos Humanos como criterio
internacional para unha xustificación ética do Dereito, como instrumento que
regule e garanta o seu cumprimento, establecéndose como ideais irrenunciables
para a humanidade.
20. Reflexionar acerca da función da ética no relativo á ciencia e a tecnoloxía, a
elaboración de códigos deontolóxicos profesionais e empresariais, para asegurar
248
que os avances nestes campos e a súa aplicación non violen o respecto á dignidade
e os dereitos humanos, nin á protección e conservación do ambiente.
3. COMPETENCIAS CLAVE, INDICADORES E DESCRITORES
COMPETENCIAS
CLAVE INDICADORES DESCRITORES
Competencia matemática
e competencias básicas en
ciencia e tecnoloxía
Coidado do contorno
ambiental e dos seres
vivos
- Interactuar co contorno
natural de xeito respectuoso.
- Comprometerse co uso
responsable dos recursos
naturais para promover un
desenvolvemento sostible.
- Respectar e preservar a vida
dos seres vivos do seu
contorno.
- Tomar conciencia dos
cambios producidos polo ser
humano no contorno natural
e as repercusións para a vida
futura.
Vida saudable
- Desenvolver e promover
hábitos de vida saudable en
canto á alimentación e ao
exercicio físico.
- Xerar criterios persoais
sobre a visión social da
estética do corpo humano
fronte ao seu coidado
saudable.
A ciencia no día a día
- Recoñecer a importancia da
ciencia na nosa vida cotiá.
- Aplicar métodos científicos
rigorosos para mellorar a
comprensión da realidade
circundante en distintos
ámbitos (biolóxico,
xeolóxico, físico, químico,
tecnolóxico, xeográfico...).
- Manexar os coñecementos
Sec. I. P
áx. 6
14
01
249
sobre ciencia e tecnoloxía
para solucionar problemas,
comprender o que acontece
arredor nosa e responder
preguntas.
Manexo de elementos
matemáticos
- Coñecer e utilizar os
elementos matemáticos
básicos: operacións,
magnitudes, porcentaxes,
proporcións, formas
xeométricas, criterios de
medición e codificación
numérica, etc.
- Comprender e interpretar a
información presentada en
formato gráfico.
- Expresarse con propiedade
na linguaxe matemática.
Razoamento lóxico e
resolución de problemas
- Organizar a información
utilizando procedementos
matemáticos.
- Resolver problemas
seleccionando os datos e as
estratexias apropiadas.
- Aplicar estratexias de
resolución de problemas a
situacións da vida cotiá.
Comunicación lingüística
Comprensión: oral e
escrita
- Comprender o sentido dos
textos escritos e orais.
- Manter unha actitude
favorable cara á lectura.
Expresión: oral e escrita
- Expresarse oralmente con
corrección, adecuación e
coherencia.
- Utilizar o vocabulario
adecuado, as estruturas
lingüísticas e as normas
ortográficas e gramaticais
para elaborar textos escritos
250
e orais.
- Compoñer distintos tipos de
textos creativamente con
sentido literario.
Normas de comunicación
- Respectar as normas de
comunicación en calquera
contexto: quenda de palabra,
escoita atenta ao
interlocutor...
- Manexar elementos de
comunicación non verbal,
ou en diferentes rexistros,
nas diversas situacións
comunicativas.
Comunicación noutras
linguas
- Entender o contexto
sociocultural da lingua, así
como a súa historia para un
mellor uso desta.
- Manter conversas noutras
linguas sobre temas cotiáns
en distintos contextos.
- Utilizar os coñecementos
sobre a lingua para buscar
información e ler textos en
calquera situación.
- Producir textos escritos de
diversa complexidade para o
seu uso en situacións cotiás
ou en materias diversas.
Competencia dixital Tecnoloxías da
información
- Empregar distintas fontes
para a busca de información.
- Seleccionar o uso das
distintas fontes segundo a
súa fiabilidade.
- Elaborar e publicitar
información propia derivada
da obtida a través de medios
tecnolóxicos.
251
Comunicación
audiovisual
- Utilizar as distintas canles
de comunicación
audiovisual para transmitir
informacións diversas.
- Comprender as mensaxes
que veñen dos medios de
comunicación.
Utilización de
ferramentas dixitais
- Manexar ferramentas
dixitais para a construción
de coñecemento.
- Actualizar o uso das novas
tecnoloxías para mellorar o
traballo e facilitar a vida
diaria.
- Aplicar criterios éticos no
uso das tecnoloxías.
Conciencia e expresións
culturais
Respecto polas
manifestacións culturais
propias e alleas
- Mostrar respecto cara ao
patrimonio cultural mundial
nas súas distintas vertentes
(artístico-literaria,
etnográfica, científico-
técnica...), e cara ás persoas
que contribuíron ao seu
desenvolvemento.
- Valorar a interculturalidade
como unha fonte de riqueza
persoal e cultural.
- Apreciar os valores culturais
do patrimonio natural e da
evolución do pensamento
científico.
Expresión cultural e
artística
- Expresar sentimentos e
emocións mediante códigos
artísticos.
- Apreciar a beleza das
expresións artísticas e as
manifestacións de
creatividade e gusto pola
estética no ámbito cotián.
- Elaborar traballos e
presentacións con sentido
estético.
252
Competencias sociais e
cívicas
Educación cívica e
constitucional
- Coñecer as actividades
humanas, adquirir unha idea
da realidade histórica a
partir de distintas fontes e
identificar as implicacións
que ten vivir nun Estado
social e democrático de
dereito referendado por
unha Constitución.
- Aplicar dereitos e deberes
da convivencia cidadá no
contexto da escola.
Relación cos demais
- Desenvolver capacidade de
diálogo cos demais en
situacións de convivencia e
traballo e para a resolución
de conflitos.
- Mostrar dispoñibilidade para
a participación activa en
ámbitos de colaboración
establecidos.
- Recoñecer riqueza na
diversidade de opinións e
ideas.
Compromiso social
- Aprender a comportarse
desde o coñecemento dos
distintos valores.
- Concibir unha escala de
valores propia e actuar
conforme a ela.
- Evidenciar preocupación
polos máis desfavorecidos e
respecto aos distintos ritmos
e potencialidades.
- Involucrarse ou promover
accións cun fin social.
Sentido de iniciativa e
espírito emprendedor Autonomía persoal
- Optimizar recursos persoais
apoiándose nas fortalezas
propias.
- Asumir as responsabilidades
encomendadas e dar conta
delas.
- Ser constante no traballo,
253
superando as dificultades.
- Dirimir a necesidade de
axuda en función da
dificultade da tarefa.
Liderado
- Xestionar o traballo do
grupo coordinando tarefas e
tempos.
- Contaxiar entusiasmo pola
tarefa e ter confianza nas
posibilidades de alcanzar
obxectivos.
- Priorizar a consecución de
obxectivos grupais sobre os
intereses persoais.
Creatividade
- Xerar novas e diverxentes
posibilidades desde
coñecementos previos dun
tema.
- Configurar unha visión de
futuro realista e ambiciosa.
- Encontrar posibilidades no
contorno que outros non
aprecian.
Emprendemento
- Optimizar o uso de recursos
materiais e persoais para a
consecución de obxectivos.
- Mostrar iniciativa persoal
para comezar ou promover
accións novas.
- Asumir riscos no
desenvolvemento das tarefas
ou os proxectos.
- Actuar con responsabilidade
social e sentido ético no
traballo.
Aprender a aprender Perfil de aprendiz
- Identificar potencialidades
persoais como aprendiz:
estilos de aprendizaxe,
intelixencias múltiples,
funcións executivas...
- Xestionar os recursos e as
motivacións persoais en
254
favor da aprendizaxe.
- Xerar estratexias para
aprender en distintos
contextos de aprendizaxe.
Ferramentas para
estimular o pensamento
- Aplicar estratexias para a
mellora do pensamento
creativo, crítico, emocional,
interdependente...
- Desenvolver estratexias que
favorezan a comprensión
rigorosa dos contidos.
