19

A.1.1. Artziniegako hiribilduko Historia eta Arkeologia AzterketaMara Jos Torrecillak zuzendua.

Artziniegako Udalak eta Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak subentzionatua.

HelburuakArtziniegako Hirigune Historikoa Arkeologia Gune-

tzat hartu ondoren (Euskadiko Aldizkari Ofiziala5225/95), eremu horretako elementu bakoitzarenbabesa eta zaintza egokiak ziurtatuko duen ikerketaxehea egitea izan da azterlan honen helburu nagusia.Kultura Ondarearen Legeak inbentarioan bildurikoondasunei begira zehaztu dituen baldintzak hartu dirakontuan lan honetan.

Oinarrizko helburu hori betetzeko, helburu zehatzbatzuk diseinatu genituen azterketari begira:

Artziniegako hiribilduaren garrantzi arkeologikoazehaztea: hiriguneko substratuaren ezaugarrien balora-zio orokorra, hirigunearen jatorria beranduenez ErdiAroan kokatu behar baita, eta behar bezala ezagutzenez den bilakaera historikoa izan baitu.

A.1.1. Estudio Histrico-Arqueolgicode la villa de Artziniega

Dirigido por M Jos Torrecilla.

Subvencionado por Ayuntamiento deArtziniega y Departamento de Cultura delGobierno Vasco.

ObjetivosEl objetivo prioritario del estudio era realizar una

investigacin exhaustiva que permitiese la salvaguarday proteccin adecuadas a cada uno de los elementosafectados por la declaracin de Zona Arqueolgica delCasco Histrico de Artziniega (BOPV 5225/95), deacuerdo a las condiciones contempladas para los inte-grantes de los bienes inventariados por la Ley de Patri-monio Cultural.

En cumplimiento de dicho objetivo bsico, disea-mos para el estudio unos objetivos especficos:

Determinar el potencial arqueolgico de la villa deArtziniega: valoracin general de las cualidades delsubstrato en el enclave urbano, de origen cuandomenos medieval, y con una trayectoria histrica pococonocida.

The historical-archaeological study of the town of Artziniega, carried out for the Town Council, was called forgiven the scheduling of the Historic Centre as a Zone of Archaeological Interest and the consequent need todefine suitable measures of protection for the elements affected thereby. Thus, preliminary work was carried

out on the subsoil, work which can be divided into three parts: firstly an assessment of the potential; secondly,the identification of the location of elements therein and finally, the evaluation of their importance.

The results offer, apart from the strictly material ones thrown up by the methodology (documentary investigation,historical-archaeological study and emerging strata readings, geo-radar and archaeological sondages, etc),

a hypothesis on the urban evolution of the Quarter whose use as a potential instrument for future urban and administrative planning is expressed as a data-base. This data-base incorporates, in a detailed manner,

the necessary steps to be adopted to preserve the archaeological heritage and to complete our historical knowledge of the area.

A.1. ARABA / LAVA

Erregistroaren kalitatea, kokalekua eta ustezkokronologia zehaztea: orube eta kokaleku zehatz batzukbaloratzea, estratigrafiaren aldetik interesa duten espa-zioak zeintzuk diren zehaztea, eta espazio horiek gauredo bihar agerian uzteak zein garairi edo zein zalantza-ri erantzun diezaioketen aurreikustea.

Artziniegako hiriaren bilakaera-aldiak zehaztea:hirigunearen bilakaera materialari buruzko lan-hipotesibat aurreratzea, bilakaera horren garapen-lerroa etakoiuntura orokorrak zehaztuta, hedaduraz, hiriaren ira-gana berritxuratu ahal izateko (etorkizunean berretsi etaosatu beharrekoa).

Obren baimenen gestio administratiboa erraztea:ondare horren gaineko interbentzioa bideratzeko ges-tioa bizkortuko duen tresna eraginkorra bideratzea,inbentarioan bilduriko elementuen babesa bermatzeazgainera, obra, birmoldaketa eta abarren espedienteenadministrazio-tramitazioa ahalik eta errazena izandadin. Zera iruditu zitzaigun horretarako tresna egokie-na, proposaturiko beharretara ongi egokituriko datu-base berezia bezain zehatza, ponderaturiko informaziobaliagarria eskainiko duten alorretan banatua; hitzbitan, proposatutako beharrei erantzungo dien tresnaegoki bat.

MetodologiaMetodologia zehaztu genuen helburu hauei begira,

hiru fasetan banatua:

1. Fasea. Dokumentazioa: hipotesiak eta II. fasekolanaren premisak aurreratu behar ziren, honelakoak egi-nez:

dokumentuen eta bibliografiaren bilketa, arazke-ta eta ikerketa

eraikitako ondarearen arte eta historia ebalua-zioa

lur gaineko hondakin arkeologiko interesgarrienebaluazioa

erregistroaren potentzialaren ebaluazioa, geo-radarraren bitartez

II. Fasea. Kontrastazio eta baloraziorako Zundake-ta Arkeologikoak: lehen faseko emaitzak ponderatu etagero, zundaketa berezi batzuk diseinatu eta bideratuziren. Zundaketa sistematikoaz gainera, arrazoizko zun-daketa bereiz batzuk aurreikusi genituen, multzo osorazabalduko genituen emaitzak eta ondoko interbentzioe-tan argitu beharreko aspektu nagusiak zehazteko. Hauda, bideratu beharreko zundaketa arkeologikoak ezzituen jardunbide horren aukerak ahitu behar, baizik etalagunduko zuen ondoko jardueretako interbentzioennolakoa eta arrazoiak egokiago zehazten eta kontrasta-tzen, batez ere ondarean bideratu beharreko interben-tzio horiek edukinean halako eragina eduki behar bazu-ten.

III. Fasea. Emaitzen eta konklusioen azterketa:multzoa osatzen duten espazioen definizio zehatza,haien ezaugarriak eta interesaren araberako hierarkiabat zehaztuz, eta datu-base berezi informatizatu batenprestakuntza, aurrerantzean administrazio-gestiorakotresna gisa erabili izan dadin. Azterlan honetan arrazoi-tu dira datu horien nondik norakoak.

Calibrar la calidad del registro, su ubicacin yposible cronologa: aproximar la valoracin a solares yubicaciones concretas, evaluando qu espaciospodan contener mayor inters estratigrfico y referidoa qu etapas o qu cuestiones concretas poda suexhumacin presente o futura dar respuestas.

Establecer las fases evolutivas del urbanismo deArtziniega: generar una hiptesis de trabajo o lnea dedesarrollo y coyunturas generales del desenvolvimientomaterial del ncleo y, por extensin, una reconstruccinde su posible pasado (a corroborar y completar en elfuturo).

Facilitar la gestin administrativa de las autoriza-ciones de obras: poner a punto un instrumento de ges-tin eficaz a la intervencin en dicho patrimonio que,garantizando la salvaguarda del elemento inventariado,agilizase la tramitacin administrativa de expedientesde obras, remodelaciones, etc. Para ello, la creacin deuna base de datos especfica, con campos de informa-cin ponderada y til, nos pareca el mecanismo devaloracin ms inmediata y acorde a las necesidadespropuestas.

MetodologaEn orden a la consecucin de estos objetivos se

dise una metodologa a desarrollar en tres fases:

Fase I. Documentacin: avanzar las hiptesis ypremisas de trabajo de la fase II, mediante:

expurgo e investigacin documental y bibliogr-fica

evaluacin histrico-artstica del patrimonioconstruido

evaluacin de los restos de inters arqueolgicoemergente

evaluacin del potencial del registro, a travsdel mtodo georadar

Fase II. Sondeos Arqueolgicos de contrastaciny valoracin: ponderados los resultados de la primerafase, se procedi al diseo de una estrategia de son-deos especficos y su ejecucin, en los que no slo secontemplaba un sondeo sistemtico, cuanto un son-deo selectivo razonable, que ofreciese resultados sus-ceptibles de extrapolacin al conjunto y definiesen losaspectos fundamentales a aclarar en posteriores inter-venciones. Es decir, que el sondeo arquelogico subsi-guiente, no agota el recurso al mtodo, sino que ayudaa definir y contrastar dnde, cmo y porqu ser msinteresante desarrollarlo en actuaciones posteriores, enespecial si la intervencin patrimonial puede afectar asu posible contenido.

Fase III. Anlisis de los resultados y conclusiones:definicin concreta de los espacios integrantes delconjunto, caracterizndolos y estableciendo una jerar-qua de inters, y elaboracin de una base de datosespecfica informatizada, concebida como instrumentode gestin administrativa y cuyas indicaciones respaldaeste estudio.

