Post on 17-Mar-2020
transcript
..महाभारती पव
sanskritdocuments.orgJuly 23, 2013
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
महाभारत - ी पव
िवशोकपव १अाय ००१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १अाय ००२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५अाय ००३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८अाय ००४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १०अाय ००५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १२अाय ००६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १४अाय ००७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १६अाय ००८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . १८
ीपव २४अाय ००९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २४अाय ०१० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २६अयोभीमभनम ् . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २९अाय ०११ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . २९अाय ०१२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३२अाय ०१३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३३अाय ०१४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३६अाय ०१५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ३८अाय ०१६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४१अाय ०१७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ४७अाय ०१८ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५०
i
ii महाभारत - ी पव
अाय ०१९ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५३उरािवलापः . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५५अाय ०२० . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५५अाय ०२१ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ५९अाय ०२२ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६०अाय ०२३ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६२अाय ०२४ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ६७अाय ०२५ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७०
ापव ७५अाय ०२६ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ७५
जलदािनकपव ८०अाय ०२७ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ८०
॥ महाभारत ीपव ॥
िवशोकपव
अाय ००१जनमजेय उवाच ॥
हते यधन े चवै हत े सै े च सव शः ।धतृराो महाराजः ुा िकमकरोनु े ॥ ००१ ॥
तथवै कौरवो राजा धम पुो महामनाः ।कृपभतृयवै िकमकुव त त े यः ॥ ००२ ॥
अाः तुं कम शापाोकािरतः ।वृामुरं िूह यदभाषत सयः ॥ ००३ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
हते पुशते दीन ं िछशाखिमव ुमम ।्पुशोकािभसतंं धतृरां महीपितम ् ॥ ००४ ॥
ानमकूमापं िचया समिभतुम ।्
१
२ िवशोकपव
अिभग महााः सयो वामवीत ् ॥ ००५ ॥
िकं शोचिस महाराज नाि शोके सहायता ।अौिहयो हतााौ दश चवै िवशां पत े ॥ ००६ ॥
िनज नयें वसमुती शूा संित केवला ॥ ००६ ॥
नानािदः समाग नानादेया नरािधपाः ।सिहताव पुणे सव व ै िनधनं गताः ॥ ००७ ॥
िपतणॄां पुपौाणां ातीनां सुदां तथा ।गुणां चानपुूण तेकाया िण कारय ॥ ००८ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
तुा कणं वां पुपौवधािदतः ।पपात भिुव ध ष वाताहत इव ुमः ॥ ००९ ॥
धतृरा उवाच ॥
हतपुो हतामाो हतसवसुनः ।ःखं ननू ं भिवािम िवचरिृथवीिममाम ् ॥ ०१० ॥
िकं न ु बिुवहीन जीिवतने ममा व ै ।नप इव मे जराजीण पिणः ॥ ०११ ॥
तराो हतसुतचु व ै तथा ।न ािजे महाा ीणरिमिरवाशंमुान ् ॥ ०१२ ॥
न कृतं सुदां वां जामद जतः ।नारद च दवेषः कृपैायन च ॥ ०१३ ॥
अाय ००१ ३
सभामे त ु कृने येयोऽिभिहतं मम ।अलं वरैणे त े राजुः सृतािमित ॥ ०१४ ॥
त वामकृाहं भशृं तािम म ितः ।न िह ोताि भी धमयंु भािषतम ् ॥ ०१५ ॥
यधन च तथा वषृभवे नदतः ।ःशासनवधं ुा कण च िवपय यम ् ॥ ०१६ ॥
ोणसयूपरागं च दयं म े िवदीय त े ॥ ०१६ ॥
न राानः िकिरुा सय ृतम ।्यदें फलमहे मया मढूने भुत े ॥ ०१७ ॥
ननू ं पकृतं िकिया पवूष ु जस ु ।यने मां ःखभागषे ु धाता कम स ु युवान ् ॥ ०१८ ॥
पिरणाम वयसः सवबुय मे ।सुििवनाश दवैयोगापागतः ॥ ०१९ ॥
कोऽोऽि ःिखततरो मया लोके पमुािनह ॥ ०१९ ॥
तामवै पयु पाडवाः सिंशततम ।्िववतृं लोक दीघ मानमाितम ् ॥ ०२० ॥
वशैपंायन उवाच ॥
त लालमान बशोकं िविचतः ।शोकापहं नरे सयो वामवीत ् ॥ ०२१ ॥
४ िवशोकपव
शोकं राजपनदु तुाे वदेिनयाः ।शाागमा िविवधा वृेो नपृसम ॥ ०२२ ॥
सृये पुशोकात यचमु ुनयः परुा ॥ ०२२ ॥
तथा यौवनजं दप मािते त े सतु े नपृ ।न या सुदां वां वुतामवधािरतम ् ॥ ०२३ ॥
ाथ न कृतः किुने फलगिृना ॥ ०२३ ॥
तव ःशासनो मी राधये रावान ।्शकुिनवै ाा िचसने म ितः ॥ ०२४ ॥
श यने व ै सव शभतूं कृतं जगत ् ॥ ०२४ ॥
कुवृ भी गााया िवर च ।न कृतं वचनं तने तव पुणे भारत ॥ ०२५ ॥
न धमः सृतः कििं युिमित वुन ।्िपताः ियाः सव शणूां विध तं यशः ॥ ०२६ ॥
मो िह मासीन मं िकिवान ।्धधू रणे या भारलुया न समं धतृः ॥ ०२७ ॥
आदाववे मनुणे वित तं यथा मम ।्यथा नातीतमथ व ै पाापने युत े ॥ ०२८ ॥
पुगृा या राजियं त िचकीष ता ।पाापिमदं ां न ं शोिचतमुहिस ॥ ०२९ ॥
मध ु यः केवलं ा पातं नानपुयित ।
अाय ००२ ५
स ो मधलुोभने शोचवे यथा भवान ् ॥ ०३० ॥
अथा शोचाोित न शोचिते सखुम ।्न शोचियमाोित न शोचिते परम ् ॥ ०३१ ॥
यमुादियािं वणे पिरवेयते ।्दमानो मनापं भजते न स पिडतः ॥ ०३२ ॥
यवै ससतुनेायं वावायसुमीिरतः ।लोभाने च सिंसो िलतः पाथ पावकः ॥ ०३३ ॥
तििमे पितताः शलभा इव त े सतुाः ।ताेशवािच िन द धा ं शोिचतमुहिस ॥ ०३४ ॥
यापुातकिललं वदनं वहस े नपृ ।अशामतेि न शसंि पिडताः ॥ ०३५ ॥
िवुिला इव तेाहि िकल मानवान ।्जहीिह म ुं बुा व ै धारयाानमाना ॥ ०३६ ॥
एवमाािसतने सयने महाना ।िवरो भयू एवाह बिुपवू परंतप ॥ ०३७ ॥
अाय ००२वशैपंायन उवाच ॥
ततोऽमतृसमवैा ैा दयुषष भम ।्
६ िवशोकपव
विैचवीय िवरो यवाच िनबोध तत ् ॥ ००१ ॥
िवर उवाच ॥
उि राजिं शषे े धारयाानमाना ।िरजममा नां सवषामषे िनण यः ॥ ००२ ॥
सव याा िनचयाः पतनााः समुयाः ।सयंोगा िवयोगाा मरणां िह जीिवतम ् ॥ ००३ ॥
यदा शरंू च भीं च यमः कष ित भारत ।तिं न योि िह ते ियाः ियष भ ॥ ००४ ॥
अयुमानो ियते युमान जीवित ।कालं ा महाराज न किदितवत त े ॥ ००५ ॥
न चातेाताुे राजोिचतमुहिस ।माणं यिद शाािण गताे परमां गितम ् ॥ ००६ ॥
सव ाायवो िह सव च चिरतताः ।सव चािभमखुाः ीणा का पिरदवेना ॥ ००७ ॥
अदशनादापितताः पनुादशन ं गताः ।न ते तव न तषेां ं त का पिरदवेना ॥ ००८ ॥
हतोऽिप लभतेग हा च लभते यशः ।उभयं नो बगणुं नाि िनलता रणे ॥ ००९ ॥
तषेां कामघा.ोकािनः सियित ।इाितथयो ते े भवि पुषष भ ॥ ०१० ॥
अाय ००२ ७
न यदै िणाविन तपोिभन िवया ।ग याि तथा मा यथा शरूा रणे हताः ॥ ०११ ॥
मातािपतसृहािण पुदारशतािन च ।ससंारेनभुतूािन क ते क वा वयम ् ॥ ०१२ ॥
शोकानसहािण भयानशतािन च ।िदवस े िदवस े मढूमािवशि न पिडतम ् ॥ ०१३ ॥
न काल ियः कि ेः कुसम ।न मः िचालः सव कालः कष ित ॥ ०१४ ॥
अिनं जीिवतं पं यौवनं सयः ।आरोयं ियसवंासो गृदेषे ु न पिडतः ॥ ०१५ ॥
न जानपिदकं ःखमकेः शोिचतमुहिस ।अभावने युते ता न िनवत त े ॥ ०१६ ॥
अशोचितकुवत यिद पयेरामम ।्भषैमतेःुख यदतेानिुचयते ् ॥ ०१७ ॥
िचमानं िह न िेत भयूािप िववध त े ॥ ०१७ ॥
अिनसंयोगा िवयोगािय च ।मनुा मानसै ःखयै ुे यऽेबुयः ॥ ०१८ ॥
नाथ न धम न सखुं यदतेदनशुोचिस ।न च नापिैत काया था िवगा वै यते ॥ ०१९ ॥
अामां धनावां ा वशैिेषक नराः ।असतंुाः मुि सतंोषं याि पिडताः ॥ ०२० ॥
८ िवशोकपव
या मानसं ःखं हाारीरमौषधःै ।एतान साम न बालःै समतािमयात ् ॥ ०२१ ॥
शयानं चानशुयित ितं चानिुतित ।अनधुावित धावं कम पवू कृतं नरम ् ॥ ०२२ ॥
यां यामवायां यरोित शभुाशभुम ।्तां तामवायां तलमपुातु े ॥ ०२३ ॥
अाय ००३धतृरा उवाच ॥
सभुािषतमै हाा शोकोऽयं िवगतो मम ।भयु एव त ु वाािन ोतिुमािम ततः ॥ ००१ ॥
अिनानां च ससंगा िदानां च िववज नात ।्कथं िह मानसै ःखःै मुऽे पिडताः ॥ ००२ ॥
िवर उवाच ॥
यतो यतो मनो ःखाखुाािप मुते ।तततः शमं ला सगुितं िवते बधुः ॥ ००३ ॥