Planificación e
avaliación da
aprendizaxe
- Planificar os recursos
necesarios e os pasos que se
deben realizar no proceso de
aprendizaxe.
- Seguir os pasos establecidos
e tomar decisións sobre os
seguintes en función dos
resultados intermedios.
- Avaliar a consecución de
obxectivos de aprendizaxe.
- Tomar conciencia dos
procesos de aprendizaxe.
Descrición do modelo competencial
Na descrición do modelo competencial inclúese o marco de descritores competenciais,
no que aparecen os contidos reconfigurados desde un enfoque de aplicación que facilita
o adestramento das competencias; lembremos que estas non se estudan, nin se ensinan:
adéstranse. Para iso, é necesaria a xeración de tarefas de aprendizaxe que permitan ao
alumnado a aplicación do coñecemento mediante metodoloxías de aula activas.
Abordar cada competencia de xeito global en cada unidade didáctica é imposible;
debido a iso, cada unha destas divídese en indicadores de seguimento (entre dous e
cinco por competencia), grandes piares que permiten describila dun xeito máis preciso;
dado que o carácter destes é aínda moi xeral, o axuste do nivel de concreción esixe que
os devanditos indicadores se dividan, á súa vez, no que se denominan descritores da
competencia, que serán os que «describan» o grao competencial do alumnado. Por cada
255
indicador de seguimento atoparemos entre dous e catro descritores, cos verbos en
infinitivo.
En cada unidade didáctica cada un destes descritores concrétase en desempeños
competenciais, redactados en terceira persoa do singular do presente de indicativo. O
desempeño é o aspecto específico da competencia que se pode adestrar e avaliar de
xeito explícito; é, polo tanto, concreto e obxectivable. Para o seu desenvolvemento,
partimos dun marco de descritores competenciais definido para o proxecto e aplicable a
todas as materias e cursos da etapa.
Respectando o tratamento específico nalgunhas áreas, os elementos transversais, como
a comprensión lectora, a expresión oral e escrita, a comunicación audiovisual, as
tecnoloxías da información e a comunicación, o emprendemento e a educación cívica e
constitucional, traballaranse desde todas as áreas, posibilitando e fomentando que o
proceso de ensinanza-aprendizaxe do alumnado sexa o máis completo posible.
Por outra parte, o desenvolvemento e a aprendizaxe dos valores, presentes en todas as
áreas, axudará a que os nosos alumnos e alumnas aprendan a desenvolverse nunha
sociedade ben consolidada na que todos poidamos vivir, e en cuxa construción
colaboren.
A diversidade dos nosos alumnos e alumnas, cos seus estilos de aprendizaxe diferentes,
debera conducirnos a traballar desde as diferentes potencialidades de cada un deles,
apoiándonos sempre nas súas fortalezas para poder dar resposta ás súas necesidades.
Na área de Valores Éticos
Na área de Valores Éticos incidiremos no adestramento de todas as competencias de
xeito sistemático, facendo fincapé nos descritores máis afíns á área.
Competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía
O desenvolvemento desta competencia nesta área permítenos debullar o eixe no que xira
todo o currículo básico e o carácter específico do saber ético, xa que todo problema ou
situación implica unha demostración racional. Así mesmo, esta competencia ofrece a
oportunidade de realizar argumentacións propias ou baseadas en teorías éticas e
filosóficas. Ademais, permite considerar e realizar xuízos morais ou aplicar estratexias
de resolución de problemas.
Os descritores que podemos traballar son:
- Interactuar co contorno natural de xeito respectuoso.
- Comprometerse co uso responsable dos recursos naturais para promover un
desenvolvemento sostible.
- Respectar e preservar a vida dos seres vivos do seu contorno.
256
- Tomar conciencia dos cambios producidos polo ser humano no contorno natural e as
repercusións para a vida futura.
- Recoñecer a importancia da ciencia na nosa vida cotiá.
- Manexar os coñecementos sobre ciencia e tecnoloxía para solucionar problemas,
comprender o que acontece arredor nosa e responder a preguntas.
- Resolver problemas seleccionando os datos e as estratexias apropiadas.
- Aplicar estratexias de resolución de problemas a situacións da vida cotiá.
Comunicación lingüística
Para o bo desenvolvemento desta competencia, será decisivo o fomento da lectura
e a análise e a reflexión sobre libros e textos relacionados cos contidos
curriculares. Deste modo, desenvolverase a comprensión lectora e a expresión oral
e escrita, á vez que se adquiren coñecementos sobre os valores e as teorías éticos, a
moral, a xustiza, os dereitos humanos e a vida en sociedade.
Así mesmo, contribuirase, xunto á comunicación lingüística, á transmisión de valores a
través de, por un lado, a reflexión individual e grupal sobre situacións pasadas e actuais,
e por outro, da busca de información, a elaboración e a exposición de traballos en
colaboración, que esixen poñer en práctica habilidades como a escoita activa, a empatía
e a expresión de ideas e sentimentos, utilizando a linguaxe verbal e o non verbal.
Os descritores que podemos utilizar son:
- Comprender o sentido dos textos escritos e orais.
- Manter unha actitude favorable cara á lectura.
- Expresarse oralmente con corrección, adecuación e coherencia.
- Utilizar o vocabulario adecuado, as estruturas lingüísticas e as normas ortográficas e
gramaticais para elaborar textos escritos e orais.
- Compoñer distintos tipos de textos creativamente con sentido literario.
- Respectar as normas de comunicación en calquera contexto: quenda de palabra,
escoita atenta ao interlocutor...
- Manexar elementos de comunicación non verbal en diferentes rexistros e nas diversas
situacións comunicativas.
No caso de centros plurilingües que impartan a materia noutra lingua:
- Manter conversas noutras linguas sobre temas cotiáns en distintos contextos.
- Utilizar os coñecementos sobre a lingua para buscar información e ler textos en
calquera situación.
- Producir textos escritos de diversa complexidade para o seu uso en situacións cotiás
ou en materias diversas.
Competencia dixital
Desenvolver a competencia dixital desde esta área axudaranos a manexar ferramentas
que posibiliten o acceso ao coñecemento de feitos sociais, de documentos históricos, de
teorías éticas e científicas, e de tratados internacionais, que poñan de relevo a
contribución dos valores éticos á sociedade. Á súa vez, proporcionará ao alumnado a
257
oportunidade de entender a relación que existe entre a tecnoloxía, os valores éticos e a
sociedade, para que aprenda a facer un bo uso da tecnoloxía ao longo da súa vida.
Os descritores que podemos utilizar son:
- Empregar distintas fontes para a busca de información.
- Elaborar información propia derivada da obtida a través de medios tecnolóxicos.
- Utilizar as distintas canles de comunicación audiovisual para transmitir informacións
diversas.
- Comprender as mensaxes que veñen dos medios de comunicación.
- Manexar ferramentas dixitais para a construción de coñecemento.
- Actualizar o uso das novas tecnoloxías para mellorar o traballo e facilitar a vida
diaria.
- Aplicar criterios éticos no uso das tecnoloxías.
Conciencia e expresións culturais
Esta área contribúe á competencia de conciencia e expresións culturais na medida en
que posibilita a adquisición de pautas persoais, interpersoais e interculturais que
permiten participar de forma eficaz e construtiva en calquera sociedade democrática,
respectando os valores e os dereitos socialmente recoñecidos.
Os descritores que adestraremos nesta competencia son:
- Valorar a interculturalidade como unha fonte de riqueza persoal e cultural.
- Apreciar os valores culturais do patrimonio natural e da evolución do pensamento
científico.
- Expresar sentimentos e emocións mediante códigos artísticos.
- Apreciar a beleza das expresións artísticas e as manifestacións de creatividade, e
mostrar gusto pola estética no ámbito cotián.
- Elaborar traballos e presentacións con sentido estético.