20

I. Fasea: DokumentazioaBibliografiari dagokionez, datu gutxi zegoen biltze-

ko, Artziniegari buruzko produkzio historigarfikoa ezbaita oso joria. Escarzagak 1931. urtean argitaratuzuen monografiaz gainera, hirigunearen inguruko etabarneko elementu batzuen gaineko datu interesgarribatzuk plazaratu zituen Jose Iturratek 1970. urteenhamarraldian (Micaela Portillarekin lan egin zuen Iturra-tek Gasteizko Elizbarrutiaren Katalogoaren erredak-zioan). Izan ere, hiribilduko erlijio-arkitektura eta aldegotortua (dorretxeak; garai gotiko eta Berpizkundekojauregiak) aztertu zituen Micaela Portillak.

Honako jatorria dute erabili ditugun dokumentuek:

Artziniegako Udal Artxiboa.- galdu egin da doku-mentazio zaharrena. Dokuentu gutxi batzuk baizik ezdira XV. eta XVI. mendekoak eta dagokigun gaiari buruzez digute halako inforamziorik eskaintzen. XVII. mende-tik aurrera nolabaiteko seriazioa dago dokumentuetan.Udal aktak (1617tik 1930ra artekoak), obra eta kontuensekzioak, eta estatistika-katastroak (hiriko orubeak)aztertu dira bereziki.

Arabako Foru Diputazioaren Herrialdeko Artxi-boa. Fomento (Herri Lanak) eta Gerrak (Kalteak) sek-zioak kontsultatu dira.

Gasteizko Elizbarrutiko Artxiboa. ArtziniegakoParrokiako Artxiboaren Sekzioa. Obren Liburuak etaAskotariko Gaiak.

Fase I: DocumentacinEn lo que a bibliografa se refiere, pocos datos era

posible extractar, ya que la produccin historiogrficano ha sido muy abundante respecto a Artziniega, yaparte del libro monogrfico publicado por Escrzagaen 1931, slo en la dcada de los 70-80 Jos Iturrate,abord algunos aspectos de inters referidos a ele-mentos del entorno o del propio casco urbano, colabo-rando con Micaela Portilla en la redaccin del Catlogode la Dicesis de Vitoria. Esta ltima autora, en concre-to, ha estudiado los elementos de arquitectura religiosay fortificada de la villa (casas-torre y palacetes gtico-renacentistas).

El conjunto de documentos extractados procedede:

Archivo Municipal de Artziniega.- cuya documen-tacin ms antigua ha desaparecido, contando conescasos documentos de los siglos XV y XVI, pocoexpresivos acerca del tema que nos interesaba, y rela-tivamente seriados a partir del XVII hasta nuestros das.Se han extractado exhaustivamente las actas munici-pales (desde 1617 hasta 1930), las secciones deobras, cuentas y catastro-estadstica (fincas urbanas).

Archivo Provincial Diputacin Foral de Alava. Sehan consultado las secciones de Fomento: Obraspblicas y la de Guerras: daos.

Archivo Diocesano de Vitoria. Seccin ArchivoParroquial de Arceniega. Serie Libros de Fbrica yAsuntos Varios.

21

Artziniegako hiribilduaren espazio-banaketaren berritxuratzehipotetikoa. XVI. mendea.

Reconstruccin hipottica de la distribucin espacial de lavilla de Artziniega a principios del s. XVI.

Arabako Herrialdeko Historia Artxiboa. Notarienprotokoloak katetan, XVII. eta XVIII. mendeen erdialde-ko urteetan.

Antso Jakituna Liburutegiaren dokumentu-fon-doa, Fogueras (1725) eta Pleitos (Ayala, 1731).

Arte eta historia azterketari dagokionez, kanpo-lanaeta Artziniegako Hiribilduko gune historikoa eta Retesde Tudela herrigunea eraberritzeko Plan Bereziaren (V.Santamara eta Fernandez de Troconiz & Blanco,1997ko abuztua) araberako planoen gaineko lana bate-ra bideratu genituen, datuak egokiro kontrastatu ahalizateko. Datuak bilduko zituen oinarrizko fitxa prestatugenuen eta sarrera egin genien hartan lur gainekoestratigrafia-elementu berezien gaineko oharrei.

Azkenik, bi informazio-iturrietatik lorturiko datuakalderatu eta gero, zundaketa-kanpaina bat aurreikusigenuen, oinarri elektromagnetikoko geo-radarrarenmetodoaz (GPR edo Ground Penetrating Radar). Terra-nova S.L. enpresak bideratu zituen zundaketa geofisi-koak, elkarrekin diseinatu eta gero. Sistema honekaukera guztiz interesgarriak eskaintzen ditu eremu han-diak sistematikoki zundatu eta interes arkeologikoaduten anomaliak hautemateko. Taldeak alor honetanzuen lehen esperientzietako bat bazen ere, oso ikuspe-gi interesgarriak zabaldu ziren gure aurrean eta azterke-ta-mota honi sarrera egitea deliberatu genuen: zunda-keta tradizionalak baino lehenago bideratuko genituenzundaketa geofisikoak, eta zanga eta katen bidez neur-tuko genuen haien baliagarritasuna.

Juan Pamo, proiektuaren zuzendariak eman zuenkanpaina honen aspektu puntualen berri (ezaugarriak,garapena, ukituriko azalerak) bere memorian. Esperien-tzia honetan ikuspegi arkeologikotik atera ditugunondorioak azalduko ditugu guk honetan. Eremuakmetodo hartaz landu ondoren, bitarteko mekanikoezzundatu genituen haietako gehienak, emaitzak beharbezala kontrastatu ahal izateko. Ikerlanak lur-betega-rrien sekuentziak egiaztatu zituen eremuaren gainazalgehienean eta, kalibrazioa guztiz doitu gabe, garbizegoen metro bete metro eta erdiko lodiera zutela etahaien azpitzik jasotzen genituen ziren zantzuek argiroadierazten zuten eragin antropikorik gabeko estratunaturalak. Datu hauetatik abiatu ondoan guztiz baiezta-tu genuen praktikan %80an hala zela, ez zelako inolakoegitura antropikorik agertu eta azaleraturiko sekuentziaezaugarri beretsuak zituelako. Era berean, aurrez kate-tan edo estratuei eta eraikuntzaren sekuentziari buruzgenituen datuetan oinarritu ondoan, interesgarritzat joziren anomalia batzuk, 1. aldearen, 5. aldearen eta eli-zaren lerrokadurak hain zuzen ere (elizaren kasuan,soto bat du gordean, betegarri eta kota artifizialbatzuetan, nabeko hilobiak kaxatzeko) eta oso gertuzeuden gure interpretaziotik perfilari buruz atera geni-tuen ondorioak.

Badago salbuespen bat. 2. aldeko kasuan (062erregistroa), Erdiko kaleko orube huts batean, Bengoa-ko dorrearen ondoan, erregistraturiko anomalia, hoditxiki baten antzeko egitura, bat dator eginiko katan (Fzundaketa) eginiko aurkikuntzarekin, horma baten hon-dakinak, eskasak guztiak. Kasu honetan, badirudi para-mentua osatzen duen materialaren ezaugarriak (itxurazehatzik gabeko kareharri-margak, harri naturalaren

Archivo Histrico-Provincial de Alava. Protocolosnotariales en catas en los aos centrales de los siglosXVII y XVIII.

Fondo documental de la Biblioteca Sancho elSabio, Fogueras (1725) y Pleitos (Ayala, 1731).

Respecto al anlisis histrico-artstico, combina-mos el trabajo de campo con su contrastacin sobreplanimetra del Plan especial de rehabilitacin del cas-co histrico de la Villa de Artziniega y ncleo de Retesde Tudela (V.Santamara y Fdez. de Trocniz & Blanco,agosto 1997), elaborando una ficha bsica de recogidade datos, con la inclusin de notas de elementos deestratigrafa emergente singulares.

Finalmente, comparando los datos obtenidos a par-tir de ambas fuentes de informacin, se procedi alencargo y diseo conjunto de una campaa de son-deos de carcter geofsico, con mtodo geo-radar(GPR o Ground Penetrating Radar), de base electro-magntica, realizado por la empresa Terranova S.L..Este sistema ofreca interesantes posibilidades de apli-cacin en el sondeo sistemtico en grandes reas parala localizacin de anomalas susceptibles de intersarqueolgico. A pesar de ser una de las primeras expe-riencias del equipo en este campo, se abran expectati-vas valiosas por lo que nos pareci til integrar este tipode estudio, ejecutarlo con anterioridad a los sondeosarqueolgicos tradicionales, y ponderar su utilidad conla apertura de las zanjas y catas correspondientes.