अशातिमदं सव िचमानं नरष भ ।कदलीसिंनभो लोकः सारो न िवते ॥ ००४ ॥
अाय ००३ ९
गहृायवे िह मा नामादहािन पिडताः ।कालेन िविनयुे समकंे त ु शोभनम ् ॥ ००५ ॥
यथा जीण मजीण वा वं ा त ु व ै नरः ।अोचयते वमवें दहेाः शरीिरणाम ् ॥ ००६ ॥
विैचवीय वासं िह ःखं वा यिद वा सखुम ।्ावुीह भतूािन कृतनेवै कम णा ॥ ००७ ॥
कमणा ातेग सखुं ःखं च भारत ।ततो वहित तं भारमवशः वशोऽिप वा ॥ ००८ ॥
यथा च मृयं भाडं चाढं िवपते ।िकिियमाणं वा कृतमामथािप वा ॥ ००९ ॥
िछं वावरोमवतीण मथािप वा ।आ वाथ वा शंु पमानमथािप वा ॥ ०१० ॥
अवताय माणमापाकाृतं वािप भारत ।अथ वा पिरभुमवें दहेाः शरीिरणाम ् ॥ ०११ ॥
गभ ो वा सतूो वाथ वा िदवसारः ।अध मासगतो वािप मासमागतोऽिप वा ॥ ०१२ ॥
सवंरगतो वािप िसवंर एव वा ।यौवनोऽिप मो वृो वािप िवपते ॥ ०१३ ॥
ाम िभु भतूािन भवि न भवि च ।एवं सािंसिके लोके िकमथ मनतुस े ॥ ०१४ ॥
यथा च सिलले राजीडाथ मनसुरन ।्
१० िवशोकपव
उे िनमे िकिं नरािधप ॥ ०१५ ॥
एवं ससंारगहनानिनमनात ।्कम भोगने बः िये यऽेबुयः ॥ ०१६ ॥
ये त ु ााः िताः से ससंारागविेषणः ।समागमा भतूानां त े याि परमां गितम ् ॥ ०१७ ॥
अाय ००४धतृरा उवाच ॥
कथं ससंारगहनं िवयें वदतां वर ।एतिदाहं ोत ुं तमाािह पृतः ॥ ००१ ॥
िवर उवाच ॥
जभिृत भतूानां ियाः सवा ः ण ु भो ।पवू मवेहे कलले वसते िकिदरम ् ॥ ००२ ॥
ततः स पमऽेतीत े मास े मासं ं कयते ।्ततः सवा सपंणू गभ मास े जायते ॥ ००३ ॥
अमेमे वसित मासंशोिणतलेपन े ।ततु वायवुगेने ऊपादो धःिशराः ॥ ००४ ॥
योिनारमपुाग बेशामृित ।योिनसपंीडनावै पवू कम िभरितः ॥ ००५ ॥
अाय ००४ ११
ताुः स ससंारादायपुवान ।्हामपुसप ि सारमयेा इवािमषम ् ॥ ००६ ॥
ततः ाोरे काले ाधयािप तं तथा ।उपसप ि जीवं बमानं कमिभः ॥ ००७ ॥
बिमियपाशैं सािभरातरुम ।्सनापुवत े िविवधािन नरािधप ॥ ००८ ॥
बमान तभैू यो नवै तिृमपुिैत सः ॥ ००८ ॥
अयं न बुत े तावमलोकमथागतम ।्यमतिैव कृं मृ ुं कालेन गित ॥ ००९ ॥
वाघीन च यािमािनं कृतं मखु े ।भयू एवानाानं बमानमपुेत े ॥ ०१० ॥
अहो िविनकृतो लोको लोभने च वशीकृतः ।लोभोधमदोो नाानमवबुते ॥ ०११ ॥
कुलीनने रमते ुलीनािकुयन ।्धनदपण दिरािरकुयन ् ॥ ०१२ ॥
मखूा िनित परानाह नाानं समवेत े ।िशां िपित चाषेां नाानं शािुमित ॥ ०१३ ॥
अवुे जीवलोकेऽिो धममनपुालयन ।्जभिृत वतत ायुारमां गितम ् ॥ ०१४ ॥
एवं सव िविदा व ै यमनवुत त े ।
१२ िवशोकपव
स मोाय लभते पानं मनजुािधप ॥ ०१५ ॥
अाय ००५धतृरा उवाच ॥
यिददं धम गहनं बुा समनगुते ।एतिरशः सव बिुमाग शसं मे ॥ ००१ ॥
िवर उवाच ॥
अ ते वत ियािम नमृा यभंवु े ।यथा ससंारगहनं वदि परमष यः ॥ ००२ ॥
किहित ससंारे वत मानो िजः िकल ।वनं ग मनुाो महादसलम ् ॥ ००३ ॥
िसहंागजाकाररैितघोरमै हाशनःै ।समापंिरिं मृोरिप भयदम ् ॥ ००४ ॥
तद ा दयमुगेमगमरम ।्अुय रोां व ै िविया परंतप ॥ ००५ ॥
स तनं नसुरिधाविनततः ।वीमाणो िदशः सवा ः शरणं भविेदित ॥ ००६ ॥
स तषेां िछमिुतो भयपीिडतः ।
अाय ००५ १३
न च िनया ित व ै रं न च तिैव युत े ॥ ००७ ॥
अथापयनं घोरं समाागरुावतृम ।्बाां सपंिरं िया परमघोरया ॥ ००८ ॥
पशीष धरनैा गःै शलैिैरव समुतःै ।नभःशृमै हावृःै पिरिं महावनम ् ॥ ००९ ॥
वनमे च ताभूदपानः समावतृः ।वीिभणृछािभगू ढािभरिभसवंतृः ॥ ०१० ॥
पपात स िज िनगढूे सिललाशये ।िवलाभवि.तासतंानसटे ॥ ०११ ॥
पनस यथा जातं वृबं महाफलम ।्स तथा लते त ऊपादो धःिशराः ॥ ०१२ ॥
अथ तािप चाोऽ भयूो जात उपवः ।कूपवीनाहवलेायामपयत महागजम ् ॥ ०१३ ॥
षं कृशबलं िषपदचािरणम ।्मणे पिरसप ं वीवृसमावतृम ् ॥ ०१४ ॥
त चािप शाखास ु वृशाखावलिनः ।नानापा मधकुरा घोरपा भयावहाः ॥ ०१५ ॥
आसते मध ु सभंृ पवू मवे िनकेतजाः ॥ ०१५ ॥
भयूो भयूः समीहे मधिून भरतष भ ।ादनीयािन भतूानां न यबैा लोऽिप तृत े ॥ ०१६ ॥
१४ िवशोकपव
तषेां मधनूां बधा धारा वते सदा ।तां लमानः स पमुाारां िपबित सवदा ॥ ०१७ ॥
न चा तृा िवरता िपबमान सटे ॥ ०१७ ॥
अभीित च तां िनमतृः स पनुः पनुः ।न चा जीिवत े राजिवदः समजायत ॥ ०१८ ॥
तवै च मनु जीिवताशा ितिता ।कृाः तेा तं वृं कुयि मषूकाः ॥ ०१९ ॥
ालै वनगा े िया च परमोया ।कूपाधा नागने वीनाहे कुरणे च ॥ ०२० ॥
वृपाता भयं मषूके पमम ।्मधलुोभाधकुरःै षमाम हयम ् ॥ ०२१ ॥
एवं स वसते त िः ससंारसागरे ।न चवै जीिवताशायां िनवदमपुगित ॥ ०२२ ॥
अाय ००६धतृरा उवाच ॥
अहो ख महःुखं कृवासं वससौ ।कथं त रित तिुवा वदतां वर ॥ ००१ ॥
अाय ००६ १५
स दशेः न ु यासौ वसते धम सटे ।कथं वा स िवमुते नराहाभयात ् ॥ ००२ ॥
एते सव माच साध ु चेामहे तथा ।कृपा मे महती जाता ताुरणने िह ॥ ००३ ॥
िवर उवाच ॥
उपमानिमदं राजोिविदातम ।्सगुितं िवते यने परलोकेष ु मानवः ॥ ००४ ॥
यित काारं महसंार एव सः ।वनं ग िह यतेसंारगहनं िह तत ् ॥ ००५ ॥
ये च त े किथता ाला ाधये कीित ताः ।या सा नारी बहृाया अिधितित त व ै ॥ ००६ ॥
तामाुजरां ाा वण पिवनािशनीम ् ॥ ००६ ॥
य कूपो नपृत े स त ु दहेः शरीिरणाम ।्य वसतऽेधाहािहः काल एव सः ॥ ००७ ॥
अकः सवभतूानां दिेहनां सव हाय सौ ॥ ००७ ॥
कूपमे च या जाता वी य स मानवः ।तान े लते सा त ु जीिवताशा शरीिरणाम ् ॥ ००८ ॥
स यु कूपवीनाहे तं वृ ं पिरसप ित ।षः कुरो राज तु सवंरः तृः ॥ ००९ ॥
मखुािन ऋतवो मासाः पादा ादश कीित ताः ॥ ००९ ॥
१६ िवशोकपव
य े त ु वृं िनकृि मषूकाः सततोिताः ।राहािन त ु तााभू तानां पिरिचकाः ॥ ०१० ॥
ये त े मधकुरा कामाे पिरकीित ताः ॥ ०१० ॥
याु ता बशो धाराः वि मधिुनवम ।्तां ु कामरसािा मि मानवाः ॥ ०११ ॥
एवं ससंारच पिरविृं ये िवः ।त े व ै ससंारच पाशािंछि वै बधुाः ॥ ०१२ ॥
अाय ००७धतृरा उवाच ॥
अहोऽिभिहतमाानं भवता तदिश ना ।भयू एव त ु म े हष ः ोत ुं वागमतृं तव ॥ ००१ ॥
िवर उवाच ॥
णु भयूः वािम माग तै िवरम ।्युा िवमुे ससंारेो िवचणाः ॥ ००२ ॥
यथा त ु पुषो राजीघ मानमाितः ।िचिचमााता कुत े वासमवे वा ॥ ००३ ॥
एवं ससंारपया य े गभ वासषे ु भारत ।
अाय ००७ १७
कुव ि ब ुधा वासं मुे त पिडताः ॥ ००४ ॥
तादानमवेतैमाः शािवदो जनाः ।य ु ससंारगहनं वनमाम नीिषणः ॥ ००५ ॥
सोऽयं लोकसमावत मा नां भरतष भ ।चराणां ावराणां च गृे न पिडतः ॥ ००६ ॥
शारीरा मानसावै मा नां य े त ु ाधयः ।ा परोा ते ालाः किथता बधुःै ॥ ००७ ॥
ियमाना तिैन ं हमाना भारत ।कमिभम हाालनैिजबुयः ॥ ००८ ॥
अथािप तिैव मुते ािधिभः पुषो नपृ ।आवणृोवे तं पारा पिवनािशनी ॥ ००९ ॥
शपरसशग ै िविवधरैिप ।ममानं महापे िनराले समतः ॥ ०१० ॥
सवंरत वो मासाः पाहोरासधंयः ।मणेा ि पमायुथवै च ॥ ०११ ॥
एते काल िनधयो नतैाानि ब ुधाः ।अािभिलिखतााः सवभतूािन कम णा ॥ ०१२ ॥
रथं शरीरं भतूानां समाु सारिथम ।्इियािण हयानाः कम बिु रमयः ॥ ०१३ ॥
तषेां हयानां यो वगे ं धावतामनधुावित ।स त ु ससंारचेऽिंविरवत त े ॥ ०१४ ॥
१८ िवशोकपव
यामयते बुा स या न िनवत त े ।यामा रथं ने ं मुे यने ब ुधाः ॥ ०१५ ॥
स चतैातु े राजं ाो नरािधप ।रानाशं सुाशं सतुनाशं च भारत ॥ ०१६ ॥
अनतुष ुलमवेतैःुखं भवित भारत ।साधःु परमःखानां ःखभषैमाचरते ् ॥ ०१७ ॥
न िवमो न चाथ न िमं न सुनः ।तथोोचयते ःखाथाा िरसयंमः ॥ ०१८ ॥
ताैं समााय शीलमाप भारत ।दमागोऽमाद ते यो णो हयाः ॥ ०१९ ॥
शीलरिमसमायेु ितो यो मानस े रथ े ।ा मृभुयं राजलोकं स गित ॥ ०२० ॥
अाय ००८वशैपंायन उवाच ॥
िवर त ु तां िनश कुसमः ।पुशोकािभसतंः पपात भिुव मिूछतः ॥ ००१ ॥
तं तथा पिततं भमूौ िनःसं े बावाः ।
अाय ००८ १९
कृपैायनवै ा च िवरथा ॥ ००२ ॥
सयः सुदाे ाःा य े चा समंताः ।जलेन सखुशीतने तालवृै भारत ॥ ००३ ॥
पशृु करगैा ं वीजमाना यतः ।अासिुचरं कालं धतृरां तथागतम ् ॥ ००४ ॥
अथ दीघ काल लसो महीपितः ।िवललाप िचरं कालं पुािधिभरिभतुः ॥ ००५ ॥
िधगुख मानुं मानु े च पिरहम ।्यतोमलूािन ःखािन सभंवि मुम ुः ॥ ००६ ॥
पुनाशऽेथ नाशे च ाितसबंिनामिप ।ाते समुहःुखं िवषािितमं िवभो ॥ ००७ ॥
यने दि गाािण यने ा िवनयित ।यनेािभभतूः पुषो मरणं ब मते ॥ ००८ ॥
तिददं सनं ां मया भायिवपय यात ।्तवैाहं किरािम अवै िजसम ॥ ००९ ॥
इुा त ु महाानं िपतरं िवमम ।्धतृराोऽभवढूः शोकं च परमं गतः ॥ ०१० ॥
अभू तू राजासौ ायमानो महीपत े ॥ ०१० ॥
त तचनं ुा कृपैायनः भःु ।पुशोकािभसतंं पुं वचनमवीत ् ॥ ०११ ॥