Competencias sociais e cívicas
A área de Valores Éticos é, sen dúbida, a materia desde onde se traballan de forma máis
directa as competencias sociais e cívicas do alumnado. As habilidades sociais e de
colaboración increméntanse cando se reflexiona sobre o fundamento ético da sociedade
e se toma conciencia da importancia dos seus valores éticos e morais. Á súa vez, ofrece
a posibilidade de resolver conflitos interpersoais de forma construtiva, polo que o
alumnado non só fortalece a súa identidade persoal, senón que desenvolve actitudes
como a tolerancia, a asertividade, a solidariedade e o respecto á pluralidade cultural,
política, relixiosa ou de calquera outra natureza, favorecendo a socialización e a
adquisición de comportamentos morais significativos.
Os descritores que adestraremos nesta competencia son:
- Coñecer as actividades humanas, adquirir unha idea da realidade histórica a partir de
distintas fontes e identificar as implicacións que ten vivir nun Estado social e
democrático de dereito, referendado por unha Constitución.
258
- Aplicar dereitos e deberes da convivencia cidadá no contexto da escola.
- Desenvolver a capacidade de diálogo cos demais en situacións de convivencia e de
traballo, e para a resolución de conflitos.
- Mostrar dispoñibilidade para a participación activa en ámbitos de colaboración
establecidos.
- Recoñecer a riqueza da diversidade de opinións e de ideas.
- Aprender a comportarse desde o coñecemento dos distintos valores.
- Concibir unha escala de valores propia e actuar conforme a ela.
- Evidenciar preocupación polos máis desfavorecidos e respecto aos distintos ritmos e
potencialidades.
- Involucrarse ou promover accións cun fin social.
Sentido de iniciativa e espírito emprendedor
Para exercer dun modo consciente, crítico e reflexivo o exercicio da liberdade e a
xustiza, e emprender accións que beneficien a sociedade, resulta necesario que os
alumnos e as alumnas desenvolvan aspectos como a autonomía, o liderado, a capacidade
de innovación, a creatividade ou a iniciativa persoal.
Desde esta área formúlanse tarefas e situacións reais e hipotéticas que permiten o
adestramento das devanditas habilidades. Isto vai posibilitar que o alumnado expoña as
súas ideas, inicie accións novas, investigue, asuma responsabilidades ou xestione os
recursos materiais, dixitais e persoais que ten ao seu alcance.
Neste caso, os descritores que cómpre traballar son:
- Xestionar o traballo do grupo coordinando tarefas e tempos.
- Priorizar a consecución de obxectivos grupais sobre os intereses persoais.
- Xerar novas e diverxentes posibilidades desde coñecementos previos dun tema.
- Configurar unha visión de futuro realista e ambiciosa.
- Encontrar posibilidades no contorno que outros non aprecian.
- Atopar o uso de recursos materiais e persoais para a consecución de obxectivos.
- Mostrar iniciativa persoal para comezar ou promover accións novas.
- Asumir riscos no desenvolvemento das tarefas ou os proxectos.
- Actuar con responsabilidade social e sentido ético no traballo.
Aprender a aprender
A competencia de aprender a aprender implica a conciencia das necesidades e dos
procesos de aprendizaxe, o recoñecemento de oportunidades e a habilidade de
superar dificultades para poder aprender con éxito. Esta promóvese na área de
Valores Éticos mediante o exercicio de procesos cognitivos como analizar,
sintetizar, relacionar, comparar ou argumentar, así como favorecendo o interese por
descubrir a verdade e os valores que impregnan as experiencias da súa vida cotiá.
Os descritores que se poden utilizar son:
- Identificar potencialidades persoais como aprendiz: estilos de aprendizaxe,
intelixencias múltiples, funcións executivas...
259
- Xerar estratexias para aprender en distintos contextos de aprendizaxe.
- Aplicar estratexias para a mellora do pensamento creativo, crítico, emocional,
interdependente...
- Desenvolver estratexias que favorezan a comprensión rigorosa dos contidos.
- Planificar os recursos necesarios e os pasos que se han de realizar no proceso de
aprendizaxe.
- Seguir os pasos establecidos e tomar decisións sobre os pasos seguintes en función
dos resultados intermedios.
- Avaliar a consecución de obxectivos de aprendizaxe.
- Tomar conciencia dos procesos de aprendizaxe.
4. ORGANIZACIÓN E SECUENCIACIÓN DE CONTIDOS E ESTÁNDARES DE
APRENDIZAXE AVALIABLES.OBXECTIVOS MÍNIMOS.
Os contidos da área de Valores Éticos agrúpanse en seis bloques. Os contidos, criterios
de avaliación e estándares de aprendizaxe formúlanse para o segundo ciclo de
Educación Secundaria Obrigatoria, aínda que soamente van aparecer os referentes a 4.º
de ESO.
O alumnado deberá adquirir uns coñecementos e unhas destrezas básicas que lle
permitan mellorar a súa autonomía, priorizar os seus valores e prepararse para
converterse no principal axente do seu propio desenvolvemento.
CONTIDOS
Bloque 1. A dignidade da persoa
1. O ser humano na Declaración Universal dos Dereitos Humanos.
- O concepto de persoa, os seus atributos e a súa relación cos valores éticos.
Bloque 2. A comprensión, o respecto e a igualdade nas relacións interpersoais
1. Os dereitos da persoa e os límites do Estado na Declaración Universal dos Dereitos
Humanos.
- O papel da ética e do Estado.
- A socialización e os medios de comunicación de masas.
Bloque 3. A reflexión ética
260
1. A ética e os retos do século XXI.
2. As teorías éticas e as súas características.
- As éticas formais.
Bloque 4. A xustiza e a política
1. A democracia e a súa institución esencial: a cidadanía.
2. A necesidade da ética e a política ante os desafíos da globalización.
Bloque 5. Os valores éticos, o dereito, a Declaración Universal dos Dereitos
Humanos e outros tratados internacionais sobre dereitos humanos
1. A necesidade do dereito positivo como garantía dos dereitos humanos.
- A obediencia á lei, a desobediencia civil e a obxección de conciencia.
- A teoría da xustiza de Rawls.
2. A paz e a seguridade como dereito, como principio ético e como deber cívico.
- Os tratados internacionais e o papel das forzas armadas.
Bloque 6. Os valores éticos e a súa relación coa ciencia e a tecnoloxía
1. A ciencia e a tecnoloxía desde a ética.
- A deontoloxía como ética profesional.
Temporización
Bloque 1 e 2 1ª Avaliación.
Bloque 3 e 4. 2ª Avaliación.
Bloque 5 e 6. 3ª Avaliación.
OBXECTIVOS MÍNIMOS
1. Adquirir os instrumentos de racionalidade e obxectividade necesarios para poder
formular xuízos valorativos con rigor, coherencia e fundamentación racional, e
realizar eleccións dignas de guiar a súa conduta, a súa vida persoal e as súas
relacións sociais.
2. Lograr o desenvolvemento da personalidade no respecto aos principios
democráticos de convivencia e aos dereitos e liberdades fundamentais, segundo o
establecido na Declaración Universal dos Dereitos Humanos e nos acordos
internacionais ratificados por España.
3. Adquirir autonomía e prepararse para converterse no principal axente do propio
desenvolvemento, aprendendo a construír, mediante unha elección libre e
racionalmente fundamentada en valores éticos e o investimento do seu propio
esforzo, un pensamento e un proxecto de vida propios, asumindo de modo
consciente, crítico e reflexivo o exercicio da liberdade e o control acerca da súa
propia existencia.
261
4. Contribuír á construción dunha sociedade libre, igualitaria, próspera e xusta,
mediante a participación activa de cidadáns conscientes e respectuosos dos valores
éticos nos que debe fundamentarse a convivencia e a participación democrática,
recoñecendo os dereitos humanos como referencia universal para superar os
conflitos, defender a igualdade, o pluralismo político e a xustiza social.
5. Desenvolver as competencias relativas ao pensamento crítico e a resolución de
problemas mediante a análise, formulación, argumentación e busca de solucións
aos problemas éticos.
6. Reflexionar sobre o fundamento ético da sociedade e tomar conciencia da
importancia dos seus valores culturais para incrementar a competencia social e
cívica, a de conciencia e expresión cultural, así como o traballo colaborador.
7. Buscar solucións aos conflitos interpersoais de forma non violenta, desenvolvendo
actitudes de tolerancia, solidariedade, compromiso e respecto á pluralidade cultural,
política, relixiosa ou de calquera outra natureza.