De sus aspectos puntuales (carcter, desarrollo,superficies afectadas), da cuenta el informe elaboradopor el director del proyecto, Juan Pamo, que inclumosen la memoria, pero avanzaremos aqu, algunas de lasconclusiones que podemos extraer, desde el punto devista arqueolgico, sobre esta experiencia. En buenaparte se actu sobre zonas que, luego, ibamos a son-dear mecnicamente, con lo que establecamos unasgarantas de contrastacin del resultado. De hecho, sien su mayor parte el estudio ofreci secuencias en lasque los nveles superficiales eran rellenos, que sin cali-bracin ajustada nos indicaban estar en torno a 1-1,50m, y subyacentes seales regulares que parecancorresponder a estratos naturales sin alteracin antr-pica, en casi un 80% de lo contrastado la obervacinse ha confirmado en la prctica, al no aparecer estruc-turas y exhumar una secuencia de caractersticas casiidnticas. Igualmente, anomalas que se haban indica-do como interesantes (alineacin de la zona 1, zona 5o de la iglesia), bien mediante las catas o a travs delconocimiento que nosotros disponamos de los estra-tos y secuencia constructiva (caso de la iglesia, constano oculto, que corresponde a un relleno y cotaartificial, el encajonado de tumbas de la nave), lasconclusiones acerca del perfil se aproximan con bas-tante fidelidad a nuestra interpretacin.

Slo en el caso de la zona 2 (registro 062), solarvaco en la calle de Enmedio, junto a la torre de Bengoa,la anomala registrada e interpretada como una peque-a tubera, coincide casi en la cata abierta (sondeo F)con el hallazgo de restos de un muro, de escaso porte.En este caso, el material que constituye el paramento(piedras irregulares margo-calizas, del mismo tipo que laroca natural), su humedad (una constante en la zona

22

hein berekoak), haren hezetasuna (konstante bat dahau hiriaren gainaldean: putzu ugari egin dira etxe bar-neetan eta haietako baten hondakinak daude orubea-ren ipar-mendebaldeko angeluan) eta, azpiko zoruarenhigaduraren ondorioz, buztinezko geruza batez estaliaegotea direla anomalia hau erregistratu ez izanaren edooker interpretatu izanaren arrazoiak.

Horrenbestez, metodo hau baliagarria da gureustez, eta guztiz bidera daiteke praktika arkeologikoe-tan lurpeko sedimentuen hauteman eta neurtzeko, bai-na ponderatu egin beharko litzateke baliagarritasun horiingurunearen antzeko ezaugarri geofisikoak dituztenegiturak lantzeko orduan gure kasuan, horixe gertatuda 2. aldean, sorrarazten duten estaldurak nahastenbaitituzte uhinak eta, ondorioz, oztopatzen dute inter-pretazioa. Halatan, itxura eta lerro zehatzeko hormak,ohiz kanpoko sedimentu metatzeak eta kokaguneak,zangak, eta abar, guztiak dira erregistroan zahazta dai-tezkeen egiturak. Baina kontuz ibili beharra dago zen-baitetan metodo honekin, baztertu ere egingo dugubatzuetan, hain agerikoak ez diren egitura batzuenaurrean, haien bertsio fisikoa ezin baita lur naturalarekinbehar bezala kontrastatu.

II. Fasea: Zundaketa arkeologikoen garapena

I. Fasearen emaitzak: zazpi espazio bereizi diraingurune osoan, eta hamabi zundaketa egin dira guzti-ra. A eta L bitarteko letrez izendatu ditugu zundaketahoriek, interbentzioak egin ziren ordena kronologikoarijarraiki. Hona hemen emaitzak zertan diren:

A eta B ZundaketakElkarri eratxikitako bi etxebizitza dira (orube bakar

bat zen jatorriz, gerokoan banatu zen), Goiko Kalearen(aurrealdea edo alde nagusia) eta Agirre Lehendkaria-ren Ibiltokiaren (Elizako Ibiltokia zen lehen, atzealdea da)artean lerrokatuak. Goiko Kaleko 4. eta 6. orubeak dira.Kasu honetan, helburu nagusiaz gainera, beste arazoberezi bat argitu nahi genuen: harresigunearen izaera.Hain zuzen ere, orubearen kokapen estrategikoak(Santa Klara Komentuko hormaren eta honek parrokia-ko buruhormarekin eratzen duen lerrokaduraren artean)emaitza interesgarriak iragartzen zituen. Zundaketak biorubeen hegoaldean egin ziren eta haien oin-azaleraren%20ko eremua hartu zuten. Elizaren Ibiltokiarenaurrean komentuko hormaren lerroa luzatzen dutenatzealdeko fatxadeetatik abiatu ziren zundaketak; zan-ga laukizuzenak egin ziren bi kasuetan, oinaren luzeran,5,58 m2-ko eremua (1,78 x 3,14) hartu zuen A zunda-ketak eta 12 m2-ko eremua (3 x 4) B zundaketak. Lurarkeologiaren aldetik antzua bertako harri naturala,kareharri-margak, kasu honetan agertu zen mailaraarteraino sakondu genuen zanga bakoitza, eta 5 eta 7unitate estrategiko bereizi genituen hurrenez hurren.

Agerian utziriko mailak aztertu ondoren, argi etagarbi esan dezakegu bi zundaketa horietan ez deladatu interesgarririk jaso, hala egituren esparruan nola

alta de la villa, que adems ha facilitado la apertura denumerosos pozos artesianos en el interior de las casasy restos de uno de ellos presente en el ngulo norestedel solar), y el hallarse embutido y cubierto por una capade arcillas producto de la erosin inferior y creacin desuelo, parecen haber sido las causas aparentes deese no registro o error de interpretacin.

En conclusin, creemos que el mtodo puede tenerutilidad y aplicacin en la deteccin y calibracin desedimentos enterrados, orientados a la prcticaarqueolgica, pero debe ponderarse su validez en ladeteccin de estructuras cuyas caractersticas deindefinicin geofsica respecto al entorno como hasucedido en nuestro caso zona 2, genera una ocul-tacin o camuflaje a las ondas, que impide una inter-pretacin correcta. Por lo tanto, estructuras comomuros de porte y lneas definidas, acumulaciones anor-males de sedimento y su localizacin, presencia dezanjas, etc, s son susceptibles de registro. Pero debeemplearse con cuidado o despreciarse para determinaraspectos menos evidentes, cuya versin fsica esmucho menos contrastable en el terreno en el que sub-yacen.

Fase II: Desarrollo de los sondeos arqueolgicos

Resultado de la Fase I, fue la seleccin de sieteespacios del enclave, en el conjunto de los cuales sehan practicado un total de doce sondeos identificadoscon las letras A a la L, respetando el orden cronolgicoen el que fueron intervenidos, cuyos resultados resumi-mos a continuacin.

Sondeos A y BSe trata de dos viviendas adosadas (en origen un

nico solar, posteriormente compartimentado), alinea-das entre la Calle de Arriba (fachada principal) y elPaseo Lehendakari Agirre (antes Paseo de la Iglesia,donde se alza la fachada zaguera). Son los solares N4 y N 6 de la Calle de Arriba. En este caso, adems delobjetivo general, se pretenda arrojar luz sobre unacuestin especfica: el carcter de ncleo amurallado,donde la estratgica situacin del solar (entre el murodel Convento de Sta Clara y la alineacin con el teste-ro de la Iglesia parroquial), animaba a obtener resulta-dos de inters. Los sondeos afectaron al 20% de lasuperficie en planta de las dos viviendas, en el extremosur de ambas, partiendo de las fachadas zagueras que,frente al Paseo de la Iglesia, prolongan la alineacin delmuro del convento. En ambos casos se practicaronzanjas rectangulares, longitudinales a la planta, de 5,58m2 de superficie para el sondeo A (1,78 x 3,14) y de 12m2 (3 x 4) para el B. En ambos la profundidad de la cataha venido determinada por la localizacin de sueloestril desde el punto de vista arqueolgico, en estecaso, la roca natural del terreno, tipo marga caliza,identificndose en total 5 y 7 unidades estratigrficasrespectivamente.

El anlisis de los niveles exhumados nos permiteconcluir para ambos sondeos la inexistencia de hallaz-gos de inters, tanto en el mbito de estructuras como

23

materialenean (gutxi eta aro modernokoak). Ez zen ErdiAroko arrastorik azaldu, lur arrasean utziko baitzutenmaila hori ondoko jarduerek. Kontuan har dezagun harrinaturalaren maila ere beheratu zela jarduera haietan.