२० िवशोकपव
धतृरा महाबाहो यां वािम तणु ।तुवानिस मधेावी धमा थ कुशलथा ॥ ०१२ ॥
न तऽेिविदतं िकििेदतं परंतप ।अिनतां िह मा नां िवजानािस न सशंयः ॥ ०१३ ॥
अवुे जीवलोके च ान े वाशाते सित ।जीिवत े मरणाे च काोचिस भारत ॥ ०१४ ॥
ं तव राजे वरैा समुवः ।पुं त े कारणं कृा कालयोगने कािरतः ॥ ०१५ ॥
अवयं भिवते च कुणां वशैस े नपृ ।काोचिस तारूातारिमकां गितम ् ॥ ०१६ ॥
जानता च महाबाहो िवरणे महाना ।यिततं सव यने शमं ित जनेर ॥ ०१७ ॥
न च दवैकृतो माग ः शो भतूने केनिचत ।्घटतािप िचरं कालं िनयिुमित मे मितः ॥ ०१८ ॥
दवेतानां िह याय मया तः तुम ।्तऽेहं संवािम कथं यै भवेव ॥ ०१९ ॥
परुाहं िरतो यातः सभामै िजतमः ।अपयं त च तदा समवतेािवौकसः ॥ ०२० ॥
नारदमखुांािप सवा वेऋषथा ॥ ०२० ॥
त चािप मया ा पिृथवी पिृथवीपते ।काया थ मपुसंाा दवेतानां समीपतः ॥ ०२१ ॥
अाय ००८ २१
उपग तदा धाी दवेानाह समागतान ।्याय मम युािभ णः सदन े तदा ॥ ०२२ ॥
ितातं महाभागाीं सिंवधीयताम ् ॥ ०२२ ॥
ताचनं ुा िवलुकनमृतः ।उवाच हसां पिृथव दवेससंिद ॥ ०२३ ॥
धतृरा पुाणां य ुेः शत वै ।यधन इित ातः स ते काय किरित ॥ ०२४ ॥
तं च ा महीपालं कृतकृा भिविस ॥ ०२४ ॥
ताथ पिृथवीपालाः कुे े समागताः ।अों घातियि ढःै शःै हािरणः ॥ ०२५ ॥
तते भिवता दिेव भार यिुध नाशनम ।्ग शीं कं ानं लोकाारय शोभन े ॥ ०२६ ॥
स एष ते सतुो राज.ोकसहंारकारणात ।्कलेरंशः समुो गााया जठरे नपृ ॥ ०२७ ॥
अमष चपलािप ोधनो साधनः ।दवैयोगामुा ातरा ताशाः ॥ ०२८ ॥
शकुिनमा तलुवै कण परमः सखा ।समुा िवनाशाथ पिृथां सिहता नपृाः ॥ ०२९ ॥
एतमथ महाबाहो नारदो वदे ततः ॥ ०२९ ॥
२२ िवशोकपव
आापराधाुाे िवनाः पिृथवीपत े ।मा ताोच राजे न िह शोकेऽि कारणम ् ॥ ०३० ॥
न िह त े पाडवाः मपराि भारत ।पुाव राानो यिैरयं घाितता मही ॥ ०३१ ॥
नारदने च भं त े पवू मवे न सशंयः ।यिुधिर सिमतौ राजसयू े िनविेदतम ् ॥ ०३२ ॥
पाडवाः कौरवावै समासा पररम ।्न भिवि कौये ये कृं तदाचर ॥ ०३३ ॥
नारद वचः ुा तदाशोच पाडवाः ।एते सव माातं दवेगुं सनातनम ् ॥ ०३४ ॥
कथं त े शोकनाशः ााणषे ु च दया भो ।हे पाडुपुषे ु ाा दवैकृतं िविधम ् ॥ ०३५ ॥
एष चाथ महाबाहो पवू मवे मया तुः ।किथतो धम राज राजसयू े तूमे ॥ ०३६ ॥
यिततं धम पुणे मया गु े िनविेदत े ।अिवहे कौरवाणां दवैं त ु बलवरम ् ॥ ०३७ ॥
अनितमणीयो िह िवधी राजथन ।कृता िह भतूने ावरणे सने च ॥ ०३८ ॥
भवामपरो य बिुे भारत ।मुत े ािणनां ाा गितं चागितमवे च ॥ ०३९ ॥
ां त ु शोकेन सतंं मुमान ं मुम ुः ।
अाय ००८ २३
ाा यिुधिरो राजा ाणानिप पिरजते ् ॥ ०४० ॥
कृपािन शो वीरिय योिनगतेिप ।स कथं िय राजे कृपां व ै न किरित ॥ ०४१ ॥
मम चवै िनयोगने िवधेािनवत नात ।्पाडवानां च कायााणाारय भारत ॥ ०४२ ॥
एवं त े वत मान लोके कीित भ िवित ।धम समुहांात तं ा तपिरात ् ॥ ०४३ ॥
पुशोकसमुं ताशं िलतं यथा ।ासा महाराज िनवा पय सदा सदा ॥ ०४४ ॥
एतुा त ु वचनं ासािमततजेसः ।मुत समनुाय धतृराोऽभाषत ॥ ०४५ ॥
महता शोकजालेन णुोऽि िजोम ।नाानमवबुािम मुमानो मुम ुः ॥ ०४६ ॥
इदं त ु वचनं ुा तव दवैिनयोगजम ।्धारियाहं ाणािते च नशोिचतमु ् ॥ ०४७ ॥
एतुा त ु वचनं ासः सवतीसतुः ।धतृरा राजे तवैारधीयत ॥ ०४८ ॥
२४ ीपव
ीपव
अाय ००९जनमजेय उवाच ॥
गते भगवित ास े धतृराो महीपितः ।िकमचेत िवष ते ाातमुहिस ॥ ००१ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
एतुा नरे िचरं ाा चतेनः ।सयं योजयेुा िवरं भाषत ॥ ००२ ॥
िमानय गाार सवा भरतियः ।वधूं कुीमपुादाय यााा योिषतः ॥ ००३ ॥
एवमुा स धमा ा िवरं धम िवमम ।्शोकिवहतानो यानमवेापत ॥ ००४ ॥
गाारी चवै शोकाता भत ुव चनचोिदता ।सह कुा यतो राजा सह ीिभपावत ् ॥ ००५ ॥
ताः समासा राजान ं भशृं शोकसमिताः ।आमाोमीयःु भशृमुुुशुतः ॥ ००६ ॥
ताः समाासया ताात तरः यम ।्अकुठीः समारो ततोऽसौ िनय यौ परुात ् ॥ ००७ ॥
ततः णादः से सवष ु कुवेमस ु ।आकुमारं परंु सव मभवोककिशतम ् ॥ ००८ ॥
अाय ००९ २५
अपवूा या नाय ः परुा दवेगणरैिप ।पथृजनने य तादा िनहतेराः ॥ ००९ ॥
कीय केशाशुभुाषूणावमु च ।एकवधरा नाय ः पिरपतेरुनाथवत ् ॥ ०१० ॥
तेपव तपेो गहृेापामन ।्गहुा इव शलैानां पषृो हतयथूपाः ॥ ०११ ॥
तादुीणा िन नारीणां तदा वृानकेशः ।शोकाता वाजिशोरीणािमवान े ॥ ०१२ ॥
गृ बाोशः पुाातिॄतनॄिप ।दशयीव ता ह यगुाे लोकसयम ् ॥ ०१३ ॥
िवलपो द धावमानाततः ।शोकेनााहतानाः कत ं न जिरे ॥ ०१४ ॥
ीडां जमःु परुा याः सखीनामिप योिषतः ।ता एकवा िनलाः णूां परुतोऽभवन ् ॥ ०१५ ॥
पररं ससुूषे ुशोकेाासय याः ।ताः शोकिवला राजपुै पररम ् ॥ ०१६ ॥
तािभः पिरवतृो राजा दतीिभः सहशः ।िनय यौ नगराीनणू मायोधनं ित ॥ ०१७ ॥
िशिनो विणजो वैयाः सव कमपजीिवनः ।त े पािथ वं परुृ िनय यनु गरािहः ॥ ०१८ ॥
२६ ीपव
तासां िवोशमानानामाता नां कुसये ।ारासीहाो थयवुनातु ॥ ०१९ ॥
यगुाकाले संा े भतूानां दतािमव ।अभावः ादयं ा इित भतूािन मिेनरे ॥ ०२० ॥
भशृमिुमनसे पौराः कुसये ।ाोश महाराज नरुादा भशृम ् ॥ ०२१ ॥
अाय ०१०वशैपंायन उवाच ॥
ोशमां ततो गा दशुाहारथान ।्शारतं कृप ं ौिणं कृतवमा णमवे च ॥ ००१ ॥
ते त ु वै राजान ं ाचषुमीरम ।्अकुठा िविनः दिमदमवुन ् ॥ ००२ ॥
पुव महाराज कृा कम सुरम ।्गतः सानचुरो राजलोकं महीपितः ॥ ००३ ॥
यधनबलाुा वयमवे यो रथाः ।सव मिरीणं सैं त े भरतष भ ॥ ००४ ॥
इवेमुा राजान ं कृपः शारतदा ।गाार पुशोकाता िमदं वचनमवीत ् ॥ ००५ ॥
अाय ०१० २७
अभीता युमानाे ः शगुणान ।्वीरकमा िण कुवा णाः पुाे िनधनं गताः ॥ ००६ ॥
वुं संा लोकां े िनम लािनिज तान ।्भारं दहेमााय िवहरमरा इव ॥ ००७ ॥
न िह किि शरूाणां युमानः पराखुः ।शणे िनधनं ाो न च किृतािलः ॥ ००८ ॥
एतां तां ियाः परुाणां परमां गितम ।्शणे िनधनं सं े ता शोिचतमुहिस ॥ ००९ ॥
न चािप शवषेामृे राि पाडवाः ।ण ु यृतमािभरामपरुोगमःै ॥ ०१० ॥
अधमण हतं ुा भीमसनेने त े सतुम ।्सु ं िशिबरमािवय पाडूनां कदनं कृतम ् ॥ ०११ ॥
पााला िनहताः सव धृुपरुोगमाः ।ुपदाजावै ौपदयेा पाितताः ॥ ०१२ ॥
तथा िवशसनं कृा पुशगुण ते ।ावाम रणेात ुं न िह शामहे यः ॥ ०१३ ॥
ते िह शरूा महेासाः िमेि पाडवाः ।अमष वशमापा वरंै ितिजहीष वः ॥ ०१४ ॥
िनहतानाजाुा माुषष भाः ।िननीषः पदं शरूाः िमवे यशििन ॥ ०१५ ॥
२८ ीपव
पाडूनां िकिषं कृा संात ुं नोहामहे ।अनजुानीिह नो राि मा च शोके मनः कृथाः ॥ ०१६ ॥
राजंमनजुानीिह धयै माित चोमम ।्िनां पय चािप ं धम च केवलम ् ॥ ०१७ ॥
इवेमुा राजान ं कृा चािभदिणम ।्कृप कृतवमा च ोणपु भारत ॥ ०१८ ॥
अवेमाणा राजान ं धतृरां मनीिषणम ।्गामन ु महाानणू मानचोदयन ् ॥ ०१९ ॥
अप तु त े राजव एव महारथाः ।आमाोमिुािधा त े ययुतः ॥ ०२० ॥
जगाम हािनपरंु कृपः शारतदा ।मवे रां हािदो ौिणा सामं ययौ ॥ ०२१ ॥
एवं त े ययवुरा वीमाणाः पररम ।्भयाता ः पाडुपुाणामागृा महानाम ् ॥ ०२२ ॥
समे वीरा राजान ं तदा निुदत े रवौ ।िवजममु हाराज यथेकमिरंदमाः ॥ ०२३ ॥
अयोभीमभनम ् २९
अयोभीमभनम ्
अाय ०११वशैपंायन उवाच ॥
हतषे ु सव सैषे ु धम राजो यिुधिरः ।शुवु े िपतरं वृं िनया तं गजसायात ् ॥ ००१ ॥
सोऽयाुशोकात ः पुशोकपिरतुम ।्शोचमानो महाराज ातिृभः सिहतदा ॥ ००२ ॥
अीयमानो वीरणे दाशाहण महाना ।ययुधुानने च तथा तथवै च ययुुनुा ॥ ००३ ॥
तमगाुःखाता ौपदी शोककिशता ।सह पाालयोिषिया ासमागताः ॥ ००४ ॥
स गामन ु वृािन ीणां भरतसम ।कुररीणािमवाता नां ोशीनां ददश ह ॥ ००५ ॥
तािभः पिरवतृो राजा दतीिभः सहशः ।ऊबािभराता िभ ुवतीिभः ियािय े ॥ ००६ ॥
न ु धम ता राः न ु साानशृसंता ।यदावधीितॄातॄुुाखीनिप ॥ ००७ ॥
घातिया कथं ोणं भीं चािप िपतामहम ।्मनऽेभूहाबाहो हा चािप जयथम ् ॥ ००८ ॥
िकं न ु राने त े काय िपतॄातनॄपयतः ।
३० ीपव
अिभमुं च ध ष ौपदयेां भारत ॥ ००९ ॥
अती ता महाबाः ोशीः कुररीिरव ।ववे िपतरं ें धम राजो यिुधिरः ॥ ०१० ॥
ततोऽिभवा िपतरं धमणािमकशनाः ।वदेय नामािन पाडवाऽेिप सवशः ॥ ०११ ॥
तमाजाकरणं िपता पुवधािदतः ।अीयमाणः शोकात ः पाडवं पिरषजे ॥ ०१२ ॥
धमराजं पिर सािया च भारत ।ाा भीममैिधिुरव पावकः ॥ ०१३ ॥
स कोपपावक शोकवायसुमीिरतः ।भीमसनेमयं दावं िदधिुरव यते ॥ ०१४ ॥
त समााय भीमं शभुं हिरः ।भीममाि पािणां ददौ भीममायसम ् ॥ ०१५ ॥