8. Exercitar procesos cognitivos que favorezan o descubrimento da verdade, como
analizar, sintetizar, relacionar, comparar, aplicar, avaliar, argumentar, etc., e gozar
do gusto e da satisfacción que iso produce.
9. Enfrontarse a dilemas éticos e debater posibles solucións facendo uso das súas
competencias comunicativas, exercitándose na escoita, a exposición de ideas e a
comunicación de sentimentos, e utilizando tanto a linguaxe oral como outros
sistemas de representación.
10. Asumir a importancia da dignidade da persoa como fundamento dos valores éticos
e a capacidade que esta posúe para elixir as súas accións e modelar a súa propia
personalidade, asumindo a responsabilidade de ser libre.
11. Entender as relacións interpersoais a partir do respecto e a igualdade.
12. Comprender a natureza social do ser humano, así como a necesidade de
desenvolver a capacidade de relación coa comunidade.
13. Tomar conciencia da importancia das influencias sociais no individuo e os límites
que supoñen para a práctica da súa liberdade.
14. Reflexionar acerca dos valores éticos e a súa relación coa autorrealización humana
e o seu desenvolvemento moral.
15. Considerar a relación entre a xustiza e a política no mundo actual, o papel da
democracia, a súa vinculación co estado de dereito e a división de poderes, facendo
posibles unha sociedade que garanta o exercicio dos dereitos humanos para toda a
cidadanía.
16. Reflexionar sobre os valores éticos que sinala a Constitución española e as
relacións que esta establece entre o Estado e o cidadán, así como co feito histórico
da súa integración na Unión Europea.
CRITERIOS DE AVALIACIÓN E ESTÁNDARES DE APRENDIZAXE
Bloque 1. A dignidade da persoa
Sec. I. P
áx. 6
14
01
262
1. Interpretar e valorar a importancia da dignidade da persoa como o valor do que
parte e no que se fundamenta a Declaración Universal de Dereitos Humanos,
subliñando os atributos inherentes á natureza humana e os dereitos inalienables e
universais que derivan dela, como o punto de partida sobre o que deben xirar os
valores éticos nas relacións humanas a nivel persoal, social, estatal e universal.
1.1. Identifica na dignidade do ser humano, en tanto que persoa, e os atributos
inherentes á súa natureza, a orixe dos dereitos inalienables e universais que
establece a Declaración Universal dos Dereitos Humanos.
1.2. Identifica, na Declaración Universal dos Dereitos Humanos, como atributos
esenciais do ser humano: a razón, a conciencia e a liberdade.
1.3. Relaciona de forma adecuada os seguintes termos e expresións, utilizados na
Declaración Universal dos Dereitos Humanos: dignidade da persoa,
fraternidade, liberdade humana, trato digno, xuízo xusto, trato inhumano ou
degradante, arbitrariamente detido, presunción de inocencia, discriminación e
violación de dereitos, etc.
Bloque 2. A comprensión, o respecto e a igualdade nas relacións interpersoais
1. Explicar, baseándose na Declaración Universal dos Dereitos Humanos, os principios
que deben rexer as relacións entre os cidadáns e o Estado, co fin de favorecer o seu
cumprimento na sociedade na que viven.
1.1. Comenta, segundo o establecido pola Declaración Universal dos Dereitos
Humanos nos artigos 12 ao 17, os dereitos do individuo que o Estado debe
respectar e fomentar, nas relacións existentes entre ambos os dous.
1.2. Explica os límites do Estado que establece a Declaración Universal dos
Dereitos Humanos nos artigos 18 ao 21, ao determinar as liberdades dos
cidadáns que este debe protexer e respectar.
1.3. Elabora unha presentación con soporte informático e audiovisual, ilustrando
os contidos máis sobresaíntes tratados no tema e expoñendo as súas
conclusións de forma argumentada.
2. Explicar en que consiste a socialización global e a súa relación cos medios de
comunicación masiva, valorando os seus efectos na vida e no desenvolvemento
moral das persoas e da sociedade, reflexionando acerca do papel que deben ter a
ética e o Estado en relación con este tema.
2.1. Describe e avalía o proceso de socialización global mediante o cal se produce
a interiorización de valores, normas, costumes, etc.
2.2. Sinala os perigos que este fenómeno encerra se se desenvolve á marxe dos
valores éticos universais, debatendo acerca da necesidade de establecer
límites éticos e xurídicos neste tema.
263
2.3. Diserta acerca do impacto que teñen os medios de comunicación masiva na
vida moral das persoas e da sociedade, expresando as súas opinións con rigor
intelectual.
2.4. Valora a necesidade dunha regulación ética e xurídica en relación co uso de
medios de comunicación masiva, respectando o dereito á información e á
liberdade de expresión que posúen os cidadáns.
Bloque 3. A reflexión ética
1. Recoñecer que, no mundo actual de grandes e rápidos cambios, a necesidade dunha
regulación ética é fundamental, debido á magnitude dos perigos aos que se enfronta
o ser humano, resultando necesaria a súa actualización e ampliación aos novos
campos de acción da persoa, co fin de garantir o cumprimento dos dereitos
humanos.
1.1. Xustifica racionalmente e estima a importancia da reflexión ética no século
XXI, como instrumento de protección dos dereitos humanos ante as ameazas
de grandes intereses políticos e económicos, e de grupos violentos que
dispoñen de avances científicos e tecnolóxicos, capaces de poñer en gran
risco os dereitos fundamentais da persoa.
1.2. Sinala algúns dos novos campos aos que se aplica a ética, como o profesional,
a bioética, o ambiente, a economía, a empresa, a ciencia e a tecnoloxía, entre
outros.
2. Comprender e apreciar a importancia que teñen para o ser humano do século XXI as
circunstancias que o rodean, destacando os límites que lle impoñen e as
oportunidades que lle ofrecen para a elaboración do seu proxecto de vida, conforme
os valores éticos que libremente elixe e que dan sentido á súa existencia.
2.1. Describe e avalía as circunstancias que no momento actual o rodean,
identificando as limitacións e oportunidades que se lle consideran, desde as
perspectivas sociais, laborais, educativas, económicas, familiares, afectivas,
etc., co obxecto de deseñar, a partir delas, o seu proxecto de vida persoal,
determinando libremente os valores éticos que han de guialo.
3. Distinguir os principais valores éticos nos que se fundamentan as éticas formais,
establecendo a súa relación coa ética kantiana e sinalando a importancia que este
filósofo lle atribúe á autonomía da persoa como valor ético fundamental.
3.1. Define os elementos distintivos das éticas formais e compáraos cos relativos
ás éticas materiais.
3.2. Explica as características da ética kantiana: formal, universal e racional, así
como a importancia da súa achega á ética universal.
3.3. Aprecia, na ética kantiana, o seu fundamento na autonomía da persoa como
valor ético esencial e a súa manifestación no imperativo categórico e as súas
formulacións.
264
4. Identificar a ética do discurso como unha ética formal, que destaca o valor do
diálogo e o consenso na comunidade, como procedemento para encontrar normas
éticas xustas.
4.1. Xustifica por que a ética do discurso é unha ética formal e en que consiste o
imperativo categórico que formula, identificando as similitudes e diferenzas
co imperativo da ética de Kant.
4.2. Utiliza a súa iniciativa persoal e emprendedora para elaborar unha
presentación con soporte informático acerca das éticas formais, expresando e
elaborando conclusións fundamentadas.
Bloque 4. A xustiza e a política
1. Concibir a democracia non só como unha forma de goberno, senón como un estilo de
vida cidadá, consciente do seu deber como elemento activo da vida política,
colaborando na defensa e difusión dos dereitos humanos, tanto na súa vida persoal
como social.
1.1. Comprende a importancia que ten para a democracia e a xustiza que os
cidadáns coñezan e cumpran cos seus deberes, entre eles, a defensa dos
valores éticos e cívicos, o coidado e conservación de todos os bens e servizos
públicos, a participación na elección dos representantes públicos, o respecto e
a tolerancia á pluralidade de ideas e de crenzas, o acatamento das leis e das
sentenzas dos tribunais de xustiza, así como o pagamento dos impostos
establecidos, entre outros.