Lanean hasi ginenean Erdi Aroko harresiaren hon-dakinak aurkitzeko genituen itxaropenei dagokienez,emaitzak ez dira positiboak izan, aurkituriko hormaketxearen zimentazio-sistemaren hondakinak baino ezbaitira. Zimentu hauek hona hemen, agian, zergatikgaratu ziren metro beteko goratasunean hiria sortuondoren hegoaldeko mazelan, jatorrizko hiri-zoruareneremua zabaltzeko, egin zen terrazari eusteko erabilikozituzten.

C eta D ZundaketakBeheko Kaleko 1. etxebizitza, kale horren eta Hiriko

Atearen ondoko aldearen arteko maldan dagoena.Aurrealdean, alde nagusian, hiru solairu ditu, eta laualboko aldean; Hiriko Ateko kaletik sarrera duen erdiso-to batek ematen dio soluzioa desnibelari. Aurrekoanbezala, kokalekua izan zen kasu honetan ere zundake-ta proposamenerako arrazoi nagusia (Beheko kalearenkanpoaldeko etxaldearen ertza da) eta ongi gogoaneduki genuen gainera etxea aurreko horma sendobaten hondakinen gainean eraiki zela. Aipaturiko erdiso-toaren barnean ikus daiteke horma horren atal bat. Hor-ma hura berezia zen itxura eta garapenaren aldetik, etabaloratu ere egin genituen dokumentazio fasean bilduri-ko datuak: XVIII. mende bukaeran eraikiko zuten etxeaeta zuzeneko erlazioa edukiko zuen eraikuntza horrekharresiaren bi aldeetan egin ziren orube-erosketabatzuekin. Espektatiba hauek guztiz indartu zituen geo-radarrez eginiko miaketak, oinean anomalia batzukzehaztu baitzituen. Anomalia horien ezaugarriei errepa-ratu eta gero (neurriak, sakonera, e.a.) halako zailtasunikgabe jar zitezkeen harremanetan egitura haiek BerazakoAldapan, lerrokadura berean, sumatu ziren bestebatzuekin, eta gainera, segitu egiten zuten egitura haiekGoiko Plazan barrena: hiria Mendebaldetik ixten zuenharresi-atala osatzen ote zuten egitura hauek?

Bi zundaketen kokagunea zehaztu genuen. Lehena,C zundaketa, erdisotoan egin zen (2,55 x 1,50), arestianErdi Aroko hondakintzat har zitekeen hormatzat mugazuela Ekialdetik. Bigarrean, D zundaketa, behe oinean,hau da, etxeari aurrealdetik sarrera egiten dion oinean,egin zen 6,5 m2-ko eremua hartuz (2,70 x 2,40). Zabal-du egingo genuen ondoren, lanen jardueran zehar.

Hiru unitate estratigrafiko bereizi genituen lehenzundaketan eta, nabarmentzeko moduan, behera eto-rritako enkatxo baten hondakin apur batzuk aipa geni-tzake. Erdi Arokotzat har litekeen hormaren ondoanagertu ziren, azpiko zoruko kareharri-margaren gai-nean, eta harresiaren hondakinak dira seguruenik.

D zundaketan agerian iutzi ziren 15 unitateetatik 3dagokie beste hainbat zoru motari. Hor ditugu 2. U.E.a(kareharrizko lauzak, elkarren ondoan ezarriak, angelu-zuzenak eta neurri handi samarrekoak), 6. U.E.a (harriz-ko enkatxo irregularra, C zundaketan aurkiturikoarenantzekoa), eta 8. U.E.a (lau zutoin-oinarriren hondaki-nak, zuloak handi samarrak eta zoru naturalean eginak).

de materiales (escasos y modernos). No se documen-t resto alguno del depsito medieval, que parecehaber sido arrasado en actuaciones posteriores, en lasque se ha llegado incluso a rebajar el nivel del suelonatural del terreno.

En cuanto a la posible localizacin de restos de lamuralla medieval los resultados no han sido positivos,interpretando los muros localizados como restos delsistema de cimentacin de la casa, al tiempo que ysto puede justificar su desarrollo en altura de casi unmetro servira de contencin del nivel de aterraza-miento que en poca posterior a la fundacin de la villase practic en la ladera sur, ampliando el original suelourbano.

Sondeos C y DVivienda N 1 de la Calle de Abajo, dispuesta en

pendiente entre la citada calle y la zona de la Puerta dela Villa, de tal forma que presenta en la fachada princi-pal tres alturas y en la lateral cuatro, resolviendo el des-nivel con un recinto de semistano al que se accedepor la calle Puerta de la Villa. Tambin en este caso laubicacin fue determinante en la propuesta de sondeo(extremo de la manzana simple externa de la calle deAbajo) y adems el inmueble se construy sobre losrestos de un potente muro anterior lienzo visible en elrecinto de semittano arriba referido, de singularaspecto y desarrollo, a lo que se unan los datos reuni-dos en la fase de documentacin posible fechacinde la casa a fines del XVIII y relacin con la compra desolares a ambos lados de la muralla. Estas expectati-vas venan reforzadas por los resultados de la prospec-cin con georadar, que sealaba en la planta una seriede anomalas cuyas caractersticas (dimensiones,profundidad, etc) parecan coincidir con otras detecta-das en la calle Cuesta de Beraza, con las que estaranadems alineadas, y que tendran continuidad en lapropia Plaza de Arriba: estas estructuras definiran lalnea de cierre de la muralla en el lado Oeste de la villa?

Se estableci la apertura de dos sondeos. El prime-ro o C, se practic en el semistano (2,55 x 1,50), limi-tando al lado Este por el muro al que antes se aludacomo posible resto medieval. El segundo o D se practi-c en la planta baja, de acceso directo desde la fachadaprincipal, de unos 6,5 m2 (2,70 x 2,40), posteriormenteampliado en el curso de ejecucin de los trabajos.

El primer sondeo arroj 3 unidades estratigrficasen la que slo destaca la presencia residual de unencachado en declive, inmediato al muro que supone-mos medieval e identificamos como restos de la mura-lla, ejecutado directamente sobre la margo-caliza blan-da del subsuelo.

En el sondeo D, de las 15 unidades exhumadas, 3de ellas correspondientes a diversos suelos, destacare-mos la U.E.2 (losas calizas de piedra ajustadas, rectan-gulares y de buen tamao), la U.E.6 (encachado irregu-lar de piedra, similar al hallado en el sondeo C), y laU.E.8 (conjunto de restos de cuatro agujeros de postede buenas dimensiones practicados en el suelo natu-ral).

24

Maila hauen kokaleku estratigrafikoari esker, halakokronologia erlatiboa zehaztu ahal izango genukeenarren, betegarri arkeologiko honetan aurkituriko mate-rialak hain dira urri eta eskasak non guztiz zaila baitadokumentaturiko unitate horien data finkatzea. Halazere, garbi dago 6. U.E.ko enkatxoa egungo etxea bai-no lehenagokoa dela, eta oin honetako zorua lauzazatondurikoaren, jatorrizko zoruaren, maila berbereanzegoela (XVIII. mende bukaerakoa edo XIX. mendehasierakoa, seguruenik). Ez dirudi, bestalde, zutoinakoinarritzeko zuloak egungo etxeari dagozkionik, eratzenduten eremuak ez baitu egun inolako zentzurik; jardue-ra edo egitura ilaun edo behin-behineko baten aztarnakgenituzke, kontuan harturik, zuloen tamainari errepara-tu ondoan, nolako neurriak izango zituzten zutoinak.Beste daturik ez dugularik, ferratoki tradizional batenaztarnen aurrean gaudela esan genezake, antzekotasu-nak baitaude eraikuntza molde horien ohiko neurri etaegokitze moduarekin. Dokumentazioak hein bateanberresten digu hipotesi hau Hiriko atearen kanpoaldeansutegiak eta burdina lantzeko egitura batzuen berriematen baitu gutxienez XVIII. mendetik, Goiko Zelaikoherri lurretan hain zuzen ere.