ागवे त ु महाबिुब ुा तिेतं हिरः ।सिंवधान ं महाा चे जनाद नः ॥ ०१६ ॥
तं त ु गृवै पािणां भीमसनेमययम ।्बभ बलवााजा ममानो वकृोदरम ् ॥ ०१७ ॥
नागायतुबलाणः स राजा भीममायसम ।्भा िवमिथतोरः सुाव िधरं मखुात ् ॥ ०१८ ॥
ततः पपात मिेदां तथवै िधरोितः ।पिुतािशखरः पािरजात इव ुमः ॥ ०१९ ॥
अाय ०११ ३१
पय गृत तं िवातूो गाविणदा ।मवैिमवीनै ं शमयायिव ॥ ०२० ॥
स त ु कोपं समुृ गतममु हामनाः ।हा हा भीमिेत चुोश भयूः शोकसमितः ॥ ०२१ ॥
तं िविदा गतोधं भीमसनेवधािदतम ।्वासदुवेो वरः प ुसंािमदं वचनमवीत ् ॥ ०२२ ॥
मा शचुो धतृरा ं नषै भीमया हतः ।आयसी ितमा षेा या राजिपाितता ॥ ०२३ ॥
ां ोधवशमापं िविदा भरतष भ ।मयापकृः कौयेो मृोदारं गतः ॥ ०२४ ॥
न िह त े राजशा ल बले तुोऽि कन ।कः सहते महाबाहो बाोिन हणं नरः ॥ ०२५ ॥
यथाकमनुा जीवि मुते ।एवं बारं ा तव जीवे कन ॥ ०२६ ॥
ताुणे या सा त े ितमा कािरतायसी ।भीम सयें कौर तववैोपता मया ॥ ०२७ ॥
पुशोकािभसतंापामा दपतं मनः ।तव राजे तने ं भीमसने ं िजघासंिस ॥ ०२८ ॥
न च ते तमं राजां यकृोदरम ।्न िह पुा महाराज जीवयेु े कथन ॥ ०२९ ॥
३२ ीपव
ताृतमािभम मानःै मं ित ।अनमु तव मा च शोके मनः कृथाः ॥ ०३० ॥
अाय ०१२वशैपंायन उवाच ॥
तत एनमपुाितौचाथ पिरचारकाः ।कृतशौचं पनुनै ं ोवाच मधसुदूनः ॥ ००१ ॥
राजधीता वदेाे शाािण िविवधािन च ।तुािन च परुाणािन राजधमा केवलाः ॥ ००२ ॥
एवं िवाहाा नाकाषव चनं तदा ।पाडवानिधकाानले शौय च कौरव ॥ ००३ ॥
राजा िह यः िरः यं दोषानवेत े ।दशेकालिवभागं च परं येः स िवित ॥ ००४ ॥
उमानं च यः येो गृीत े नो िहतािहत े ।आपदं समनुा स शोचनये ितः ॥ ००५ ॥
ततोऽवृमाानं समवे भारत ।राजंं िवधयेाा यधनवशे ितः ॥ ००६ ॥
आापराधादायिं भीमं िजघासंिस ।तायं कोपं ं मनुृ ृतम ् ॥ ००७ ॥
अाय ०१३ ३३
यु तां ध या ुः पाालीमानयभाम ।्स हतो भीमसनेने वरंै ितिचकीष ता ॥ ००८ ॥
आनोऽितमं पय पु च रानः ।यदनागिस पाडूनां पिरागः परंतप ॥ ००९ ॥
एवमुः स कृने सव सं जनािधप ।उवाच दवेकीपुं धतृराो महीपितः ॥ ०१० ॥
एवमतेहाबाहो यथा वदिस माधव ।पुहेु धमा यैा ां समचालयत ् ॥ ०११ ॥
िदा त ु पुषाो बलवािवमः ।ुो नागमृ भीमो बारं मम ॥ ०१२ ॥
इदान हमकेाो गतमगु तरः ।ममं पाडवं वीरं िुमािम केशव ॥ ०१३ ॥
हतषे ु पािथ वेषे ु पुषे ु िनहतषे ु च ।पाडुपुषे ु म े शम ीितावितते ॥ ०१४ ॥
ततः स भीमं च धनयं च ; माा पुौ पुषवीरौ ।पश गाःै दगुाा ;नाा काणमवुाच चनैान ् ॥ ०१५ ॥
अाय ०१३वशैपंायन उवाच ॥
३४ ीपव
धतृराानुाताते कुपुवाः ।अयुा तरः सव गाार सहकेशवाः ॥ ००१ ॥
ततो ाा हतािमं धम राजं यिुधिरम ।्गाारी पुशोकाता शमुैदिनिता ॥ ००२ ॥
ताः पापमिभायं िविदा पाडवाित ।ऋिषः सवतीपुः ागवे समबुत ॥ ००३ ॥
स गायामपुृय पुयगं पयः शिुच ।तं दशेमपुसपंदे े परमिष म नोजवः ॥ ००४ ॥
िदने चषुा पयनसानुतने च ।सवाणभतृां भावं स त समबुत ॥ ००५ ॥
स षुामवीाले कवादी महातपाः ।शापकालमवाि शमकालमदुीरयन ् ॥ ००६ ॥
न कोपः पाडवे काय गाािर शममािुह ।रजो िनगृतामतेणु चदें वचो मम ॥ ००७ ॥
उाादशाहािन पुणे जयिमता ।िशवमाशा मे मातय ुमान शिुभः ॥ ००८ ॥
सा तथा यामाना ं काले काले जयिैषणा ।उविस गाािर यतो धम तो जयः ॥ ००९ ॥
न चातीतां गाािर वाचं त े िवतथामहम ।्रािम भाषमाणायाथा िणिहता िस ॥ ०१० ॥
सा ं धम पिरृ वाचा चोा मनििन ।
अाय ०१३ ३५
कोपं सयं गाािर मवैं भःू सवािदिन ॥ ०११ ॥
गााय ुवाच ॥
भगवासयूािम नतैािनािम नयतः ।पुशोकेन त ु बलानो िवलतीव मे ॥ ०१२ ॥
यथवै कुा कौयेा रिताथा मया ।यथवै धतृराणे रिताथा मया ॥ ०१३ ॥
यधनापराधने शकुनःे सौबल च ।कणःशासनाां च वृोऽयं कुसयः ॥ ०१४ ॥
नापराित बीभनु च पाथ वकृोदरः ।नकुलः सहदवेो वा नवै जात ु यिुधिरः ॥ ०१५ ॥
युमाना िह कौराः कृमानाः पररम ।्िनहताः सिहतााै नाियं मम ॥ ०१६ ॥
य ुकमा करोीमो वासदुवे पयतः ।यधनं समाय गदायुे महामनाः ॥ ०१७ ॥
िशयािधकं ाा चरं बधा रणे ।अधो नाां तवांे कोपमवध यत ् ॥ ०१८ ॥
कथं न ु धम धम ःै समिुं महािभः ।जयेरुाहवे शरूाः ाणहतेोः कथन ॥ ०१९ ॥
३६ ीपव
अाय ०१४वशैपंायन उवाच ॥
तुा वचनं ता भीमसनेोऽथ भीतवत ।्गाार वुाचदें वचः साननुयं तदा ॥ ००१ ॥
अधम यिद वा धम ासा मया कृतः ।आानं ातकुामने ते ं मुहिस ॥ ००२ ॥
न िह युने पुे धमण स महाबलः ।शः केनिचमुतो िवषममाचरम ् ॥ ००३ ॥
सैकैोऽविशोऽयं गदायुे च वीय वान ।्मां हा न हरेािमित चतैृतं मया ॥ ००४ ॥
राजपु च पाालीमकेवां रजलाम ।्भवा िविदतं सव मुवातुव ॥ ००५ ॥
सयुोधनमसृ न शा भःू ससागरा ।केवला भोुमािभरततैृतं मया ॥ ००६ ॥
ताियमाकं पुे समपुाचरत ।्ौपा यभामे समूमदशयत ् ॥ ००७ ॥
तवै वः सोऽाकं राचारोऽ ते सतुः ।धम राजाया चवै िताः समये तदा ॥ ००८ ॥
वरैमुिुतं राि पुणे तव तहत ।्ेिशता वन े िनं तत एतृतं मया ॥ ००९ ॥
अाय ०१४ ३७
वरैा गतः पारं हा यधनं रण े ।रां यिुधिरः ाो वयं च गतमवः ॥ ०१० ॥
गााय ुवाच ॥
न तषै वधात यशसंिस मे सतुम ।्कृतवांािप तव यिददं भाषस े मिय ॥ ०११ ॥
हता े नकुले यषृसनेने भारत ।अिपबः शोिणतं सं े ःशासनशरीरजम ् ॥ ०१२ ॥
सििव गिहतं घोरमनाय जनसिेवतम ।्ूरं कमा करोः कादयंु वकृोदर ॥ ०१३ ॥
भीमसने उवाच ॥
अािप न पातं िधरं िकं पनुः कम ।्यथवैाा तथा ाता िवशषेो नाि कन ॥ ०१४ ॥
िधरं न ितामों मऽे मा शचुः ।ववैतु तदे हौ मे िधरोितौ ॥ ०१५ ॥
हतां नकुलं ा वषृसनेने सयंगु े ।ातणॄां संानां ासः सिनतो मया ॥ ०१६ ॥
केशपपरामश ौपा तूकािरत े ।ोधादवुं चाहं त मे िद वत त े ॥ ०१७ ॥
धमा तुो राि भवयें शातीः समाः ।ितां तामिनीय ततृतवानहम ् ॥ ०१८ ॥
३८ ीपव
न मामहिस गाािर दोषणे पिरशितमु ।्अिनगृ परुा पुानानपकािरष ु ॥ ०१९ ॥
गााय ुवाच ॥
वृा शतं पुािंमपरािजतः ।का शषेयः किनेामपरािधतम ् ॥ ०२० ॥
सतंानमावयोात वृयोतरायोः ।कथमया यिरकेा न विज ता ॥ ०२१ ॥
शषे े विते तात पुाणामके िय ।न मे ःखं भवदेतेिद ं धम माचरः ॥ ०२२ ॥
अाय ०१५वशैपंायन उवाच ॥
एवमुा त ु गाारी यिुधिरमपृत । स राजिेत सोधा पुपौवधािदता ॥ ००१ ॥
तामगाजेो वपेमानः कृतािलः ।यिुधिर इदं चनैां मधरंु वामवीत ् ॥ ००२ ॥
पुहा नशृसंोऽहं तव दिेव यिुधिरः ।शापाहः पिृथवीनाशे हतेभुतूः शप माम ् ॥ ००३ ॥
अाय ०१५ ३९
न िह मे जीिवतनेाथ न राने धनने वा ।ताशाुदो हा मढूा सु हः ॥ ००४ ॥
तमवेवंािदन ं भीतं सिंनकष गतं तदा ।नोवाच िकिाारी िनःासपरमा भशृम ् ॥ ००५ ॥
तावनतदहे पादयोिन पिततः ।यिुधिर नपृतधे म ा धम दिश नी ॥ ००६ ॥
अुािण दशे दवेी पारणे सा ॥ ००६ ॥
ततः स कुनकीभतूो दश नीयनखो नपृः ।तं ा चाज ुनोऽगासदुवे पृतः ॥ ००७ ॥
एवं सेमानांािनतते भारत ।गाारी िवगतोधा सायामास मातवृत ् ॥ ००८ ॥
तया त े समनुाता मातरं वीरमातरम ।्अग सिहताः पथृां पथृलुवसः ॥ ००९ ॥
िचर ा पुाा पुािधिभरिभतुा ।बामाहारयवेी वणेावृ व ै मखुम ् ॥ ०१० ॥
ततो बां समुृ सह पुैथा पथृा ।अपयदतेाौघबै धा पिरिवतान ् ॥ ०११ ॥
सा तानकैेकशः पुांशृी पनुः पनुः ।अशोच ःखाता ौपद च हताजाम ् ॥ ०१२ ॥
दतीमथ पााल ददश पिततां भिुव ॥ ०१२ ॥
४० ीपव
ौपवुाच ॥
आय पौाः ते सव सौभसिहता गताः ।न ां तऽेािभगि िचरां तपिनीम ् ॥ ०१३ ॥
िकं न ु राने व ै काय िवहीनायाः सतुमै म ॥ ०१३ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
तां समाासयामास पथृा पथृलुलोचना ।उा यासने त ु दत शोककिश ताम ् ॥ ०१४ ॥
तयवै सिहता चािप पुरैनगुता पथृा ।अगत गाारीमाता मात तरा यम ् ॥ ०१५ ॥
तामवुाचाथ गाारी सह वा यशिनीम ।्मवैं पुीित शोकाता पय मामिप ःिखताम ् ॥ ०१६ ॥
मे लोकिवनाशोऽयं कालपया यचोिदतः ।अवयभावी संाः भावाोमहष णः ॥ ०१७ ॥
इदं तमनुां िवर वचो महत ।्अिसाननुय े कृे यवाच महामितः ॥ ०१८ ॥
तिपिरहायऽथ तीत े च िवशषेतः ।मा शचुो न िह शोाे सामे िनधनं गताः ॥ ०१९ ॥
यथवै ं तथवैाहं को वा माासियित ।ममवै पराधने कुलमं िवनािशतम ् ॥ ०२० ॥
अाय ०१६ ४१
अाय ०१६वशैपंायन उवाच ॥
एवमुा त ु गाारी कुणामािवकत नम ।्अपय िती सव िदने चषुा ॥ ००१ ॥
पितता महाभागा समानतचािरणी ।उणे तपसा युा सततं सवािदनी ॥ ००२ ॥
वरदानने कृ महषः पुयकमणः ।िदानबलोपतेा िविवधं पय दवेयत ् ॥ ००३ ॥
ददश सा बिुमती रादिप यथािके ।रणािजरं नवृीराणामतुं लोमहष णम ् ॥ ००४ ॥
अिकेशपिरीण शोिणतौघपिरतुम ।्शरीरबै साहिैव िनकीण समतः ॥ ००५ ॥