2. Reflexionar acerca do deber que teñen os cidadáns e os Estados de promover a
ensinanza e a difusión dos valores éticos como instrumentos indispensables para a
defensa da dignidade e os dereitos humanos, ante o perigo que o fenómeno da
globalización pode representar para a destrución do planeta e a deshumanización
da persoa.
2.1. Diserta e elabora conclusións, en grupo, acerca das terribles consecuencias
que pode ter para o ser humano o fenómeno da globalización se non se
establece unha regulación ética e política, como: o egoísmo, a desigualdade, a
interdependencia, a internacionalización dos conflitos armados, a imposición
de modelos culturais determinados por intereses económicos que promoven o
consumismo e a perda de liberdade humana, entre outros.
2.2. Comenta o deber ético e político que teñen todos os Estados, ante os riscos da
globalización, de tomar medidas de protección dos dereitos humanos,
especialmente a obriga de fomentar o ensino dos valores éticos, a súa
vixencia e a necesidade de respectalos en todo o mundo, como o deber de
contribuír na construción dunha sociedade xusta e solidaria, fomentando a
tolerancia, o respecto aos dereitos dos demais, a honestidade, a lealdade, o
265
pacifismo, a prudencia e a mutua comprensión mediante o diálogo, a defensa
e protección da natureza, entre outros.
Bloque 5. Os valores éticos, o dereito, a Declaración Universal dos Dereitos
Humanos e outros tratados internacionais sobre dereitos humanos
1. Apreciar a necesidade das leis xurídicas no Estado para garantir o respecto aos
dereitos humanos e reflexionar acerca dalgúns dilemas morais nos que existe un
conflito entre os deberes éticos, relativos á conciencia da persoa e os deberes cívicos
que lle impoñen as leis xurídicas.
1.1. Explica a finalidade e características das leis xurídicas dentro do Estado e a
súa xustificación ética como fundamento da súa lexitimidade e da súa
obediencia.
1.2. Debate acerca da solución de problemas nos que hai un conflito entre os
principios éticos do individuo e os da orde civil, formulando solucións
razoadas acerca dos dilemas que consideran os casos de desobediencia civil e
obxección de conciencia, xa que estes implican o desacato ás leis do Estado.
2. Disertar acerca da teoría de Rawls baseada na xustiza como equidade e como
fundamento ético do dereito, emitindo un xuízo crítico acerca dela.
2.1. Busca información en Internet co fin de definir os principais conceptos
utilizados na teoría de Rawls e establece unha relación entre eles, como: a
posición orixinal e o veo de ignorancia, o criterio de imparcialidade e a
función dos dous principios de xustiza que propón.
2.2. Realiza un xuízo crítico acerca da teoría de Rawls e explica a súa conclusión
argumentada acerca dela.
3. Valorar a Declaración Universal dos Dereitos Humanos como conxunto de ideais
irrenunciables, tendo presentes os problemas e deficiencias que existen na súa
aplicación, especialmente no relativo ao ámbito económico e social, indicando a
importancia das institucións e os voluntarios e voluntarias que traballan pola
defensa dos dereitos humanos.
3.1. Xustifica racionalmente a importancia dos dereitos humanos como ideais que
alcanzar polas sociedades e os Estados, e recoñece os retos que aínda teñen
que superar.
3.2. Sinala algunhas das deficiencias existentes no exercicio dos dereitos
económicos e sociais tales como a pobreza, a falta de acceso á educación, á
saúde, ao emprego, á vivenda, etc.
3.3. Emprende a elaboración dunha presentación, con soporte informático e
audiovisual, acerca dalgunhas das institucións e voluntarios que, en todo o
mundo, traballan pola defensa e respecto dos dereitos humanos, como a ONU
e os seus organismos, FAO, OIEA (Organismo Internacional de Enerxía
Atómica), OMS (Organización Mundial da Saúde), UNESCO (Organización
266
das Nacións Unidas para a Educación, a Ciencia e a Cultura), entre outros e
ONG como Greenpeace, UNICEF, a Cruz Vermella, a Media Lúa Vermella,
etc., así como o Tribunal Internacional de Xustiza e o Tribunal de Xustiza da
Unión Europea, entre outros.
4. Entender a seguridade e a paz como un dereito recoñecido na Declaración Universal
dos Dereitos Humanos (art.º 3) e como un compromiso da cidadanía española nos
ámbitos nacional e internacional (Constitución española, preámbulo), identificando
e avaliando o perigo das ameazas que, contra elas, xurdiron nos últimos tempos.
4.1. Diserta, en pequenos grupos, acerca da seguridade e a paz como un dereito
fundamental das persoas e aprecia a súa importancia para o exercicio do
dereito á vida e á liberdade, elaborando e expresando as súas conclusións
(art.º 3 da Declaración Universal dos Dereitos Humanos).
4.2. Toma conciencia do compromiso da cidadanía española coa paz como unha
aspiración colectiva e internacional recoñecida na Constitución española e
rexeita a violación dos dereitos humanos, mostrando solidariedade coas
vítimas da violencia.
4.3. Emprende a elaboración dunha presentación, con medios informáticos e
audiovisuais, sobre algunhas das novas ameazas para a paz e a seguridade no
mundo actual, como: o terrorismo, os desastres ambientais, as catástrofes
naturais, as mafias internacionais, as pandemias, os ataques cibernéticos, o
tráfico de armas de destrución masiva, de persoas e de órganos, entre outros.
5. Coñecer a misión atribuída na Constitución española ás forzas armadas e a súa
relación cos compromisos que o Estado español asume cos organismos
internacionais a favor da seguridade e a paz, reflexionando acerca da importancia
do dereito internacional para regular e limitar o uso e aplicación da forza e o poder.
5.1. Coñece, analiza e asume como cidadán os compromisos internacionais
realizados polo Estado español na defensa da paz e a protección dos dereitos
humanos, como membro de organismos internacionais: ONU, OTAN, UE,
etc.
5.2. Identifica a importancia da misión das forzas armadas, (no art.º 15 da lei de
Defensa Nacional) en materia de defensa e seguridade nacional, de dereitos
humanos, de promoción da paz e a súa contribución en situacións de urxencia
e axuda humanitaria, tanto nacionais como internacionais.
5.3. Identifica as consecuencias dos conflitos armados no ámbito internacional,
apreciando a importancia das organizacións internacionais que promoven e
vixían o cumprimento dun dereito internacional, fundamentado na
Declaración Universal dos Dereitos Humanos.
Bloque 6. Os valores éticos e a súa relación coa ciencia e a tecnoloxía
267
1. Identificar criterios que permitan avaliar, de forma crítica e reflexiva, os proxectos
científicos e tecnolóxicos, co fin de valorar a súa idoneidade en relación co respecto
aos dereitos humanos e valores éticos.
1.1. Utiliza información de forma selectiva para atopar algúns criterios que
cómpre ter en conta para estimar a viabilidade de proxectos científicos e
tecnolóxicos, considerando a idoneidade ética dos obxectivos que pretenden e
a avaliación dos riscos e consecuencias persoais, sociais e ambientais que a
súa aplicación poida ter.
2. Estimar a necesidade de facer cumprir unha ética deontolóxica os científicos, os
tecnólogos e outros profesionais.
2.1. Comprende e explica a necesidade de apoiar a creación e uso de métodos de
control, así como a aplicación dunha ética deontolóxica para os científicos e
tecnólogos e, en xeral, para todas as profesións, fomentando a aplicación dos
valores éticos no mundo laboral, financeiro e empresarial.
5. CRITERIOS METODOLÓXICOS E ESTRATEXIAS DIDÁCTICAS XERAIS
PARA UTILIZAR NA ÁREA
Traballar de xeito competencial na aula supón un cambio metodolóxico importante. O
docente pasa a ser un xestor de coñecemento do alumnado e este adquire un maior grao
de protagonismo.