E ZundaketaErdiko Kaleko 39. orubeko etxebizitza baten bar-

nean egin zen zundaketa hau. Lurzati erregular bat daorubea, bi eraikinez osatua: hiru solairuko etxe bat etaharen azalera ia erdian ageri den erdisotoa, estrata edoerreka baten norabidean luzatzen dena. Bigarren sarre-ra du alde honetan etxeak. Premiazko jarduera aurrei-kusi zen alde honetan (eraberritze lanei ekin nahi zioten

Aunque la posicin estratigrfica de estos nivelespermite otorgarles una cronologa relativa, la prcticaausencia de hallazgos materiales de entidad en esterelleno arqueolgio, por otra parte de escasa potencia,dificulta la datacin de cada una de las unidades docu-mentadas. Apuntaremos sin embargo, que el encacha-do o UE.6 es anterior a la actual vivienda, y el suelo ori-ginal de esta planta debi coincidir con el de las losas(posiblemente fines XVIII-p XIX). Tampoco los agujerosde poste parece que puedan ponerse en relacin conel inmueble. Descartamos en principio que sean restosde una anterior compartimentacin de la vivienda, yaque delimitan un recinto impracticable, y que sean ves-tigios de una actuacin o estructura efmera o decarcter provisional, dado el tamao y la envergaduraque debieron tener los postes, a juzgar por las dimen-siones de los huecos. A falta de otros datos, barajamosla posibilidad de que se trate de restos de un potro deherrar tradicional, con cuyas dimensiones regulares ydisposicin puede ofrecer similitudes y que vendra enparte corroborado por la documentacin, que nos indi-caba la presencia en la zona exterior de la puerta de lavilla, de fraguas y estructuras de manipulacin de hie-rro al menos desde el siglo XVIII, sobre terrenos comu-nales del Campo de Arriba.

Sondeo EEfectuado al interior de una vivienda, N 39 de la

Calle de Enmedio, parcela regular y alineada dentro dela manzana doble, ocupada por una casa de villa detres alturas, ms semistano, desarrollado hacia lacalleja o albaal en menos de la mitad de su superficie,en la que dispone de un segundo acceso. Adems deplantearse como urgencia (deseo de los propietarios de

25

Hirigune Historikoko orubeen ebaluazioa, ehunekotan. Evaluacin porcentual de los solares del Casco Histrico.

lehenbailehen jabeek), eta bazuen berezitasun bat:neurtu beharreko etxalde interesgarria zen inolaz ere,zoruaren gaineko estratigrafiari buruz eginiko azterke-tan zehaztuak baitziren haren fatxadan XVII. mendebukaerako eraikuntza-hondakinak eta frogatu izan bai-tzen multzoa goitik behera eraberritu zutela XIX. mendeerdialdean edo amaieran.

Zanga bat ireki zen erdisotoan, Beheko kalerantzluzatzen den beste erdisototik bereizten duen errekaedo gandolaren ondoan. Zanga angeluzuzen bat irekizen etxeko oinaren luzeran, 2,10 m luze eta 1,80 mzabal, eta emaitzak ez ziren batere positiboak izan. Hiruunitate baizik ez ziren zehaztu eta 3.a izan zen, agian,interesgarriena: jatorrizko etxearen atzealdeko horma-ren arrasto bat izan liteke (XVI. m.). Arrazoizkoa dirudihipotesi honek, kontuan hartzen badugu eraberritze langarrantzitsu batzuk egin zituztela, XIX. mende bukaeranseguruenik (zerra mekanikoaren bidezko zurgintza-lanak ageri dira egungo barne-egituran), eta haietanukuilurako gune bat zehaztu nahi izan zutela atzeal-dean, maila beherenean; halatan, aurreko hormarenalde bat hustu eta beste sarrera bat egin zuten kaletik,erreka edo gandolara ere irteera bat egokituz.

Honez gainera, kaleko sarrera aldean zoru-geruzamehe bat dago, baina jabeek inolaz ere nahi izan duteerrekarriz eginiko enkatxoari bere horretan eutsi (ez dubere datazioa zehaztuko ligukeen elementu adierazko-rrik) eta ezin landu izan dugu. Kontuan hartu beharradago etorkizunen ez dela aldatuko eta, nolanahi ere,azterketarako eskainiko zigun eremua oso txikia izangozen, ez genuela lurzatiak bereizten dituzten egituretara(mehelinak) hurbiltzeko aukerarik izango, oso egoeratxarrean baitago mendebaldeko horma (ondoko etxebi-zitzarekin partekatzen dena) eta erdisotora jaisten direneskaileren baoa ekialdeko horman dagoelako (sarrerahura ireki zenean, joan den mendean seguruenik, galduzen erregistro hura).

F eta G ZundaketakHonako muga hauek ditu orube honek: Erdiko

Kalea, gandola, 8. eraikina eta, Mendebaldean, besteorube huts bat, metalezko hesi batez inguratua. Erdikokaleak egiten die sarrera bi orube horiei. Zera zuen oru-be honek interesgarria: hiriaren barne banaketaren egi-turarekin hertsiki erlazionaturiko alderdi batzuk, kontuanharturik lurzatien banaketa horren ulerpena ilundu egi-ten zutela hau bezalako orube hutsek (gogoan har bedihustutze garai hori oso luzea izan dela, ehun urte bainogehiagokoa, kasu batzuetan).

F zundaketak 10 m2-ko eremua hartu zuen (5 x 2)eta kalearen lerrokaduraren paraleloan egin zen, zangabatez. Esparru honen barneko elementutzat hartu zenkalea hego-ekialdeko puntu zehatzaren erreferentziaeskaintzen baitzigun; izan ere, kalearen luzerako gara-penak Goiko kaleko lurzatien banaketan dokumentatu-riko aldaketa bat (bi etxe beren mehelinarekin) adieraz-ten zigun, eta aldaketa horrek orube honekin zuzenekoerlazioa izango zuela aurreikusi genuen. Era berean,hantxe zegoen geo-radarrak alde horretan salatu zigunanomalia bakarra, hodi bat itxuraz.

proceder a obras de reforma), era una de las manzanasque poda resultar de inters calibrar, toda vez que elestudio de estratigrafa emergente haba permitidodocumentar restos constructivos en fachadas datablesa fines del XVII, con una potente reforma de conjuntohacia mediados/fines del XIX.

Se practic una zanja en la planta semistano, jun-to al ingreso abierto a la calleja o albaal que la separade su correspondiente hacia la calle de Abajo. Zanjarectangular, longitudinal a la planta de la vivienda, conunas dimensiones de 2,10 m de largo x 1,80 m deancho, cuyos resultados fueron desalentadores. Seidentificaron apenas 3 unidades, de las que la ms inte-resante pueda ser la 3, que quiz corresponda a lahuella del muro trasero del inmueble original (siglo XVII),hiptesis que nos parece razonable si tenemos encuenta que, probablemente a fines del pasado, sepractic una amplia reforma (carpintera de sierramecnica en la actual estructura interna) y que se pre-tendi conseguir un espacio destinado a cuadra en lazona trasera, al nivel ms bajo, para lo que fue necesa-rio desmontar parte del muro y crear un nuevo acceso,directo desde la calle y con salida hacia el albaal ocalleja.

Igualmente, en la zona de ingreso desde la calle,con una breve presencia de firme, el inters manifesta-do por los propietarios de conservar el encachado decantos de ro (sin dibujo expresivo concreto que preci-se su datacin) ha desaconsejado su remocin, habidacuenta de que adems no ser en el futuro alterado yque su superficie de anlisis sera muy pequea y noera posible acercarse a las estructuras de parcelacin(medianiles), por el precario estado en que se encuen-tra el muro oeste (compartido con la vivienda inmedia-ta) y la presencia del hueco de escaleras de descensoal semistano en el del este (cuyo registro desaparecial abrirse dicho acceso, posiblemente en el siglo pasa-do).

Sondeos F y GSolar vaco, delimitado por la Calle de Enmedio, el

albaal, la construccin N 8 y al oeste por un segun-do solar vaco, vallado con estructura metlica, amboscon acceso como ste desde la calle Enmedio. Su inte-rs especfico radicaba en a cuestiones relacionadasfundamentalmente con la parcelacin interna de la villa,en parte desdibujada por la desocupacin a vecesprolongada y con antigedad de ms de una centuriade determinados solares como ste.

El SONDEO F, de 10 m2 (5 x 2), se ejecut en zanjaparalela a la alineacin de la calle, cuya ubicacin den-tro del recinto obedece a hacerla coincidir materialmen-te con un punto exacto del ngulo sureste, de tal formaque en su desarrollo longitudinal coincidiera con uncambio de parcelacin (dos casas con su medianera)documentado en la calle de Arriba, cambio que, a prio-ri, poda tener su contrapunto o correspondencia eneste solar. Igualmente, coincida con la nica zona en laque el georadar haba manifestado la presencia de unaanomala, interpretada como una posible tubera (?).