गजारथयोधानामावतृं िधरािवलःै ।शरीररैिशरै िवदहेै िशरोगणःै ॥ ००६ ॥
गजानरवीराणां िनःसरैिभसवंतृम ।्सगृालबडकाकोलककाकिनषिेवतम ् ॥ ००७ ॥
रसां पुषादानां मोदन ं कुरराकुलम ।्अिशवािभः िशवािभ नािदतं गृसिेवतम ् ॥ ००८ ॥
४२ ीपव
ततो ासानुातो धतृराो महीपितः ।पाडुपुा ते सव यिुधिरपरुोगमाः ॥ ००९ ॥
वासदुवें परुृ हतबुं च पािथ वम ।्कुियः समासा जमरुायोधनं ित ॥ ०१० ॥
समासा कुें ताः ियो िनहतेराः ।अपय हतां पुाातिॄतॄतीन ् ॥ ०११ ॥
ादभै माणाै गोमायबुडवायसःै ।भतूःै िपशाच ै रोिभिव िवधै िनशाचरःै ॥ ०१२ ॥
ाीडिनभं ा तदा िवशसनं ियः ।महाहोऽथ यानेो िवोशो िनपिेतरे ॥ ०१३ ॥
अपवू पयो ःखाता भरतियः ।शरीरेला पतंापरा भिुव ॥ ०१४ ॥
ाानां चानाथानां नासीाचन चतेना ।पाालकुयोषाणां कृपणं तदभूहत ् ॥ ०१५ ॥
ःखोपहतिचािभः समादननुािदतम ।्ायोधनमुं धम ा सबुलाजा ॥ ०१६ ॥
ततः सा पुडरीकामाम पुषोमम ।्कुणां वशैसं ा ःखाचनमवीत ् ॥ ०१७ ॥
पयतैाः पुडरीका षुा म े िनहतेराः ।कीण केशाः ोशीः कुररीिरव माधव ॥ ०१८ ॥
अमूिभसमागरो भरतष भान ।्
अाय ०१६ ४३
पथृगवेाधाव पुाातिॄतॄतीन ् ॥ ०१९ ॥
वीरसिूभम हाबाहो हतपुािभरावतृम ।्िच वीरपीिभहतवीरािभराकुलम ् ॥ ०२० ॥
शोिभतं पुषाभैकणा िभमिुभः ।ोणुपदशै लििरव पावकैः ॥ ०२१ ॥
कानःै कवचिैन ैम िणिभ महानाम ।्अदहैकेयरूःै ि समलतम ् ॥ ०२२ ॥
वीरबािवसृािभः शििभः पिरघरैिप ।खै िवमलैीःै सशरै शरासनःै ॥ ०२३ ॥
ादसघंमै ुिदतिैिः सिहतःै िचत ।्िचदाीडमानै शयानरैपरःै िचत ् ॥ ०२४ ॥
एतदवेिंवधं वीर सपंयायोधनं िवभो ।पयमाना च दािम शोकेनाहं जनाद न ॥ ०२५ ॥
पाालानां कुणां च िवनाशं मधसुदून ।पानािमव भतूानां नाहं वधमिचयम ् ॥ ०२६ ॥
तापुणा गृा िनष सगृिुतान ।्िनगृ कवचषेूा भयि सहशः ॥ ०२७ ॥
जयथ कण तथवै ोणभीयोः ।अिभमोिव नाशं च किियतमुहित ॥ ०२८ ॥
अवकािहतााहं मधसुदून ।गृकबडयनेसगृालादनीकृतान ् ॥ ०२९ ॥
४४ ीपव
अमष वशमापायधनवशे ितान ।्पयमेाुषााशंााावकािनव ॥ ०३० ॥
शयनािुचताः सव मृिन िवमलािन च ।िवपाऽे वसधुां िववतृामिधशरेत े ॥ ०३१ ॥
बििभः सततं काले वुिरिभनिताः ।िशवानामिशवा घोराः वि िविवधा िगरः ॥ ०३२ ॥
ये परुा शरेत े वीराः शयनषे ु यशिनः ।चनागुिदधााऽे पासंषु ु शरेत े ॥ ०३३ ॥
तषेामाभरणाते े गृगोमायवुायसाः ।आिपिशवा घोरा िवनदः पनुः पनुः ॥ ०३४ ॥
चापािन िविशखाीताििशंािमला गदाः ।युािभमािननः ीता जीव इव िबित ॥ ०३५ ॥
सुपवणा बहवः ादरैवघिताः ।ऋषभितपााः शरेत े हिरतजः ॥ ०३६ ॥
अपरे पनुरािल गदाः पिरघबाहवः ।शरेतऽेिभमखुाः शरूा दियता इव योिषतः ॥ ०३७ ॥
िबतः कवचाे िवमलाायधुािन च ।न धष यि ादा जीवीित जनाद न ॥ ०३८ ॥
ादःै कृमाणानामपरषेां महानाम ।्शातकौः जिा िवकीणा ः समतः ॥ ०३९ ॥
अाय ०१६ ४५
एते गोमायवो भीमा िनहतानां यशिनाम ।्कठारगताारानािपि सहशः ॥ ०४० ॥
सवपरराषे ु यानन बिनः ।िुतिभ पराा िभपचारै िशिताः ॥ ०४१ ॥
तािनमाः पिरदवेि ःखाता ः परमानाः ।कृपणं विृशा ल ःखशोकािदता भशृम ् ॥ ०४२ ॥
रोलवनानीव िवभाि िचरािण व ै ।मखुािन परमीणां पिरशुािण केशव ॥ ०४३ ॥
िदतोपरता तेा ायः सपंिरतुाः ।कुियोऽिभगि तने तनेवै ःिखताः ॥ ०४४ ॥
एताािदवणा िन तपनीयिनभािन च ।रोषरोदनताािण वािण कुयोिषताम ् ॥ ०४५ ॥
आसामपिरपणूा थ िनश पिरदिेवतम ।्इतरतेरसा िवजानि योिषतः ॥ ०४६ ॥
एता दीघ िमवो िवुय च िवल च ।िवमाना ःखने वीरा जहित जीिवतम ् ॥ ०४७ ॥
बो ा शरीरािण ोशि िवलपि च ।पािणिभापरा ि िशरािंस मृपाणयः ॥ ०४८ ॥
िशरोिभः पिततहैःै सवा यैू थशः कृतःै ।इतरतेरसपंैृराकीणा भाित मिेदनी ॥ ०४९ ॥
िविशरानथो कायाा घोरािभनिनः ।
४६ ीपव
मुनिुचता नाय िवदहेािन िशरािंस च ॥ ०५० ॥
िशरः कायने सधंाय ेमाणा िवचतेसः ।अपयो परं त नदेमिेत ःिखताः ॥ ०५१ ॥
बाचरणानाििशखोिथताथृक ् ।सदंधोऽसखुािवा मछूतेाः पनुः पनुः ॥ ०५२ ॥
उृिशरसाािजधागृपििभः ।ा काि जानि भतॄ रतयोिषतः ॥ ०५३ ॥
पािणिभापरा ि िशरािंस मधसुदून ।े ातिॄतॄुात िनहतारःै ॥ ०५४ ॥
बािभ सखै िशरोिभ सकुडलःै ।अगका पिृथवी मासंशोिणतकदमा ॥ ०५५ ॥
न ःखषेिूचताः पवू ःखं गाहिनिताः ।ातिृभः िपतिृभः पुैपकीणा वस ुधंराम ् ॥ ०५६ ॥
यथूानीव िकशोरीणां सकेुशीनां जनाद न ।षुाणां धतृरा पय वृानकेशः ॥ ०५७ ॥
अतो ःखतरं िकं न ु केशव ितभाित मे ।यिदमाः कुव त े सवा पमुावचं ियः ॥ ०५८ ॥
ननूमाचिरतं पाप ं मया पवूष ु जस ु ।या पयािम हताुाौाातॄं केशव ॥ ०५९ ॥
एवमाता िवलपती ददश िनहतं सतुम ् ॥ ०५९ ॥
अाय ०१७ ४७
अाय ०१७वशैपंायन उवाच ॥
ततो यधनं ा गाारी शोककिश ता ।सहसा पतूमौ िछवे कदली वन े ॥ ००१ ॥
सा त ु ला पनुः सां िवुय च पनुः पनुः ।यधनमिभे शयान ं िधरोितम ् ॥ ००२ ॥
पिर च गाारी कृपणं पय दवेयत ।्हा हा पुिेत शोकाता िवललापाकुलेिया ॥ ००३ ॥
सगुढूज ु िवपलंु हारिनिनषिेवतम ।्वािरणा नेजनेोरः िसी शोकतािपता ॥ ००४ ॥
समीपं षीकेशिमदं वचनमवीत ् ॥ ००४ ॥
उपितऽेिामे ातीनां सये िवभो ।मामयं ाह वाय ािलनृ पसमः ॥ ००५ ॥
अिाितसमुष जयमा वीत ु म े ॥ ००५ ॥
इेु जानती सव महं ं सनागमम ।्अवुं पुषा यतो धम तो जयः ॥ ००६ ॥
यथा न युमानं संमुिस पुक ।
४८ ीपव
वुं शिजता.ोकााामरविभो ॥ ००७ ॥
इवेमवुं पवू ननै ं शोचािम व ै भो ।धतृरां त ु शोचािम कृपणं हतबावम ् ॥ ००८ ॥
अमष णं यधुां ें कृतां युम दम ।्शयान ं वीरशयन े पय माधव मे सतुम ् ॥ ००९ ॥
योऽयं मधूा विसानाम े याित परंतपः ।सोऽयं पासंषु ु शतेऽे पय काल पय यम ् ॥ ०१० ॥
वुं यधनो वीरो गितं नसलुभां गतः ।तथा िभमखुः शते े शयन े वीरसिेवत े ॥ ०११ ॥
यं परुा पय ुपासीना रमयि महीितः ।महीतलं िनहतं गृां पय ुपासत े ॥ ०१२ ॥
यं परुा जनरैैपवीजि योिषतः ।तम पजनैपवीजि पिणः ॥ ०१३ ॥
एष शते े महाबाब लवािवमः ।िसहंनेवे िपः सं े भीमसनेने पािततः ॥ ०१४ ॥
पय यधनं कृ शयानं िधरोितम ।्िनहतं भीमसनेने गदामु भारत ॥ ०१५ ॥
अौिहणीम हाबाद श चकैां च केशव ।अनयः परुा सं े सोऽनयािधनं गतः ॥ ०१६ ॥
एष यधनः शते े महेासो महारथः ।शा ल इव िसहंने भीमसनेने पािततः ॥ ०१७ ॥
अाय ०१७ ४९
िवरं वमषै िपतरं चवै मभाक ् ।बालो वृावमानने मो मृवुशं गतः ॥ ०१८ ॥
िनःसपा मही य योदश समाः िता ।स शते े िनहतो भमूौ पुो म े पिृथवीपितः ॥ ०१९ ॥
अपयं कृ पिृथव धात राानशुासनात ।्पणूा हिगवा वाय न त ु तिरम ् ॥ ०२० ॥
तामवेा महाबाहो पयाानशुासनात ।्हीनां हिगवाने िकं न ु जीवािम माधव ॥ ०२१ ॥
इदं कृतरं पय पुािप वधाम ।यिदमाः पय ुपासे हतारूाणे ियः ॥ ०२२ ॥
कीण केशां सुोण यधनभजुागाम ।्वदेीिनभां पय कृ लणमातरम ् ॥ ०२३ ॥
ननूमषेा परुा बाला जीवमान े महाभजु े ।भजुावाि रमते सभुजु मनिनी ॥ ०२४ ॥
कथं त ु शतधा नदें दयं मम दीय त े ।पया िनहतं पुं पुणे सिहतं रण े ॥ ०२५ ॥
पुं िधरसिंसमपुिजिनिता ।यधनं त ु वामोः पािणना पिरमाज ित ॥ ०२६ ॥
िकं न ुशोचित भता रं पुं चषैा मनिनी ।तथा विता भाित पुं चािभवी सा ॥ ०२७ ॥
५० ीपव
िशरः पशाखाामिभहायतेणा ।पतरुिस वीर कुराज माधव ॥ ०२८ ॥
पुडरीकिनभा भाित पुडरीकारभा ।मखुं िवमृ पु भत ुवै तपिनी ॥ ०२९ ॥
यिद चाागमाः सि यिद वा तुयथा ।वुं लोकानवाोऽयं नपृो बाबलािज तान ् ॥ ०३० ॥
अाय ०१८गााय ुवाच ॥
पय माधव पुाे शतसंाितमान ।्गदया भीमसनेने भिूयं िनहताणे ॥ ००१ ॥
इदं ःखतरं मऽे यिदमा मुमधू जाः ।हतपुा रणे बालाः पिरधावि मे षुाः ॥ ००२ ॥
ासादतलचािरयरणभैू षणाितःै ।आपा यशृीमा िधराा वस ुधंराम ् ॥ ००३ ॥
गृानुारय गोमायूायसांथा ।शोकेनाता िवघणू ो मा इव चरतु ॥ ००४ ॥
एषाा नवाी करसिंमतममा ।घोरं तशैसं ा िनपतितःिखता ॥ ००५ ॥
अाय ०१८ ५१
ा मे पािथ वसतुामतेां लणमातरम ।्राजपु महाबाहो मनो न पुशाित ॥ ००६ ॥
ातॄंााः पतााः पुां िनहतािुव ।ा पिरपततेाः गृ सभुजुा भजुान ् ॥ ००७ ॥
ममानां त ु नारीणां वृानां चापरािजत ।आं हतबनूां दाणे वशैस े ण ु ॥ ००८ ॥
रथनीडािन दहेां हतानां गजवािजनाम ।्आिताः ममोहाता ः िताः पय महाबल ॥ ००९ ॥
अा चापतं कायााकुडलमुसम ।् बोः िशरः कृ गहृीा पय ितित ॥ ०१० ॥
पवू जाितकृतं पाप ं मे नािमवानघ ।एतािभरनवािभम या चवैामधेया ॥ ०११ ॥
तिददं धम राजने यािततं नो जनाद न ।न िह नाशोऽि वाय कमणोः शभुपापयोः ॥ ०१२ ॥
वयसः पय दशनीयकुचोदराः ।कुलेष ुजाता ीमः कृपािमधू जाः ॥ ०१३ ॥
हंसगदभािषयो ःखशोकमोिहताः ।सार इव वाशः पितताः पय माधव ॥ ०१४ ॥