En concreto, na área de Valores Éticos:
Os alumnos e as alumnas deberán desenvolver nesta etapa un pensamento e unha
actitude críticos que se sustenten en valores morais e éticos recoñecidos. Por iso se fará
fincapé na necesidade de analizar, formular e dar solucións a problemas cun fondo
ético.
Desde esta perspectiva, a liña metodolóxica que rexerá as accións docentes nesta área
desenvolverase a través de métodos activos, indutivos e mixtos; é dicir, métodos
eminentemente participativos onde se alterna o traballo individual co traballo en grupo.
A aplicación dos devanditos métodos leva implícita a utilización de estilos de ensino
socializadores, cognitivos e creativos, para conseguir que os seus xuízos e eleccións
dirixan a súa conduta e as súas relacións sociais cara ao benestar común.
268
Neste contexto metodolóxico, o estudante convértese en protagonista da súa propia
aprendizaxe, mentres que o docente vai cedendo terreo para que o alumnado logre maior
autonomía nas súas aprendizaxes e cree estruturas cognitivas que lle permitan un
pensamento e un proxecto de vida propios, asumindo de modo consciente, crítico e
reflexivo o exercicio da liberdade e o control acerca da súa propia existencia.
Á súa vez, a transmisión do coñecemento das características que conforman a imaxe
persoal farase a partir de aprendizaxes baseadas na experiencia, onde o alumnado
percibe a información a través das súas propias experiencias e respectando sempre o
desenvolvemento dos diversos estilos de aprendizaxe. Tamén se combinarán técnicas
como o ensino recíproco e a discusión guiada con técnicas de visualización, de role
play.
Este abano de accións docentes permitiralle ao alumnado comprender e interiorizar os
valores éticos de forma holística, comprensiva e significativa.
6. ACTIVIDADES COMPLEMENTARIAS
Con respecto ás actividades complementarias que se lle poden propoñer ao alumnado,
convén reflexionar sobre estas cuestións:
- Conseguíronse os obxectivos propostos a partir das actividades realizadas?
- Cal foi o resultado da realización das actividades?
- Cales delas gustaron máis?
- Que propostas de mellora podemos sinalar?
ACTIVIDADES POSIBLES A REALIZAR
- Actividades do libro do alumnado ou da guía que traballen explicitamente os
estándares definidos na unidade.
- Mapas mentais ou conceptuais elaborados polos alumnos e as alumnas.
- Produtos de aprendizaxe deseñados para poder aplicalos en tarefas realizadas nun
contexto real.
- Probas escritas que evidencien o traballo cos estándares de aprendizaxe.
- Problemas de aplicación de contidos nos que é necesario o desenvolvemento do
razoamento lóxico.
- Ferramentas de autoavaliación e coavaliación do traballo na aula.
269
7. PROCEDEMENTOS E INSTRUMENTOS DE CUALIFICACIÓN E PROMOCIÓN
A) Procedementos de observación sistemática da actividade cotiá dos/as
alumnos/as.
Rexistro sobre a convivencia na aula. As actitudes de carácter comportamental
serán valorados a través dun rexistro-rúbrica
B) Análise das producións dos/as alumnos/as (a nivel individual ou en grupo):
- Pautas guiadas sobre vídeos, audios ou lecturas.
- Traballos individuais ou colectivos, relatos. O alumno presentará un ou dous
traballo por trimestre.
Os relatos presentaranse seguindo a estrutura de tese, argumento e conclusión e
incluíndo os campos das pautas .
Os traballos poderán ser escritos ou orais, individuais ou por grupo.
CRITERIOS DE CUALIFICACIÓN
PROCEDEMENTOS/
INSTRUMENTOS CUALIFICARASE %
Rexistro de convivencia
Ítems respecto ao comportamento e a actitude cara a materia: asistencia, traer o material, respectar as quendas
de palabra, escoitar activamente, participar con respecto...
10%
Pautas guiadas
sobre o libro de texto,
vídeos e textos ou
fragmentos de libros
Cumprimentar pertinentemente os campos formulados na pauta e entrega no prazo establecido. 30%
270
Probas Escritas
Correcta presentación
Corrección sintáctica e ortográfica, e claridade, rigor e coherencia .
Seguir unha estrutura de:
Tese, Argumento,Conclusión
incluíndo os campos da pauta (título, tema , preguntas,
premisas, argumentos, obxeccións, exemplos e reflexións
persoais)
60%
CRITERIOS SOBRE AVALIACIÓN, CUALIFICACIÓN E PROMOCIÓN
Na cualificación de xuño terase en conta:
- O rexistro de clase. Valorarase a organización, a realización de todas as pautas
sinaladas (título, tema, preguntas, premisas, argumentos, obxeccións, exemplos e
reflexións persoais) na aula , a boa presentación e a coherencia argumentativa e
reflexiva. Terase que entregar dentro da data sinalada. As actividades entregadas fóra de
prazo serán penalizadas coa redución de 25 décimas por cada día de atraso. En ningún
caso se valorará unha actividade copiada por outro/a compañeiro/a.
- Os relatos e probas escritas de cada unidade de acordo cos contidos especificados. O
feito de descubrir a un/unha alumno/a copiando implicará unha cualificación de 0.
-A media das notas obtidas nos apartados citados representará un 90% da nota. En
ningún caso se fará a media cunha nota inferior ao 30% nalgún dos apartados
anteriores.
- A actitude na aula, a asistencia, a participación, o interese amosado e a iniciativa
persoal, e o respecto ás normas de convivencia pode representar un 10% da nota de cada
avaliación.
- A nota final será a media da primeira, segunda e terceira avaliación. En ningún caso
se fará media cunha avaliación con nota inferior a 3.
RECUPERACIÓN DURANTE O CURSO
Se o seguimento do curso e a realización e participación nas actividades foi
minimamente adecuado, o alumno/a pode optar a recuperar parte ou a totalidade da
materia con vistas a conseguilo 5, número non negociable de nota media. Haberá un
exame de recuperación da Primeira avaliación, outro da Segunda e outro da Terceira;
eses exames serán nas datas menos cargadas para o alumnado. Cada exame substitúe a
nota de cada avaliación completa e, polo tanto, puntúa sobre 10.
Farase unha recuperación final para casos excepcionais a final de curso coa
condición, para poder realizar este exame, de ter entregado como mínimo a metade das
actividades requiridas.
Consistirá na recollida de pautas de fragmentos e posterior relato do libro de
Ëtica para Amador de Fernando Savater
271
Esta proba servirá para acadar o aprobado cun máximo de 5 puntos.
Na cualificación de setembro farase unha proba a partir dunha das pautas
traballadas durante o curso que consistirá en crear un relato que coordine os campos en
que se divide a pauta e recollerase a lectura, con pauta guiada, dos tres libros xa citados
con anterioridade.
8. RECURSOS DIDÁCTICOS
Suxerimos o uso dos materiais seguintes:
- O libro do alumnado para a área de Valores Éticos de 4.º ESO da Editorial Anaya
. Textos tomados de diversos libros, así coma noticias xornalísticas, artigos de prensa,
materiais de video, películas, cancións, etcétera.
9. MEDIDAS DE ATENCIÓN Á DIVERSIDADE E INCLUSIÓN
Descrición do grupo despois da avaliación inicial
Á hora de formular as medidas de atención á diversidade e inclusión debemos solicitar,
en primeiro lugar, diversa información sobre cada grupo de alumnos e alumnas; como
mínimo debe coñecerse a relativa a:
- O número de alumnos e alumnas.
- O funcionamento do grupo (clima da aula, nivel de disciplina, atención...).
- As fortalezas que se identifican no grupo en canto ao desenvolvemento de contidos
curriculares.
- As necesidades que se puidesen identificar; convén pensar nesta fase en como se
poden abordar (planificación de estratexias metodolóxicas, xestión da aula,
estratexias de seguimento da eficacia de medidas, etc.).
- As fortalezas que se identifican no grupo en canto aos aspectos competenciais.
- Os desempeños competenciais prioritarios que hai que practicar no grupo nesta
materia.
- Os aspectos que se deben ter en conta ao agrupar os alumnos e as alumnas para os
traballos cooperativos.