26

Betegarriko lehen unitateak agerian utzi eta gero,horma baten hondakinak agertu ziren metro betekosakoneran. Paramentu honen piezak bertako kareharriz(5. U.E.) eginak ziren eta horma kataren ardatzarenluzeran garatzen zen (ekialde-mendebalde). 1,70 mluze zen dokumentaturiko tartea, 0,60 m ingurukozabalera zuen eta altxaeraren alde bat ageri zuen. Lurnaturalaren gainean eraikia zen horma, bertako malda-ra egokitua, halako eran non harri-ilara bat gehiago bai-tzuen mendebaldean (hiru ilara guztira; gune honetandago harri naturala sakonen). Behe Erdi Aroko hiruzeramika zati agertu ziren ondoan. Halatan, Erdi Arokomaila baten aztarnen aurrean geundeke aurkiturikoarrasto zaharrenak izango lirateke hauek, zalantzarikgabe eta, besterik gabe, aro modernoko betegarri lodibat dago haren gainean. Bi datu hauek nekez erantzundiezaiekete hasieran eginiko galderei; nolanahi ere, egi-tura bat eta hari loturiko materialak batera agertu direnlehen kasuaren aurrean gaude, XVI. mende aurrekokronologia batean gainera, eta data hori da hiri mul-tzoan maizenik ageri den post quem.

G zundaketa aurrekoaren osagarri gisa egin zen. Bihelburu izan zituen 1 x 1 metroko eremua hartu zuenbigarren interbentzio honek: hautemaniko horma espa-rruaren beste ertzetik (hego-mendebaldetik) luzatzenzen ikustea eta orubearen aurrealdean beste itxituramota bat zuen lur-zerrenda zundatzea. Izan ere, itxiturahori guztiz bestelakoa zen gainerako egituraren aldean,eten egiten zen bertan zementuzko zoladura eta,horrenbestez, jabetza hutsik zegoen hirugarren eremubatera zabalduko zuten. Aurreko katak eskainitakoarenantzeko sekuentzia agertu zen hemen ere, antzekoakziren sakonerak, baina ez zen inolako eraikuntza egitu-rarik azaldu.

H, I eta J ZundaketakBeheko kaleko orube hustua, kaleko 2. etxearen eta

Mirafloresko kantoiaren artean, alde laburrei dagokiela-rik, eta Beheko Kalearen eta etxaldea bereizten duenarteka edo errekaren artean, alde luzeetan. Espaziohonen kasuan, hutsik luzaroan egon delakoan geun-den, Erdi Aroan kolonizaturiko esparruaren garaietatikagian. Hau guztia benetakoa zen eta, areago, geo-radarrak espazio honetako anomaliei buruz eskainitakoemaitza negatiboa baliagarria zen ala ez frogatzea zengure lehen helburua, hala orubea etorkizuneko inter-bentzioetatik at uzteko nola, era berean, frogatu dugunzundaketa ez arkeologiko orokorraren araberakometodoaren balioa neurtzeko.

Orubearen neurriak kontuan harturik, hiru kataangeluzuzen handi egin genituen elkarren ondoan, zun-daketa fidagarria izan zedin. Ipar-mendebaldeko ange-luan egin genuen lehena, orubearen erdigunean biga-rrena eta hego-ekialdeko ertzean hirugarrena. Erretro-hondeagailu bat erabili genuen zundaketa honetan.

Oso antzeko sekuentzia estratigrafikoa azaldu zenhiru zundaketetan, F eta G katetan dokumenturikoeneitekoa gainera, oraingo honetan sedimentuak lodia-

Exhumadas las primeras unidades de relleno, entorno a 1 metro de profundidad aparecieron restos deun muro, paramento cuyas piezas constructivascorrespondan a piedra caliza de la zona (U.E.5), longi-tudinal respecto al eje de la cata (este-oeste). El tramodocumentado tena una longitud de 1,70 m, unaanchura media de en torno a 0,60 m y conservaba par-cialmente algo de su alzado. Construido directamentesobre el terreno natural, se adaptaba a la inclinacin deste, de tal forma que presentaba una hilada ms en sumitad oeste (tres), al hallarse en este punto la rocanatural a mayor profundidad; asociados a l, aparecie-ron tres fragmentos de cermica bajomedieval. Puedetratarse por tanto de restos de un nivel medieval sinduda lo ms antiguo de lo que hemos localizado,sobre el que sin solucin de continuidad se sita unespeso relleno artificial de poca moderna, dos realida-des que mal pueden dar respuesta a las preguntas queinicialmente nos plantebamos, si bien se trata del ni-co caso en el que la presencia de una estructura ymateriales asociados, sealan una cronologa anterioral siglo XVI, que es la post quem ms habitual en elconjunto del enclave urbano.

El SONDEO G se ejecut como complemento alanterior, una segunda intervencin, de 1 x 1 m, pararesolver dos cuestiones: comprobar si el muro detecta-do poda tener continuidad al otro extremo del recinto(suroeste), y sondear una franja del solar que manifes-taba un cierre delantero distinto, en clara discordanciacon el que limita el resto, y una interrupcin del solea-do de cemento, lo que poda indicar la ampliacin de lapropiedad a partir de un tercer y ltimo lote desocupa-do. Repiti una secuencia similar a la cata anterior, conprofundidades aproximadas, si bien no permiti docu-mentar estructura constructiva alguna.

Sondeos H, I y JSolar vaco de la calle de Abajo, delimitado por la

casa N 2 de la calle y el cantn de Miraflores para losextremos cortos, y la calle Abajo y la calleja de separa-cin de la manzana en sus lados largos. En relacin aeste espacio tenamos la hiptesis de su prolongadadesocupacin, quiz afectando a la propia coloniza-cin del recinto definido en poca medieval. Demos-trar si sto era cierto, e incluso comprobar que la apre-ciacin negativa del geo-radar en este espacio respec-to a anomalas resultaba til, eran dos de los objetivosprioritarios, tanto para descartar o no el solar en futu-ras investigaciones como para, igualmente, ponderar lavalidez del mtodo de sondeo general no arqueolgi-co que hemos probado.

Dadas las dimensiones del solar, para que el son-deo resultase efectivo, se decidi practicar tres gran-des catas rectangulares, dispuestas escalonadamente:una en el ngulo noroeste, la segunda prcticamenteen el centro del solar, y la ltima en la esquina o cua-drante sureste, recurriendo para su apertura a unaretroexcavadora.

La secuencia estratigrfica result muy parecida enlos tres sondeos efectuados y similar a la que docu-mentamos en las catas F y G, aunque en este caso

27

goak ziren arren (H eta I zundaketetan). Espazio hone-tako interbentzioan orubearen lehen okupazioarenaztarnak (mehelinak, tabike-lerroak, eraikuntza-honda-kinak, okupazioaren aztarnak) agertzea esperogenuen arren, ez zen molde horretako elementurik azal-du hiru zundaketetan: zeramika-hondakin batzuk etalerrokadura xinple bat (hormatxo bat?) baizik ez geni-tuen atzeman. Aurreko orube-banaketaren arrastoaizan liteke hormatxoa, baina ez dirudi eraikuntza ele-mentu esanguratsu baten hondakina denik.

Honez gainera, aipagarria da, alde beherenean,kaletik hurbilen dagoen aldean hain zuzen ere, lurantzua (harri naturala) gutxienez metro eta erdi goradagoela bidearen gainetik (geo-radarrak egina zuenohar hau, gainazaletik metro eta erditik sakonagodagoen sedimentuaren itxura uniformea salatzerakoan).Gauzak hala izanik, alde batera utzi beharra dago aldehartan nolabaiteko munta zuten eraikinak, etxeak esatebaterako, bazirelakoa, ezin gaindituko baitzuten bidepublikotik sarrerako zorura dagoen aldea. Gainera, zun-daketa bakoitzean, argiro zehaztu da arrokaren garape-nean nabarmentzen den desnibela, xumea den arren.Areago, kale aldeko itxitura-hormak oso itxura unifor-mea, gora-beherarik gabea, du oro har, zulo txikibatzuk han eta hemen, euri-uren drenaiarako eta subs-tratuaren hezetasunaren hustubiderako.