फुपकाशािन पुडरीका योिषताम ।्अनवािन वािण तपसखुरिमवान ् ॥ ०१५ ॥
५२ ीपव
ईषू णां मम पुाणां वासदुवेावरोधनम ।्ममातदपा णां पय पथृजनाः ॥ ०१६ ॥
शतचािण चमा िण जांािदसिंनभान ।्रौािण चवै वमा िण िनानिप च कानान ् ॥ ०१७ ॥
शीष ाणािन चतैािन पुाणां म े महीतले ।पय दीािन गोिव पावकाुतािनव ॥ ०१८ ॥
एष ःशासनः शते े शरूणेािमघाितना ।पीतशोिणतसवा ो भीमसनेने पािततः ॥ ०१९ ॥
गदया वीरघािता पय माधव मे सतुम ।्तूेशाननुृ ौपा चोिदतने च ॥ ०२० ॥
उा नने पााली सभायां तूिनिज ता ।ियं िचकीष ता ातःु कण च जनाद न ॥ ०२१ ॥
सहवै सहदवेने नकुलेनाज ुनने च ।दासभाया िस पाािल िं िवश नो गहृान ् ॥ ०२२ ॥
ततोऽहमवुं कृ तदा यधनं नपृम ।्मृपुाशपिरिं शकुिन ं पु वज य ॥ ०२३ ॥
िनबोधनै ं सुब ुिं मातलंु कलहियम ।्िमने ं पिर पु शा पाडवःै ॥ ०२४ ॥
न बुस ें ब ुे भीमसनेममष णम ।्वााराचैदुंीैािभिरव कुरम ् ॥ ०२५ ॥
तानषे रभसः ूरो वाानवधारयन ।्
अाय ०१९ ५३
उसज िवषं तषे ु सप गोवषृभिेव ॥ ०२६ ॥
एष ःशासनः शते े िवि िवपलुौ भजुौ ।िनहतो भीमसनेने िसहंनेवे महष भः ॥ ०२७ ॥
अथ मकरोौं भीमसनेोऽमष णः ।ःशासन युोऽिपबोिणतमाहवे ॥ ०२८ ॥
अाय ०१९गााय ुवाच ॥
एष माधव पुो म े िवकण ः ासमंतः ।भमूौ िविनहतः शते े भीमने शतधा कृतः ॥ ००१ ॥
गजमगतः शते े िवकण मधसुदून ।नीलमघेपिरिः शरदीव िदवाकरः ॥ ००२ ॥
अ चापहणेषै पािणः कृतिकणो महान ।्कथििते गृरैकुामैलवान ् ॥ ००३ ॥
अ भाया िमषेूृानतेांपिनी ।वारयिनशं बाला न च शोित माधव ॥ ००४ ॥
यवुा वृारकः शरूो िवकण ः पुषष भ ।सखुोिचतः सखुाह शते े पासंषु ु माधव ॥ ००५ ॥
किण नालीकनाराचिैभ ममा णमाहवे ।
५४ ीपव
अािप न जहाने ं लीभ रतसमम ् ॥ ००६ ॥
एष सामशरूणे ितां पालियता ।म ुखोऽिभमखुः शते े हतोऽिरगणहा रणे ॥ ००७ ॥
ततैदनं कृ ापदरैध भितम ।्िवभािधकं तात सािमव चमाः ॥ ००८ ॥
शरू िह रणे कृ याननमथेशम ।्स कथं िनहतोऽिमःै पासंूसित मे सतुः ॥ ००९ ॥
याहवमखु े सौ ाता नवैोपपते ।स कथं म ुखोऽिमहैतो िवबधुलोकिजत ् ॥ ०१० ॥
िचसने ं हतं भमूौ शयान ं मधसुदून ।धात रािममं पय ितमान ं दनुताम ् ॥ ०११ ॥
तं िचमााभरणं यवुः शोककिशताः ।ादसघंःै सिहता दः पय ुपासत े ॥ ०१२ ॥
ीणां िदतिनघषः ापदानां च गिज तम ।्िचपिमदं कृ िविचं ितभाित मे ॥ ०१३ ॥
यवुा वृारको िनं वरीिनषिेवतः ।िविवशंितरसौ शते े ः पासंषु ु माधव ॥ ०१४ ॥
शरसवमा णं वीरं िवशसन े हतम ।्पिरवाया सत े गृाः पिरिवशंा िविवशंितम ् ॥ ०१५ ॥
िवय समरे वीरः पाडवानामनीिकनीम ।्आिवय शयन े शते े पनुः सुषोिचतम ् ॥ ०१६ ॥
उरािवलापः ५५
ितोपपं सनुसं सु ु तारािधपोपमम ।्अतीव शुं वदनं पय कृ िविवशंतःे ॥ ०१७ ॥
यं तं पय ुपासे वस ुं वासवयोिषतः ।ीडिमव गव दवेकाः सहशः ॥ ०१८ ॥
हारं वीरसनेानां शरंू सिमितशोभनम ।्िनबहणमिमाणां ःसहं िवषहते कः ॥ ०१९ ॥
ःसहतैदाभाित शरीरं सवंतृ ं शरःै ।िगिरराहःै फुैः किण कारिैरवावतृः ॥ ०२० ॥
शातकौा जा भाित कवचने च भाता ।अिनवे िगिरः तेो गतासरुिप ःसहः ॥ ०२१ ॥
उरािवलापः
अाय ०२०गााय ुवाच ॥
अधगणुमाय बले शौय च माधव ।िपा या च दाशाह ं िसहंिमवोटम ् ॥ ००१ ॥
यो िबभदे चममूकेो मम पु िभ दाम ।्स भूा मृरुषेां यं मृवुशं गतः ॥ ००२ ॥
५६ ीपव
तोपलये कृ कारिमततजेसः ।अिभमोहतािप भा नवैोपशाित ॥ ००३ ॥
एषा िवराटिहता षुा गाडीवधनः ।आता बाला पितं वीरं शोा शोचिनिता ॥ ००४ ॥
तमषेा िह समासा भाया भता रमिके ।िवराटिहता कृ पािणना पिरमाज ित ॥ ००५ ॥
त वमपुााय सौभ यशिनी ।िवबुकमलाकारं कवुृिशरोधरम ् ॥ ००६ ॥
कापवती चषैा पिरजित भािमनी ।लमाना परुवेनै ं माीकमदमिूछता ॥ ००७ ॥
त तजसिंदधं जातपपिरृतम ।्िवमु कवचं कृ शरीरमिभवीते ॥ ००८ ॥
अवेमाणा तं बाला कृ ामिभभाषत े ।अयं त े पुडरीका सशाो िनपािततः ॥ ००९ ॥
बले वीय च सशजेसा चवै तऽेनघ ।पणे च तवाथ शते े भिुव िनपािततः ॥ ०१० ॥
असकुुमार रावािजनशाियनः ।किद शरीरं त े भमूौ न पिरतते ॥ ०११ ॥
मातभजुवा णौ ापेकिठनचौ ।कानािदनौ शषे े िनि िवपलुौ भजुौ ॥ ०१२ ॥
अाय ०२० ५७
ाय बधा ननू ं सखुसुः मािदव ।एवं िवलपतीमाता न िह मामिभभाषस े ॥ ०१३ ॥
आया माय सभुां िममां िदशोपमान ।्िपतॄां चवै ःखाता िवहाय गिमिस ॥ ०१४ ॥
त शोिणतसिंदधाेशानुा पािणना ।उे वमाधाय जीविमव पृित ॥ ०१५ ॥
ीयं वासदुवे पुं गाडीवधनः ॥ ०१५ ॥
कथं ां रणमं जरुते े महारथाः ।िधगु ूरकतॄाृपकणजयथान ् ॥ ०१६ ॥
ोणौणायनी चोभौ यरैिस सनीकृतः ।रथष भाणां सवषां कथमासीदा मनः ॥ ०१७ ॥
बालं ां पिरवायकं मम ःखाय जषुाम ।्कथं न ु पाडवानां च पाालानां च पयताम ् ॥ ०१८ ॥
ं वीर िनधनं ाो नाथवानाथवत ् ॥ ०१८ ॥
ा बिभराे िनहतं ामनाथवत ।्वीरः पुषशा लः कथं जीवित पाडवः ॥ ०१९ ॥
न रालाभो िवपलुः शणूां वा पराभवः ।ीितं दाित पाथा नां ामतृ े पुरेण ॥ ०२० ॥
तव शिजता.ोकामण च दमने च ।िमागिमािम त मां ितपालय ॥ ०२१ ॥
५८ ीपव
म रं पनुरा े काले भवित केनिचत ।्यदहं ां रण े ा हतं जीवािम भ गा ॥ ०२२ ॥
कािमदान नरा या ितया िगरा ।िपतलृोके समेाां मािमवामियिस ॥ ०२३ ॥
ननूमरसां ग मनािंस मिथिस ।परमणे च पणे िगरा च ितपवू या ॥ ०२४ ॥
ा पुयकृता.ोकानरोिभः समिेयवान ।्सौभ िवहराले रथेाः सकृुतािन मे ॥ ०२५ ॥
एतावािनह सवंासो िविहते मया सह ।षमासामे मािस ं वीर िनधनं गतः ॥ ०२६ ॥
इुवचनामतेामपकष ि ःिखताम ।्उरां मोघसां मराजकुलियः ॥ ०२७ ॥
उरामपकृनैामाता मात तराः यम ।्िवराटं िनहतं ा ोशि िवलपि च ॥ ०२८ ॥
ोणाशरसं शयान ं िधरोितम ।्िवराटं िवतदुतेे गृगोमायवुायसाः ॥ ०२९ ॥
िवतुमान ं िवहगिैव राटमिसतेणाः ।न शुवि िववशा िनवत ियतमुातरुाः ॥ ०३० ॥
आसामातपतानामायासने च योिषताम ।्मणे च िववणा नां पाणां िवगतं वपःु ॥ ०३१ ॥
उरं चािभमुं च काोजं च सदुिणम ।्
अाय ०२१ ५९
िशशनूतेाताय लणं च सदुश नम ् ॥ ०३२ ॥
आयोधनिशरोमे शयान ं पय माधव ॥ ०३२ ॥
अाय ०२१गााय ुवाच ॥
एष वकैत नः शते े महेासो महारथः ।िलतानलवंे सशंाः पाथ तजेसा ॥ ००१ ॥
पय वकैत न ं कण िनहाितरथान ।्शोिणतौघपरीतां शयान ं पिततं भिुव ॥ ००२ ॥
अमष दीघ रोष महेासो महारथः ।रणे िविनहतः शते े शरूो गाडीवधना ॥ ००३ ॥
यं पाडवसंासाम पुा महारथाः ।ायु परुृ माता इव यथूपम ् ॥ ००४ ॥
शा लिमव िसहंने समरे ससािचना ।मातिमव मने मातेन िनपािततम ् ॥ ००५ ॥
समतेाः पुषा िनहतं शरूमाहवे ।कीण मधू जाः पो दः पय ुपासत े ॥ ००६ ॥
उिः सततं याम राजो यिुधिरः ।योदश समा िनां िचयागत ॥ ००७ ॥
६० ीपव
अनाधृः परयै ुे शिुभम घवािनव ।यगुााििरवािच ािमवािनव च िरः ॥ ००८ ॥
स भूा शरणं वीरो धात रा माधव ।भमूौ िविनहतः शते े वातण इव ुमः ॥ ००९ ॥
पय कण प ं वषृसने मातरम ।्लालमानाः कणं दत पिततां भिुव ॥ ०१० ॥
आचाय शापोऽनगुतो वुं ां ; यदसिमयं धरा त े ।ततः शरणेापतं िशरे; धनयनेाहवे शमुे ॥ ०११ ॥
अहो िधगषेा पितता िवसा ; समी जानूदबिनम ।्कण महाबामदीनसं ; सषुणेमाता दती भशृाता ॥ ०१२ ॥
अावशषेो िह कृतो महाा ; शरीरभःै पिरभयिः ।ु ं न संीितकरः शशीव ; कृय प चतदु शाहे ॥ ०१३ ॥
सावत माना पितता पिृथा ;मुाय दीना पनुरवे चषैा ।कण वं पिरिजमाणा ; रोयते पुवधािभता ॥ ०१४ ॥
अाय ०२२गााय ुवाच ॥
आवं भीमसनेने भयि िनपािततम ।्
अाय ०२२ ६१
गृगोमायवः शरंू बबमुबवुत ् ॥ ००१ ॥
तं पय कदनं कृा शणूां मधसुदून ।शयान ं वीरशयन े िधरणे समिुतम ् ॥ ००२ ॥
तं सगृाला का ादा पथृिवधाः ।तने तने िवकष ि पय काल पय यम ् ॥ ००३ ॥
शयानं वीरशयन े वीरमासािरणम ।्आवमिभतो नाय दः पय ुपासत े ॥ ००४ ॥
ाितपीयं महेासं हतं भेन बािकम ।्सुिमव शा लं पय कृ मनिनम ् ॥ ००५ ॥
अतीव मखुवणऽ िनहतािप शोभते ।सोमवेािभपणू पौण माां समुतः ॥ ००६ ॥
पुशोकािभतने ितां पिररता ।पाकशासिनना सं े वाििन पािततः ॥ ००७ ॥
एकादश चमिूज ा रमाणं महाना ।सं िचकीष ता पय हतमने ं जयथम ् ॥ ००८ ॥
िससुौवीरभता रं दप पणू मनिनम ।्भयि िशवा गृा जनाद न जयथम ् ॥ ००९ ॥
सरंमाणं भाया िभरनरुािभरतु ।भषो पकष ि गहनं िनमिकात ् ॥ ०१० ॥
तमतेाः पय ुपासे रमाणा महाभजुम ।्िससुौवीरगाारकाोजयवनियः ॥ ०११ ॥
६२ ीपव
यदा कृामपुादाय ावेकयःै सह ।तदवै वः पाडूनां जनाद न जयथः ॥ ०१२ ॥
ःशलां मानयिु यदा मुो जयथः ।कथम न तां कृ मानयि ते पनुः ॥ ०१३ ॥
सषैा मम सतुा बाला िवलपी सुःिखता ।मापयित चाानमाोशित च पाडवान ् ॥ ०१४ ॥