272
- Os tipos de recursos que se necesitan adaptar no nivel xeral para obter un logro
óptimo do grupo.
Necesidades individuais
A avaliación inicial facilítanos non só coñecemento acerca do grupo como conxunto,
senón que tamén nos proporciona información acerca de diversos aspectos individuais
dos nosos estudantes; a partir dela poderemos:
- Identificar os alumnos ou as alumnas que necesitan un maior seguimento ou
personalización de estratexias no seu proceso de aprendizaxe. (Débese ter en conta
aquel alumnado con necesidades educativas, con altas capacidades e con necesidades
non diagnosticadas, pero que requiran atención específica por estar en risco, pola súa
historia familiar, etc.).
- Saber as medidas organizativas que cómpre adoptar. (Planificación de reforzos,
situación de espazos, xestión de tempos grupais para favorecer a intervención
individual).
- Establecer conclusións sobre as medidas curriculares a adoptar, así como sobre os
recursos que se van empregar.
- Analizar o modelo de seguimento que se vai utilizar con cada un deles.
- Acoutar o intervalo de tempo e o modo en que se van avaliar os progresos destes
estudantes.
- Fixar o modo en que se vai compartir a información sobre cada alumno ou alumna co
resto de docentes que interveñen no seu itinerario de aprendizaxe; especialmente, co
titor.
10. AVALIACIÓN DA PROGRAMACIÓN DIDÁCTICA
Neste apartado pretendemos promover a reflexión docente e a autoavaliación da
realización e o desenvolvemento de programacións didácticas. Para iso, ao finalizar
cada unidade didáctica proponse unha secuencia de preguntas que permitan ao docente
avaliar o funcionamento do programado na aula e establecer estratexias de mellora para
a propia unidade.
De igual modo, propoñemos o uso dunha ferramenta para a avaliación da programación
didáctica no seu conxunto; esta pódese realizar ao final de cada trimestre, para así poder
recoller as melloras no seguinte. A devandita ferramenta descríbese a continuación:
273
ASPECTOS PARA
AVALIAR
PARA
DESTACAR...
PARA
MELLORAR...
PROPOSTAS
DE MELLORA
PERSOAL
Temporalización das
unidades didácticas
Desenvolvemento dos
obxectivos didácticos
Manexo dos contidos da
unidade
Descritores
e desempeños
competenciais
Realización de tarefas
Estratexias
metodolóxicas
seleccionadas
Recursos
Claridade nos criterios
de avaliación
Uso de diversas
ferramentas de
avaliación
Portfolio de evidencias
dos estándares de
aprendizaxe
Atención á diversidade
Interdisciplinariedade
274
15. CONSIDERACIÓNS XERAIS
1. Temas transversais comúns.274
2.Avaliación inicial.Atención á diversidade.275
3.Proxecto lector xeral.276
4 Actividades extraescolares e complementarias xerais.277
5.Actividades extraescolares e complementarias específicas.278
6.Integración das TICs.278
7.Achega ao proxecto lingüístico.279
8. Anexo aos criterios xerais de avaliación279
1. TEMAS TRANSVERSAIS COMÚNS
Debido á especificidade do currículo do Departamento (Filosofía e cidadanía,
Antropoloxía, Historia da Filosofía, Educación para a cidadanía, Educación ético-
cívica) resultaranos moi doada e obrigada a abordaxe dos diversos temas transversais.
Este ano o tema elixido polo instituto podería ser a biodiversidade, asunto moi
ligado á reflexión filosófica, ética, social, política, e cidadá, mesmo relixiosa, e polo
tanto, sería destacado nalgúns temas da programación nos que o vínculo sexa posible.
Case desde as mesmas orixes, o pensamento filosófico suscitou cuestións
relativas á igualdade e desigualdade entre os humanos, relación entre técnica e natureza,
a busca da paz como ideal... Trátase, pois, de analizar esas ideas desde unha perspectiva
crítica, aínda sendo conscientes das influencias sociais e históricas que condicionaron
algúns conceptos. Haberá que levar a cabo unha hermenéutica das ideas, mais non desde
unha pretendida chamada neutralidade científica senón facendo salientar as falacias que
275
tratan de xustificar discursos xenófobos, androcéntricos, etnocéntricos,
fundamentalistas, violentos, etc. O obxectivo final ao que aspira é o de facer ver o
carácter liberador do pensamento crítico en canto a prexuízos e ideas preconcibidas.
Deste xeito, os temas transversais quedan inseridos en toda a evolución das ideas
filosóficas, éticas, xurídicas, mesmo relixiosas, que nos son dadas estudar.
Tamén estaremos atentos ás distintas conmemoracións celebradas durante o
curso e que poidan ser vinculadas á transversalidade, por exemplo:
1 de decembro: Dia mundial da SIDA
10 de decembro: Proclamación dos Dereitos Humanos (cuarto da ESO, Filosofía
e Cidadanía, Educación para a cidadanía)
30 de xaneiro: Día da Paz (4º ESO, Educación para a cidadanía, FdCT)
8 de marzal: Día internacional da muller traballadora (4º ESO, FeC, ).
5 de xuño: Día mundial do medioambente: (4º ESO, FeC, FdCT). Etc...
2. AVALIACIÓN INICIAL. ATENCIÓN Á DIVERSIDADE: RECUPERACIÓN
E REFORZO
Nos cursos da ESO será conveniente proceder a unha avaliación inicial realizando
probas específicas ou ben observando as probas usuais do inicio de curso para
determinar o nivel de dominio da materia.
Será interesante contar con información de datos persoais ou familiares relevantes;
datos académicos anteriores; clima de convivencia e traballo no grupo. Todo iso debe
redundar nunha comprensión das circunstancias dos alumnos que será beneficiosa para
o traballo na clase.
En función tanto do dominio da materia como doutros datos relevantes o profesor se
axustará ao nivel da clase adaptando a programación, a metodoloxía, o nivel de
contidos, etcétera, a ese nivel.
Na mesma lóxica de adaptación ao nivel de cada individuo coa fin de atender no
posible ás peculiaridades do alumnado dentro do seu proceso de aprendizaxe, ao longo
do curso adoptaranse medidas tendentes a subministrar reforzos pedagóxicos ao
alumnado que os precise, así como a programar exercicios complementarios para o
alumnado que supere o nivel medio do curso en canto a coñecementos da materia.
Como medidas de apoio, propóñense as seguintes:
Programar comentarios de texto, actividades, exercicios máis sinxelos para o
alumnado con dificultades de aprendizaxe, sobre todo nos primeiros meses do
curso escolar.
Proporcionarlles axuda directa naquelas actividades que se realicen na aula, coa
fin de ir encarreirando de xeito persoal o seu proceso de desenvolvemento
intelectual.
Incluír dentro do plan de traballo actividades sinxelas e adicionais que lles
permitan cubrir as lagoas conceptuais.
Darlle especial atención á lectura de textos breves tentando que o alumnado con
maior dificultade poida desenvolver unha lectura significativa.
276
Todo o anterior será deseñado para cada alumn@ que o precise, sen que iso
afecte aos elementos prescritibles do currículo: obxectivos e contidos.
Nas materias da ESO estaremos especialmente atentos ás valoracións feitas polo
profesorado na avaliación inicial.
Para todo o alumnado da ESO que presente dificultades ou repita curso, e
precise programas de recuperación específicos e personalizados, o
Departamento comprométese a atender a circular 8/2009 da Dirección Xeral de
Educación, Formación Profesional e Innovación Educativa, pola que se regulan
medidas de atención á diversidade para o alumnado da ESO.
3. PROXECTO LECTOR XERAL
Ademais de estar vinculados ao proxecto de reforma da biblioteca do centro, o
Departamento de Filosofía e materias afíns, obviamente, está comprometido co novo
proxecto lector, dado que pensamos que é absolutamente necesario e imprescindible o
achegamento do alumnado á lectura e comprensión de textos filosóficos, relixiosos,
éticos, científicos, xurídicos, antropolóxicos. Polo cal, fomentarase a lectura tanto na
aula e como traballo de casa, ademais de ser un compoñente importante tanto nos
criterios de avaliación como nos de cualificación. Este criterio de animación á lectura
está presente en cada unha das materias incluídas nesta programación.