K ZundaketaUdaletxe Zaharraren atzealdeko artekan egin zen

zundaketa hau. Bi metroko zabalera du espazio honekmiaturiko aldean (metro eta erdi luze da haren sarreraertzetik). Gune honen zorua irregularra da eta aldebatera utzi behar izan zen ur beltzen eta euri-uren erre-gistro-estolda bat, udaletxea eta ondoko ortua bana-tzen dituen hormaren ondoan. Kasu honetan, substra-tu arkeologikoaren sendotasuna eta Udaletxea etamojen ortua bereizten zituen murru edo harmailarenezaugarriak aztertu nahi genituen. Lanak hasi, betega-rri-maila batzuk atzeman eta estolda-erregistroak lekuzaldatu eta gero, bertan behera utzi genuen zundaketa,itxaropen gutxi sorrarazteaz gainera, 50 cm-ko sakone-ran azaldu baitzen angelu batean (herriko etxearenondoan) harri naturala.

L ZundaketaGoiko Plazan egin zen zundaketa, 2 zenbakiko

etxearen aurrean, sarrera egiten dion ataripearenondoan. Plaza Erdi Aroko hiriaren lehen zabaldian eginzen, Ortiz de Molinillo dorrea (egungo hoteleko dorrea)eta ondoko jauregitxoa aintzat hartu eta gero. XIX. men-dean kolonizatu zuten harresiz kanpoko espazio haueta mende haren erdialdean hasi ziren lehen etxeakeraikitzen bertan, merkatuko teilapeen ordea arian-arianharturik. Erdialdeko zabalgunea, 1. eta 7. etxeenartean, Lehendakari Agirre Ibiltoki aldera lerratzen damalda apal batean, eta Moja Agustindarren Komentukomurruak eta alboko itxitura-hesiak eratzen dute ekialde-

registrando una mayor potencia de sedimento (para lossondeos H e I). Aun cuando de la intervencin generalen este espacio caba esperar evidencias de una primi-tiva ocupacin del solar (medianeras, tabicajes, restosconstructivos y de ocupacin...), podemos concluirpara los tres sondeos una clara ausencia de elementosde esta ndole: apenas unas cermicas y una alienacinsimple (murete?) que pudiera ser una pequea muestrade parcelacin anterior, pero no parece probable quese trate de un elemento constructivo de porte.

Se da adems la circunstancia de que, cuandomenos, la localizacin de suelo estril (roca natural) enla zona ms baja y prxima a la calle, se encuentra auna cota de un mnimo de 1,5 m sobre la cota del vial(observacin que el geo-radar haba manifestado en launiformidad del sedimento por debajo de 1,5 m a par-tir de la superficie), circunstancia sta que invalida laconsideracin de la existencia de construcciones deentidad y habitables, ya que salvar la distancia con elsuelo de acceso desde la va pblica resultara enextremo improbable. Adems viene apoyado en elhecho de que el suave desnivel que cabe suponer enel desarrollo de la roca natural, conectando el hallazgorespectivo en cada cata, resulta bastante razonable.Incluso, el muro de cierre externo desde la calle, conpequeos huecos de drenaje para aguas pluviales ydescarga de humedad del substrato, mantiene tambinuna regular factura general, sin apenas discordancias.

Sondeo KEfectuado en la calleja que discurre por la trasera

del Ayuntamiento Viejo, se trata de un espacio de ape-nas 2 m de ancho en la zona prospectada (su accesodesde la esquina tiene 1,5 m). En este espacio, de sue-lo irregular y evitando la presencia de una alcantarilla deregistro de aguas sucias y pluviales, junto al muro deseparacin de la casa consistorial y la huerta adyacen-te. Intentbamos determinar en este caso, tanto lapotencia del substrato arqueolgico como la naturale-za del muro o escalonamiento que se apreciaba eneste lugar, como separacin entre la huerta de lasmonjas y el propio Ayuntamiento. Apenas iniciados lostrabajos, y detectados diveros niveles de relleno y tras-lado de los registros de alcantarillado, se procedi alabandono del sondeo por las pocas expectativas querevelaba y la manifestacin de roca natural en uno delos ngulos (junto al consistorio) a una profundidad deapenas 50 cm.

Sondeo LSe llev a cabo en la Plaza de Arriba, frente a la

casa numerada como 2, inmediato al soportal de acce-so a la misma, plaza que corresponde al primer ensan-che de entidad que recibi la trama medieval, excusa-da la presencia de la torre de Ortz de Molinillo (actualtorre del hotel) y su palacete anejo. Colonizada a lolargo del siglo XIX, este espacio extramuros recibi lasprimeras edificaciones mediada la centuria, sustituyen-do progresivamente a las tejavanas del mercado. Laexplanada central, limitada por las casas nmeros 1 al7, presenta un suave declive hacia el Paseo Lehenda-kari, y se define al lado este por la presencia de la tapia

28

ko muga. Adokinez atondua dago gaurko egunean,mende honetako 1980. hamarraldian eginiko obrenondoan.

Geo-radarraren bidezko miaketak anomaliabatzuk atzeman zituen alde honetan, Berazako Alda-pan eta Beheko kaleko 1. etxean erregistraturikoenantzekoak, iparralde-hegoalde norabidean, eta ErdiAroko gotorlekuaren aztarnak izan zitezkeen beraz. Hiriesparrua Mendebaldetik itxiko zuen harresialdearenaztarnak, murruaren hondakinak edo hustu ondokoarrastoa, izango ziren kasu honetan. 2,5 x 2 m-ko zan-ga bat ireki zen erregistraturiko anomalia haien izaeraeta ezaugarriak zehazteko.

Zundaketa honen eamitzak ez dira, oro har, batereesanguratsuak izan, miaturiko aldean ez baita materia-lik edo egiturarik agertu. Zera da, agian, lortu dugundatu interesgarri bakarra: alde honetako betegarriarenlodiera handiagoa da eta, konposizio aldetik, guztizbestelakoa Iberdrolaren energia Udaletxe Zaharreraeramateko obretan zehaztu dugunaren aldean. Kasuhonetan, buztin oso garbi agertzen da eta ez horren-besteko lodieran, baina ez da katan ugari ageri zirenkareharrizko bloke erregularrik azaltzen. Halatan, iraga-nean murru bat edukiko zuen zulo edo zanga batenbetegarriaren aurrean geundeke kasu honetan: erai-kuntzarako materiala erretiratuko zituzten oraingozzehazta ez dezakegun garai batean.

Zera da arazoa, katan inolako aurkikunde materialikegin ez denez eta lorturiko sekuentzia estratigrafikoaoso apala denez, ezin berretsiko dugu garai bateanharresia hor zegoela edo Beheko kaleko 1. orubeanatzeman dugun hormarekin bat egin arte luzatzen zela.Oraingoz ez dakigu betegarria harresiaren ondokolubanarro edo sohorna txiki bati dagokion ala ez ele-mentu hau oso erabilia izan zen, altueran gotortzen bai-tzuen defentsarako horma, kostu handiak eskatzenzituena; ez dakigu, bestalde, Aiaratarren dorretxeare-kin lotu behar dugun ala ez (plazako alde honetan, ipar-ekialdean, egongo zen dorretxe hau hain zuzen ere),edo, aitzitik, azken gerra karlistan auzokoei defentsara-ko Vivancoko dorrearen ondoan, dokumentazioakdioen bezala, hau da, egungo hoteleko dorrearenondoan, gure ustez egin arazi zieten lubanarroarenarrastoak ote diren ala ez.

Konklusio OrokorrakZera da, oro har, Artziniegako substratu arkeologi-

koaren gainean atera dezakegun lehen konklusioa,pobre samarra dela alegia, eta urri azaldu direna aztar-na horiek hustu eta laborantza lanetarako berrerabiltze-ko bete diren orubeetan edo eraikuntza berriarenzimentazio beharrei begira landu diren orubeetan azal-du dira. Dokumentazio eta arte-historia azterketarenfasean eginiko behaketa-lanen ondoren, eremuko harrinaturala beheratzeko joera nagusitu zela ikusi genuen:lur-maila artifizialak itxuratu ziren eta lan egiteko molde

y muro de cierre lateral del Convento de las Agustinas.En la actualidad se encuentra totalmente adoquinada,con piezas y elementos que fueron repuestos por com-pleto en la dcada de los 80 del presente siglo.

La prospeccin geo-radar indic en este zona unaserie de anomalas que parecan reunir las mismascarctersticas que otras registradas a lo largo de laCuesta de Beraza y la casa N 1 de la Calle de Abajo,dispuestas siguiendo la misma alineacin en direccinnorte-sur, lo que en principio poda sugerir la presenciade evidencias relacionadas con la fortificacin medie-val, en este caso de la lnea que presumiblementecerrara el recinto por el lado Oeste, bien fuese sta unmuro o la huella de su expolio. Para determinar su inte-rs y carcter se procedi a la apertura de la zanja, de2,5 x 2 m.