िकं न ु ःखतरं कृ परं मम भिवित ।यतुा िवधवा बाला षुा िनहतेराः ॥ ०१५ ॥
अहो िधःशलां पय वीतशोकभयािमव ।िशरो भत ुरनासा धावमानािमततः ॥ ०१६ ॥
वारयामास यः सवा ाडवाुगिृनः ।स हा िवपलुाः सनेाः यं मृवुशं गतः ॥ ०१७ ॥
तं मिमव मातं वीरं परमज यम ।्पिरवाय दतेाः ियोपमाननाः ॥ ०१८ ॥
अाय ०२३गााय ुवाच ॥
एष शो हतः शते े सााकुलमातलुः ।धम ने सता तात धम राजने सयंगु े ॥ ००१ ॥
अाय ०२३ ६३
यया ध त े िनं सव पुषष भ ।स एष िनहतः शते े मराजो महारथः ॥ ००२ ॥
यने सृता तात रथमािधरथये ुिध ।जयाथ पाडुपुाणां तथा तजेोवधः कृतः ॥ ००३ ॥
अहो िधय श पणू चसदुशनम ।्मखुं पपलाशां वडरैादमणम ् ॥ ००४ ॥
एषा चामीकराभ तकानसभा ।आाििनःसतृा िजा भते कृ पििभः ॥ ००५ ॥
यिुधिरणे िनहतं शं सिमितशोभनम ।्दः पय ुपासे मराजकुलियः ॥ ००६ ॥
एताः ससुूवसना मराजं नरष भम ।्ोशिभसमासा ियाः ियष भम ् ॥ ००७ ॥
शं िनपिततं नाय ः पिरवाया िभतः िताः ।वािशता गृयः पे पिरमिमवष भम ् ॥ ००८ ॥
शं शरणदं शरंू पयनै ं रथसमम ।्शयान ं वीरशयन े शरिैव शकलीकृतम ् ॥ ००९ ॥
एष शलैालयो राजा भगदः तापवान ।्गजाशधरः ेः शते े भिुव िनपािततः ॥ ०१० ॥
य मयी माला िशरषेा िवराजते ।ापदभै माण शोभयीव मधू जान ् ॥ ०११ ॥
६४ ीपव
एतने िकल पाथ युमासीदुाणम ।्लोमहष णमुं श बिलना यथा ॥ ०१२ ॥
योधिया महाबारषे पाथ धनयम ।्सशंयं गमिया च कुीपुणे पािततः ॥ ०१३ ॥
य नाि समो लोके शौय वीय च कन ।स एष िनहतः शते े भीो भीकृदाहवे ॥ ०१४ ॥
पय शातंनवं कृ शयानं सयू वच सम ।्यगुा इव कालेन पािततं सयू मरात ् ॥ ०१५ ॥
एष ता रणे शूतापने वीय वान ।्नरसयूऽमिेत सयूऽिमव केशव ॥ ०१६ ॥
शरतगतं वीरं धम दवेािपना समम ।्शयान ं वीरशयन े पय शरूिनषिेवत े ॥ ०१७ ॥
किण नालीकनाराचरैाीय शयनोमम ।्आिवय शते े भगवाः शरवणं यथा ॥ ०१८ ॥
अतलूपणू गाेयििभबा णःै समितम ।्उपधायोपधानां दं गाडीवधना ॥ ०१९ ॥
पालयानः िपतःु शामूरतेा महायशाः ।एष शातंनवः शते े माधवाितमो यिुध ॥ ०२० ॥
धमा ा तात धम ः पारंपयण िनण य े ।अम इव मः सषे ाणानधारयत ् ॥ ०२१ ॥
नाि युे कृती कि िवा परामी ।
अाय ०२३ ६५
य शातंनवो भीः शतेऽे िनहतः परःै ॥ ०२२ ॥
यमतेने शरूणे पृमानने पाडवःै ।धम नेाहवे मृरुाातः सवािदना ॥ ०२३ ॥
नः कुवशं पनुयन समृुतः ।स गतः कुिभः साध महाबिुः पराभवम ् ॥ ०२४ ॥
धमष ु कुरवः कं न ु पिरि माधव ।गते दवेत े ग दवेके नरष भ े ॥ ०२५ ॥
अज ुन िवनतेारमाचाय साकेथा ।तं पय पिततं ोणं कुणां गुसमम ् ॥ ०२६ ॥
अं चतिुव धं वदे यथवै िदशेरः ।भाग वो वा महावीय था ोणोऽिप माधव ॥ ०२७ ॥
य सादाीभःु पाडवः कम रम ।्चकार स हतः शते े ननैमायपालयन ् ॥ ०२८ ॥
यं परुोधाय कुरव आयि पाडवान ।्सोऽयं शभतृां ेो ोणः शःै पथृृतः ॥ ०२९ ॥
य िनदहतः सनेां गितरिेरवाभवत ।्स भमूौ िनहतः शते े शाािच िरव पावकः ॥ ०३० ॥
धनमु ुिरशीण हावाप माधव ।ोण िनहतािप यते जीवतो यथा ॥ ०३१ ॥
वदेा या चारः सवा ािण च केशव ।अनपतेािन व ै शरूाथवैादौ जापतःे ॥ ०३२ ॥
६६ ीपव
वनाहा िवमौ त बििभव ितौ शभुौ ।गोमायवो िवकष ि पादौ िशशतािच तौ ॥ ०३३ ॥
ोणं ुपदपुणे िनहतं मधसुदून ।कृपी कृपणमाे ःखोपहतचतेना ॥ ०३४ ॥
तां पय दतीमाता मुकेशीमधोमखुीम ।्हतं पितमपुास ोणं शभतृां वरम ् ॥ ०३५ ॥
बाणिैभ तनुाणं धृुने केशव ।उपाे व ै मधृ े ोणं जिटला चािरणी ॥ ०३६ ॥
तेकृे च यतते कृपी कृपणमातरुा ।हत समरे भत ुः सकुुमारी यशिनी ॥ ०३७ ॥
अीना िविधवितां ा सवशः ।ोणमाधाय गायि ीिण सामािन सामगाः ॥ ०३८ ॥
िकरि च िचतामते े जिटला चािरणः ।धनिुभ ः शििभवै रथनीडै माधव ॥ ०३९ ॥
शै िविवधरैधै े भिूरतजेसम ।्त एत े ोणमाधाय शसंि च दि च ॥ ०४० ॥
सामिभििभरःरैनशुसंि चापरे ।अावििमवाधाय ोणं ा ताशन े ॥ ०४१ ॥
गिभमखुा गां ोणिशा िजातयः ।अपसां िचितं कृा परुृ कृप तदा ॥ ०४२ ॥
अाय ०२४ ६७
अाय ०२४गााय ुवाच ॥
सोमदसतुं पय ययुधुानने पािततम ।्िवतुमान ं िवहगबै िभमा धवािके ॥ ००१ ॥
पुशोकािभसतंः सोमदो जनाद न ।ययुधुान ं महेासं गहयिव यते ॥ ००२ ॥
असौ त ु भिूरवसो माता शोकपिरतुा ।आासयित भता रं सोमदमिनिता ॥ ००३ ॥
िदा नदें महाराज दाणं भरतयम ।्कुसनं घोरं यगुामनपुयिस ॥ ००४ ॥
िदा यपूजं वीरं पुं भिूरसहदम ।्अनकेतयुानं िनहतं ना पयिस ॥ ००५ ॥
िदा षुाणामाे घोरं िवलिपतं ब ।न णोिष महाराज सारसीनािमवाण व े ॥ ००६ ॥
एकवानसुवंीताः कीणा िसतमधू जाः ।षुाे पिरधावि हतापा हतेराः ॥ ००७ ॥
ापदभै माणं महो िदा न पयिस ।िछबां नरामज ुनने िनपािततम ् ॥ ००८ ॥
६८ ीपव
शलं िविनहतं सं े भिूरवसमवे च ।षुा िवधवाः सवा िदा नाहे पयिस ॥ ००९ ॥
िदा तानं छं यपूकेतोम हानः ।िविनकीण रथोपे सौमदने पयिस ॥ ०१० ॥
अमू ु भिूरवसो भाया ः सािकना हतम ।्पिरवाया नशुोचि भता रमिसतेणाः ॥ ०११ ॥
एता िवल बलं भतृ शोकेन किश ताः ।पतिभमखुा भमूौ कृपणं बत केशव ॥ ०१२ ॥
बीभरुितबीभं कमदमकरोथम ।्म यदैीां शरू यनः ॥ ०१३ ॥
ततः पापतरं कम कृतवानिप सािकः ।याायोपिव ाहाषिंशतानः ॥ ०१४ ॥
एको ाां हतः शषे े मधमण धािम कः ।इित यपूजतैाः ियः ोशि माधव ॥ ०१५ ॥
भाया यपूजषैा करसिंमतममा ।कृोे भजुं भत ुः कृपणं पय दवेयत ् ॥ ०१६ ॥
अयं स रशनोष पीननिवमदनः ।नाूजघनश नीवीिवसंनः करः ॥ ०१७ ॥
वासदुवे सािंने पाथनािकमणा ।युतः समरऽेने म िनपािततः ॥ ०१८ ॥
अाय ०२४ ६९
िकं न ु विस ससंु कथास ु च जनाद न ।अज ुन महमयं वा स िकरीटवान ् ॥ ०१९ ॥
इवें गहियषैा तूीमाे वराना ।तामतेामनशुोचि सपः ािमव षुाम ् ॥ ०२० ॥
गाारराजः शकुिनब लवािवमः ।िनहतः सहदवेने भािगनयेने मातलुः ॥ ०२१ ॥
यः परुा हमेदडाां जनाां वीते ।स एष पििभः पःै शयान उपवीते ॥ ०२२ ॥
यः पािण कुते शतशोऽथ सहशः ।त मायािवनो माया दधाः पाडवतजेसा ॥ ०२३ ॥
मायया िनकृितो िजतवाो यिुधिरम ।्सभायां िवपलंु रां स पनुजिवतं िजतः ॥ ०२४ ॥
शकुाः शकुिन ं कृ समाय ुपासत े ।िकतवं मम पुाणां िवनाशायोपिशितम ् ॥ ०२५ ॥
एतनेतैहरंै सं पाडवःै सह ।वधाय मम पुाणामानः सगण च ॥ ०२६ ॥
यथवै मम पुाणां लोकाः शिजताः भो ।एवमािप ब ुलेकाः शणे व ै िजताः ॥ ०२७ ॥
कथं च नायं तािप पुाे ातिृभः सह ।िवरोधयेजुाननजृमु धसुदून ॥ ०२८ ॥
७० ीपव
अाय ०२५गााय ुवाच ॥
काोजं पय ध ष काोजारणोिचतम ।्शयानमषृभं हतं पासंशु ु माधव ॥ ००१ ॥
य तजसिंदधौ बा चनिषतौ ।अवे कृपणं भाया िवलपितःिखता ॥ ००२ ॥
इमौ तौ पिरघौ बा शभुतलालुी ।ययोिव वरमापां न रितमा परुाजहत ् ॥ ००३ ॥
कां गितं न ु गिमािम या हीना जनेर ।रबरुनाथवे अतीव मधरुरा ॥ ००४ ॥
आतप े ामानानां िविवधानािमव जाम ।्ाानामिप नारीणां न ीज हित व ै तनमु ् ॥ ००५ ॥
शयानमिभतः शरंू कािलं मधसुदून ।पय दीादयगुितबमहाभजुम ् ॥ ००६ ॥
मागधानामिधपितं जयनें जनाद न ।पिरवाय िदता मागः पय योिषतः ॥ ००७ ॥
आसामायतनेाणां सुराणां जनाद न ।मनःिुतहरो नादो मनो मोहयतीव मे ॥ ००८ ॥
कीण सवा भरणा दः शोककिशताः ।
अाय ०२५ ७१
ाीण शयनोपतेा मागः शरेत े भिुव ॥ ००९ ॥
कोसलानामिधपितं राजपुं बहृलम ।्भता रं पिरवायताः पथृिदताः ियः ॥ ०१० ॥
अ गागतााणाािबाबलािप तान ।्उरसखुािवा मछूमानाः पनुः पनुः ॥ ०११ ॥
आसां सवा नवानामातपने पिरमात ।्ाननिलनाभािन भाि वािण माधव ॥ ०१२ ॥
ोणने िनहताः शरूाः शरेत े िचरादाः ।ोणनेािभमखुाः सव ातरः प केकयाः ॥ ०१३ ॥
तकानवमा णाजरथजः ।भासयि मह भासा िलता इव पावकाः ॥ ०१४ ॥
ोणने ुपदं सं े पय माधव पािततम ।्महािपिमवारय े िसहंने महता हतम ् ॥ ०१५ ॥
पाालराो िवपलंु पुडरीका पाडुरम ।्आतपं समाभाित शरदीव िदवाकरः ॥ ०१६ ॥
एता ु ुपदं वृं षुा भाया ःिखताः ।दा गि पाां राजानमपसतः ॥ ०१७ ॥
धृकेत ुं महेासं चिेदपुवमनाः ।ोणने िनहतं शरंू हरि तचतेसः ॥ ०१८ ॥
ोणामिभहषै िवमद मधसुदून ।महेासो हतः शते े ना त इव ुमः ॥ ०१९ ॥
७२ ीपव
एष चिेदपितः शरूो धृकेतमु हारथः ।शते े िविनहतः सं े हा शूहशः ॥ ०२० ॥
िवतुमान ं िवहगैं भाया ः पुिताः ।चिेदराजं षीकेश हतं सबलबावम ् ॥ ०२१ ॥
दाशाहपुजं वीरं शयान ं सिवमम ।्आरोाे दतेािेदराजवरानाः ॥ ०२२ ॥
अ पुं षीकेश सवुं चाकुडलम ।्ोणने समरे पय िनकृं बधा शरःै ॥ ०२३ ॥
िपतरं ननूमािजं युमान ं परःै सह ।नाजहाृतो वीरमािप मधसुदून ॥ ०२४ ॥
एवं ममािप पु पुः िपतरमगात ।्यधनं महाबाहो लणः परवीरहा ॥ ०२५ ॥
िवानिुवावावौ पिततौ पय माधव ।िहमाे पिुतौ शालौ मता गिलतािवव ॥ ०२६ ॥