En concreto, e orientado cara ao alumnado de 2ª ESO, neste curso 2013-14
estarase a continuar o proxecto lector específico iniciado o curso anterior. As súas bases
son: lectura no período hora lectiva ao mes de unha obra (novela corta, relatos breves,
noticias, textos....) na aula, para o posterior traballo con ela a partir da ficha de lectura,
de actividades relacionadas (visión de documentais, películas ou curtametraxes,
tratamento de páxinas web) e reflexión persoal e posta e común das conclusións.
Na aula materia dispoñerase un espazo para arquivar as fichas de lectura
elaboradas polo alumnado, coa finalidade de que sirvan como exemplo para cotexar con
outras xa feitas en cursos pasados. O obxectivo é confeccionar un arquivo que recolla as
impresións do alumnado sobre a actividade lectora en xeral.
4. ACTIVIDADES EXTRAESCOLARES E COMPLEMENTARIAS XERAIS
277
Iranse programando e desenvolvendo ao longo do curso segundo se vaian
ofrecendo oportunidades, e dependendo tamén das posibilidades económicas e
horario do Departamento e do propio Centro Escolar. Entre outras, poderían ser as
seguintes:
Asistencia a conferencias e debates.
Asistencia a obras de teatro de textura filosófica.
Proxección de películas como punto de partida para reflexións ético-
filosófico-técnico-científico-relixioso-xurídico-antropolóxicas.
Visita a museos, facultades, concello, parlamento, xulgados, que teñan e
teñen que ver cos negocios que se tratan nas diversas materias que imparte o
seminario de Filosofía.
Colaboración coa revista do centro, na produción de artigos de análise de
problemas derivados do desenvolvemento da ciencia (quecemento global,
xenética...). Ademais, apoiar aos alumnos no desenvolvemento de outros
proxectos para a revista.
Participación en programas dirixidos polo xornal El País e La Voz de
Galicia.
Visita, en coordinación do departamento de Bioloxía, á central térmica de As
Pontes, e a un parque eólico.
Visita a algún enclave de interese antropolóxico (Atapuerca, Lugo, Boiro...);
museo do pobo galego en Santiago...
Aproveitamento das posibilidades da cidade de Santiago –e da comunidade
autónoma- no referente a historia e cultura das relixións (museos,
arquitectura, exposicións
Aproveitando as posibilidades culturais que ofrece a cidade de Compostela,
e na medida en que as saídas do instituto non poden ser continuas,
recomendaremos ao alumnado aquelas visitas que nos parezan convenientes
para enriquecer o traballo na aula.
Configuración da xornada cultural en torno á figura do día das letras galegas.
Participación en cursos de formación do profesorado.
Exposición ―Cine e filosofía‖ na entrada do instituto.
Invitación a especialistas en distintos aspectos curriculares.
O profesorado, sempre dependendo da dinámica do curso, comprométese a
aproveitar todo tipo de actividades extraescolares vinculadas ás materias do
departamento..
278
5. ACTIVIDADES EXTRAESCOLARES E COMPLEMENTARIAS
ESPECÍFICAS
A) III CERTAME DE ENSAIO SUBVERSIVO “GUILLERMO DOMÍNGUEZ”
Dando continuidade ás dúas edicións do Certame de Ensaio Subversivo ―Guillermo
Domínguez‖, este departamento poñerá en marcha a súa terceira edición, programada en
principio para que o premio sexa fallado no segundo trimestre, en colaboración co
Colectivo Cultural Xelmírez e coa Secretaría Xeral de Política Lingüística.
As bases serán publicadas na web do centro e remitidas por correo electrónico a
todos os centros da nosa comunidade, barallándose a posibilidade de enviar unha
notificación á prensa escrita da convocatoria. O obxectivo segue a ser incentivar o
pensamento crítico e a reflexión nos nosos xoves, tal e como recolle o espírito do
premio, que se convoca para alumnado de Bacharelato.
Asemade, publicarase nunha revista todos os premios das distintas edicións.
B) BLOG “XOVES PENSADORES/AS SUBVERSIVOS/AS”
Ao carón do Certame de Ensaio Subversivo ―Guillermo Domínguez‖, o Departamento
de Filosofía, en colaboración co profesorado de Informática e das TIC, quere poñer en
marcha neste curso un espazo virtual, no contexto da páxina web do centro, que dea
cabida a un blog a disposición de todos aqueles alumnos e de todas aquelas alumnas da
nosa comunidade galega como vehículo de debate e diálogo.
Este blog, que ben puidera chamarse ―Xoves Pensadores Subversivos‖, pretendería
ser un ágora virtual no que a confrontación en liberdade e tolerancia de opinións
diversas fomentase a cimentación das liñas dunha sociedade plural e multicultural, na
que a crítica respectuosa sexa a base dunha diversidade seria e responsable.
6. INTEGRACIÓN DAS TICs
En xeral, consideramos fundamental utilizar a tecnoloxía da información, non só
coa pretensión de achegarse aos modos do estudante de secundaria, senón tamén
polas posibilidades que ofrece á hora de impartir clase. Así, na medida do
posible, utilizaremos a aula de informática e a de audiovisuais como
complemento da aprendizaxe.
Quizais sexa interesante saber e aprender a discernir entre a información masiva
dos mass media, aquilo que sexa de veras importante e o que sexa de tipo span.
Utilización cotiá do xornal –e dos periódicos en rede- na aula.
279
Implicación na elaboración dun xornal dixital no El País de los estudantes, onde
o alumnado pode exercer de periodista (redactor, deseñador, publicista, etc.), ao
tempo que desenvolven competencias dixital e tratamento da información.
Elaboración de blogs para algunhas materias.
Colaboración coa web do instituto.
7. APORTACIÓN AO PROXECTO LINGÜÍSTICO
Todo o material que se manexa nas nosas materias e os textos ós que anteriormente
se fan referencia están en galego.O fomento do uso da lingua galega debe estar
garantido.
8. ANEXO AOS CRITERIOS XERAIS DE AVALIACIÓN
Os membros deste Departamento de Filosofía deciden complementar os criterios de
avaliación de tódalas súas materias coas puntualizacións que seguen:
1ª. Nos casos nos que se detecten irregularidades comprobadas na realización dos
exames correspondentes a calquera das avaliacións por parte do alumnado, a saber,
utilización de materiais ou instrumental técnico non autorizado expresamente polo
profesor, anomalías constatables de reprodución total o parcial dos contidos en exames
de distintos/as alumnos/as, contactos expresos e anormais entre eles/as durante a
celebración dos exercicios, etc…. a penalización será inmediata na cualificación dos
exames implicados, e traducirase nunha sanción severa nas mesmas.
2ª. Ademais, segundo a gravidade do caso, procederase á suspensión do proceso
de avaliación continua dos/as implicados/as.
280
16. PROCESO DE REVISIÓN E AVALIACIÓN DA
PROGRAMACIÓN.
O proceso de revisión e avaliación da presente programación presenta tres fases:
1. Última semana de novembro: previsión de posibles modificacións nas dinámicas
de clase que poidan supoñer a incorporación ou modificación de novos
elementos ou recursos metodolóxicos, didácticos, etc. e a súa incidencia sobre os
criterios de cualificación. Tales propostas, lembremos, deben ser recollidas
igualmente nas actas das reunións do departamento.
2. Finais de febreiro: seguimento especial do cumprimento da temporalización e
secuenciación, grao de cumprimento, análise de dificultades, proposta de
melloras, competencias acadadas, informe do aproveitamento e avaliación sobre
adecuación ós mínimos esixibles.
3. Finais de xuño: coincidindo co proceso de elaboración da memoria do
departamento. Análise final de cada un dos apartados da programación e proposta
de modificacións, previsións e contidos para recoller no informe final.
En Santiago de Compostela, a 20 de Outubro de 2017
Asdo, Antón Baamonde
Asdo, Berta Mata
Asdo, Juan Jesús Mayer
Asdo. Montserrat Fernández