कानादवमा णौ बाणखधनधु रौ ।ऋषभितपाौ शयानौ िवमलजौ ॥ ०२७ ॥
अवाः पाडवाः कृ सव एव या सह ।ये मुा ोणभीाां कणा कैत नाृपात ् ॥ ०२८ ॥
यधनाोणसतुाैवा महारथात ।्सोमदािकणा शरूा कृतवम णः ॥ ०२९ ॥
अाय ०२५ ७३
ये हःु शवगेने दवेानिप नरष भाः ॥ ०२९ ॥
त इमे िनहताः सं े पय काल पय यम ।्नाितभारोऽि दवै वुं माधव कन ॥ ०३० ॥
यिदमे िनहताः शरूाः ियःै ियष भाः ॥ ०३० ॥
तदवै िनहताः कृ मम पुारिनः ।यदवैाकृतकाममपुं गतः पनुः ॥ ०३१ ॥
शतंनोवै पुणे ाने िवरणे च ।तदवैोाि मा हंे कुासतुिेित ॥ ०३२ ॥
तयोन दश न ं तात िमा भिवतमुहित ।अिचरणेवै म े पुा भीभतूा जनाद न ॥ ०३३ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
इुा पतूमौ गाारी शोककिश ता ।ःखोपहतिवाना धयै मुृ भारत ॥ ०३४ ॥
ततः कोपपरीताी पुशोकपिरतुा ।जगाम शौिरं दोषणे गाारी िथतिेया ॥ ०३५ ॥
गााय ुवाच ॥
पाडवा धात राा ुधाः कृ पररम ।्उपिेता िवनयया कानाद न ॥ ०३६ ॥
शेन बभृने िवपलेु ितता बले ।उभय समथन तुवाने चवै ह ॥ ०३७ ॥
७४ ीपव
इतोपिेतो नाशः कुणां मधसुदून ।याया महाबाहो फलं तादवािुह ॥ ०३८ ॥
पितशुषूया ये तपः िकिपािज तम ।्तने ां रवापाेचगदाधर ॥ ०३९ ॥
याररं ो ातयः कुपाडवाः ।उपिेताे गोिव ताातीिधिस ॥ ०४० ॥
मपुिते वष षिंशे मधसुदून ।हताितहतामाो हतपुो वनचेरः ॥ ०४१ ॥
कुितनेापुायने िनधनं समवािस ॥ ०४१ ॥
तवावें हतसतुा िनहताितबावाः ।ियः पिरपिति यथतैा भरतियः ॥ ०४२ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
तुा वचनं घोरं वासदुवेो महामनाः ।उवाच दवे गाारीमीषदुयिव ॥ ०४३ ॥
सहंता विृच नाो मिते शभु े ।जानऽेहमतेदवें चीण चरिस िये ॥ ०४४ ॥
अवाे नररैरैिप वा दवेदानवःै ।पररकृतं नाशमतः ाि यादवाः ॥ ०४५ ॥
इुवित दाशाह पाडवाचतेसः ।बभवूभुृ शसिंवा िनराशाािप जीिवत े ॥ ०४६ ॥
ापव ७५
ापव
अाय ०२६वासदुवे उवाच ॥
उिोि गाािर मा च शोके मनः कृथाः ।तववै पराधने कुरवो िनधनं गताः ॥ ००१ ॥
या ं पुं राानमीष ुममािननम ।्यधनं परुृ ृतं साध ु मसे ॥ ००२ ॥
िनुरं वरैपषं वृानां शासनाितगम ।्कथमाकृतं दोषं माधातिुमहेिस ॥ ००३ ॥
मतृं वा यिद वा नं योऽतीतमनशुोचित ।ःखने लभते ःखं ावनथ पते ॥ ००४ ॥
तपोथयं ाणी ध गभ ; गौवढारं धािवतारं तरुी ।शूा दासं पशपुालं त ु वैया ; वधाथयं िधा राजपुी ॥ ००५ ॥
वशैपंायन उवाच ॥
तुा वासदुवे पनुं वचोऽियम ।्तू बभवू गाारी शोकाकुललोचना ॥ ००६ ॥
७६ ापव
धतृरा ु राजिष िन गृाबिुजं तमः ।पय पृत धमा ा धम राजं यिुधिरम ् ॥ ००७ ॥
जीवतां पिरमाणः सैानामिस पाडव ।हतानां यिद जानीष े पिरमाणं वद मे ॥ ००८ ॥
यिुधिर उवाच ॥
दशायतुानामयतुं सहािण च िवशंितः ।कोः षि षवै यऽेिाजमधृ े हताः ॥ ००९ ॥
अलाणां त ु वीराणां सहािण चतदु श ।दश चाािन राजे शतं षि प च ॥ ०१० ॥
धतृरा उवाच ॥
यिुधिर गितं कां त े गताः पुषसमाः ।आच मे महाबाहो सव ो िस मे मतः ॥ ०११ ॥
यिुधिर उवाच ॥
यै तािन शरीरािण ःै परमसयंगु े ।दवेराजसमा.ोकाताे सिवमाः ॥ ०१२ ॥
ये ने मनसा मत िमित भारत ।युमाना हताः सं े त े गवः समागताः ॥ ०१३ ॥
ये त ु सामभिूमा याचमानाः पराखुाः ।शणे िनधनं ाा गताे गुकाित ॥ ०१४ ॥
पीमानाः परयै त ु हीयमाना िनरायधुाः ।
अाय ०२६ ७७
ीिनषधेा महाानः परानिभमखुा रणे ॥ ०१५ ॥
िछमानाः िशतःै शःै धमपरायणाः ।गताे सदनं हता वीराः सवुच सः ॥ ०१६ ॥
ये त िनहता राजरायोधनं ित ।यथा कथिे राजंाा उराुन ् ॥ ०१७ ॥
धतृरा उवाच ॥
केन ानबलेनवैं पु पयिस िसवत ।्ते वद महाबाहो ोतं यिद व ै मया ॥ ०१८ ॥
यिुधिर उवाच ॥
िनदशेावतः पवू वन े िवचरता मया ।तीथ याासेन संाोऽयमनुहः ॥ ०१९ ॥
दवेिष लमशो तः ाोऽनुिृतम ।्िदं चरुिप ां ानयोगने व ै परुा ॥ ०२० ॥
धतृरा उवाच ॥
यऽेानाथा जना सनाथा य े च भारत ।किषेां शरीरािण धि िविधपवू कम ् ॥ ०२१ ॥
न यषेां सि कता रो न च यऽेािहतायः ।वयं च क कुया मो बाात कमणः ॥ ०२२ ॥
यापुणा गृा िवकष ि तततः ।तषेां त ु कम णा लोका भिवि यिुधिर ॥ ०२३ ॥
७८ ापव
वशैपंायन उवाच ॥
एवमुो महााः कुीपुो यिुधिरः ।आिददशे सधुमा णं धौं सतूं च सयम ् ॥ ०२४ ॥
िवरं च महाबिुं ययुु ुं चवै कौरवम ।्इसनेमखुांवै भृातूां सव शः ॥ ०२५ ॥
भवः कारयषेां तेकाया िण सव शः ।यथा चानाथवििरीरं न िवनयित ॥ ०२६ ॥
शासनाम राज ा सतू सयः ।सधुमा धौसिहत इसनेादयथा ॥ ०२७ ॥
चनागुकाािन तथा कालीयकातु ।घतृं तलंै च गां ौमािण वसनािन च ॥ ०२८ ॥
समा महाहा िण दाणां चवै सयान ।्रथां मिृदतां नानाहरणािन च ॥ ०२९ ॥
िचताः कृा यने यथामुारािधपान ।्दाहयामासरुा िविधने कम णा ॥ ०३० ॥
यधनं च राजान ं ातॄंा शतािधकान ।्शं शलं च राजान ं भिूरवसमवे च ॥ ०३१ ॥
जयथं च राजानमिभमुं च भारत ।दौःशासिन ं लणं च धृकेत ुं च पािथ वम ् ॥ ०३२ ॥
बहृं सोमदं च सृयां शतािधकान ।्
अाय ०२६ ७९
राजान ं मेधानं िवराटुपदौ तथा ॥ ०३३ ॥
िशखिडनं च पाां धृुं च पाष तम ।्यधुाम ुं च िवामुमौजसमवे च ॥ ०३४ ॥
कौसं ौपदयेां शकुिन ं चािप सौबलम ।्अचलं वषृकं चवै भगदं च पािथ वम ् ॥ ०३५ ॥
कण वकैत न ं चवै सहपुममष णम ।्केकयां महेासािंगता महारथान ् ॥ ०३६ ॥
घटोचं रासंे बकातरमवे च ।अलसुं च राजान ं जलसधंं च पािथ वम ् ॥ ०३७ ॥
अां पािथ वााजतशोऽथ सहशः ।घतृधारातदैःै पावकैः समदाहयन ् ॥ ०३८ ॥
िपतमृधेा केषािदवत महानाम ।्सामिभागाय तऽेशो चापरःै ॥ ०३९ ॥
साामचृां च नादने ीणां च िदतनःै ।कमलं सवभतूानां िनशायां समपत ॥ ०४० ॥
ते िवधमूाः दीा दीमाना पावकाः ।नभसीवाय हासवंतृाः ॥ ०४१ ॥
ये चानाथाासानादशेसमागताः ।तां सवा माना राशीृा सहशः ॥ ०४२ ॥
िचा दािभरः भतूःै हेतािपतःै ।दाहयामास िवरो धम राज शासनात ् ॥ ०४३ ॥
८० जलदािनकपव
कारिया ियाषेां कुराजो यिुधिरः ।धतृरां परुृ गामिभमखुोऽगमत ् ॥ ०४४ ॥
जलदािनकपव
अाय ०२७वशैपंायन उवाच ॥
ते समासा गां त ु िशवां पुयजनोिचताम ।्िदन वसपंां महानपूां महावनाम ् ॥ ००१ ॥
भषूणाुरीयािण वेनावमु च ।ततः िपतणॄां पौाणां ातणॄां जन च ॥ ००२ ॥
पुाणामाय काणां च पतीनां च कुियः ।उदकं चिरे सवा दो भशृःिखताः ॥ ००३ ॥
सुदां चािप धम ाः चुः सिललियाः ॥ ००३ ॥
उदके ियमाणे त ु वीराणां वीरपििभः ।सपूतीथा भवा भयूो िवससार च ॥ ००४ ॥
तहोदिधसाशं िनरानमनुवम ।्वीरपीिभराकीण गातीरमशोभत ॥ ००५ ॥
अाय ०२७ ८१
ततः कुी महाराज सहसा शोककिश ता ।दती मया वाचा पुाचनमवीत ् ॥ ००६ ॥
यः स शरूो महेासो रथयथूपयथूपः ।अज ुनने हतः सं े वीरलणलितः ॥ ००७ ॥
यं सतूपुं मं राधयेिमित पाडवाः ।यो राजममूे िदवाकर इव भःु ॥ ००८ ॥
युत यः सवा रुा वः सपदानगुान ।्यधनबलं सव यः कष रोचत ॥ ००९ ॥
य नाि समो वीय पिृथामिप कन ।ससधं शरू सामेपलाियनः ॥ ०१० ॥
कुमदुकं त ातरुिकमणः ।स िह वः पवू जो ाता भाराजायत ॥ ०११ ॥
कुडली कवची शरूो िदवाकरसमभः ॥ ०११ ॥
ुा त ु पाडवाः सव मातवु चनमियम ।्कण मवेानशुोच भयूात तराभवन ् ॥ ०१२ ॥
ततः स पुषाः कुीपुो यिुधिरः ।उवाच मातरं वीरो िनःसिव पगः ॥ ०१३ ॥
यषेपुातमासा नािेनयात ।्कथं पुो भवां स दवेगभ ः परुाभवत ् ॥ ०१४ ॥
य बातापने तािपताः सव तो वयम ।्तमििमव वणे कथं छािदतविस ॥ ०१५ ॥
८२ जलदािनकपव
य बाबलं घोरं धात राैपािसतम ् ॥ ०१५ ॥
नाः कुीसतुाणा दगृािथनां रथी ।स नः थमजो ाता सव शभतृां वरः ॥ ०१६ ॥
असतू तं भवे कथमतुिवमम ् ॥ ०१६ ॥
अहो भवा म िपधानने वयं हताः ।िनधनने िह कण पीिडताः सबावाः ॥ ०१७ ॥
अिभमोिव नाशने ौपदयेवधने च ।पाालानां च नाशने कुणां पतनने च ॥ ०१८ ॥
ततः शतगणुं ःखिमदं मामशृृशम ।्कण मवेानशुोचि दाािववािहतः ॥ ०१९ ॥
न िह िकिदां भवदेिप िदिव ितम ।्न च वशैसं घोरं कौरवाकरं भवते ् ॥ ०२० ॥
एवं िवल बलं धम राजो यिुधिरः ।िवनदनकै राजंकाराोदकं भःु ॥ ०२१ ॥
ततो िवनेः सहसा ीप ुसंा सवशः ।अिभतो य े िता तिदुककमिण ॥ ०२२ ॥
तत आनाययामास कण सपिरदम ।्ियः कुपितधमाातःु ेा यिुधिरः ॥ ०२३ ॥
स तािभः सह धमा ा तेकृमनरम ।्कृोतार गायाः सिललादाकुलेियः ॥ ०२४ ॥
अाय ०२७ ८३
MahabharataEncoding : ISCIIElectronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute,Pune, India, 1999http ://bombay.indology.info/mahabharata/statement.htmlfor further detailsConverted for devanagari output using xetex-itrans with sdvnmapping on July 23, 2013