En conjunto, los resultados del sondeo en esteespacio han sido poco o nada elocuentes, debido a lainexistencia de hallazgos y estructuras en la zonaprospectada. Quiz lo nico interesante radica en elhecho de que, precisamente en esta zona, el rellenomantiene una potencia superior y de distinta composi-cin a la que hemos observado con ocasin de lasobras de introduccin de la nueva lnea de energa deIberdrola al Ayuntamiento Viejo. En este caso la arcillase presenta limpia y con algo menos de espesor pero,sin duda, no se detectan los bloques regulares calizosque aparecen en la cata, razn por la cual no descar-tamos el hecho de encontrarnos ante el relleno de unhueco o zanja que en el pasado pudo ocupar un muroy cuyos elementos constructivos se expoliaron en sumayor parte.

El problema es que, dada la total ausencia dehallazgos materiales asociados a la cata y su escuetainformacin estratigrfica, mal puede aventurarse sicorrobora la presencia de una posible muralla desapa-recida que se desarrollaba longitudinalmente hastaencontrarse con el muro detectado en el solar n 1 dela calle de Abajo, si corresponde a un pequeo foso ocava inmediata a dicha fortificacin elemento stebastante comn y que ahorra mayor porte al lienzodefensivo, ms costoso en su ejecucin, si nos hablade restos de la misma ndole relacionados con la torrefuerte de los Ayala (que debe encontrarse precisamen-te en esta zona de la plaza, cuadrante noreste) o si, porel contrario, se refiere al foso defensivo que, con oca-sin de la ltima carlistada, parece que fue ejecutadoa vereda forzosa por los vecinos cercano a la torrede Vivanco, como se cita en la documentacin, y queidentificamos con la del actual hotel.

Conclusiones GeneralesEn lneas generales, la primera conclusin que

podemos establecer respecto al substrato arqueolgi-co de Artziniega es su relativa pobreza, slo paliada ensolares que han sufrido un fuerte relleno, bien porabandono y destino a labores agrcolas o bien pornecesidades de cimentacin de la nueva construccin.La observacin practicada durante la fase de docu-mentacin y anlisis histrico-artstico, pareca eviden-ciar una tendencia a rebajar la roca natural del terreno,creando escalones artificiales, tendencia que cobra

29

hori guztiz bideratu da azken biedo hiru mendeotan.Halatan, lan horien ondorioz ia erabat galdu dira, erasistematikoan, substratua eta erregistro guztiak, etaoso itxaropen gutxi dugu, horrenbestez, hiria sortuzeneko hiri-sarearen barneko eremu zabalean egingenitzakeen aurkikundeen aurrean.

Bigarrenik, elementu interesgarriak agertu dira Erdi-ko Kalean, F zundaketan, eta aurkeztu dugun panora-man egin beharreko salbuespena da hau inondik ere,hauxe baita Behe Erdi Aroko materialak eta egiturakbatera azaldu diren gune bakarra. Hau da, beraz,espektatiba gehien sorrarazten duen aldea. Aitzitik,aldez aurretik halako aukerak zituzten alde batzuetan(A, B, K, L zundaketak) lorturiko datuak guztiz partzia-lak eta ez esanguratsuak izan dira, eta negargarria izanda beste batzuen kasua (C zundaketa). Datu hauekguztiek berresten duten bezala, etxeak eta bizilekuakelkarren gainean ondozkatzeko praktikaren ondoriozeta horixe gertatu da Artziniegan, guztiz hustutzendira azpiko estratuak eta baliorik gabe geratzen dahorrenbestez helburu nagusi aurkikundeak agerianuztea duen arkeologia metodo tradizionala.

Bestalde, kultura materialaren alorrean eginiko aur-kikunde gehienak oso kronologia hurbilekoak dira, osogutxitan jotzen dute XIX. mendetik harantz. Zera esannahi du honek, behin eta berriro nahasi direla depositueta betegarri guztiak. Honez gainera, agerian azaltzenzaigu harri naturala egungo hiriguneko leku askotan(orube hustuetan, Goiko kaleko alde batean, etxeenarteko arteka edo erreketan, edo etxeen atzealdeetakogandoletan, eta abar) eta horren eraginez oso urria dalantzeko dauzkagun sedimentuen lodiera.

Oro har, ikusirik dokumentuek eta zorupeko arkeo-logiak zeinen argibide gutxi ematen diguten, alde bate-ra uzten baditugu azterketan espreski adierazitakoorubeak, askoz ere hiriaren iraganari, garrapenari, erai-kuntza-faseei eta koiuntura bereziei buruzko informaziogehiago emango digute seguruenik obren kontrolak etaetxeen eraberritze lanetan erabiliko den dokumenatziografikoak. Kontestu honetan, eraikinen estratigrafiaizan liteke emaitza hobeak eskainiko lizkiguketen bidee-tako bat.

Azkenik, azterlanean lorturiko datuak batera jarri etabeharreko datu-base informatikoa prestatu genuen.Besteak beste, arkeologiarren arloari dagokionez, oru-be bakoitzean bideratu beharko litzatekeen interbentzioarkeologikoari buruzko xehetasunak ematen dira. Honahemen zein kategoria bereizi diren:

INDUSKATZE LANAK: Ikerketa honetan balioarkeologikoak aurkitu diren orube eta aldeetan, inter-bentzio arkeologikoa interesgarritzat jotzen bada.

ZUNDAKETAK: Interbentzio honetan zuzenean iker-tu ez ditugun orube eta aldeetan, aukera interesgarriakeskaintzen badituzte. Zundaketen helburua da egonlitezkeen datuak egoki babestea.

KONTROLA: Zantzu batzuk kontuan hartu eta gero,etorkizunean egingo diren obra edo jardueren kontrola

fuerza y regularidad de prctica en los tres/dos ltimossiglos. Su consecuencia ha sido la casi total eliminacindel substrato y registro de manera casi sistemtica, loque hace concebir pocas esperanzas de hallazgos deinters en ms de la mitad de la superficie que consi-deramos dentro de la trama urbana planteada en po-ca fundacional.

En segundo lugar, concretamos la presencia de ele-mentos de inters en el solar de la calle de Enmedio,sondeo F, cuya excepcionalidad dentro del conjuntocasi el nico que ha presentado resultados asociadosde cultura material y estructuras adscribibles a pocabajomedieval, nos induce a considerarlo el de mejor yms claras expectativas de todos los sondeados. Porel contrario, espacios que a priori ofrecan posibilidades(sondeos A, B, K, L) han arrojado respuestas parcialeso poco expresivas, cuando no desalentadoras (sondeoC), y en buena medida han corroborado el hecho deque, en ocasiones, como sucede en Artziniega, existenprcticas de superposicin de habitaciones que confrecuencia arrasan los estratos subyacentes, invalidan-do el recurso al mtodo arqueolgico tradicional deexhumacin.

Por otro lado, la mayor parte de los hallazgos decultura material, son de una cronologa muy reciente,casi siempre no superando la centuria del XIX, con loque se redunda an ms en el hecho de que existe unaremocin importante de las acumulaciones. La superfi-cialidad que, adems, manifiesta la roca natural enbuena parte del actual casco (afloraciones en solaresdesocupados, en parte de la calle de Arriba, en los per-files de las callejas intermedias o albaales que separanlas zagueras, etc) no hace sino generar de nuevo unaausencia casi total de potencia sedimentaria en la quecentrar nuestros esfuerzos.

En general, y vista la parquedad de las expresionesdocumentales y arqueolgicas subyacentes, es msfactible, salvo en los solares expresamente sealadosen el estudio, que el recurso a controles de obras ydocumentacin grfica de reformas de inmuebles, pue-da arrojar ms luz sobre el pasado de la villa, su desen-volvimiento, etapas y coyunturas especficas, siendo laestratigrafa emergente una de las vas posibles deanlisis con mejores resultados.

En ltimo lugar, combinando los resultados obteni-dos en todo el estudio, se elabor la correspondientebase de datos informtica, en la que se sealan, entreotros extremos, y en lo que al aspecto arqueolgico serefiere, las propuestas de intervencin arqueolgicapormenorizada para cada solar, cuyas categorasseran las siguientes:

EXCAVAR: Solares o espacios cuya presuncinarqueolgica se ha podido confirmar en este estudio ycuya intervencin arqueolgica se presume de inters.

SONDEAR: Aquellos que no ha sido posible explo-rar directamente en el presente estudio, pero ofrecenindicios de inters que habra que comprobar para pro-teger adecuadamente sus posibles datos.

CONTROL: Solares o espacios en los que, tenien-do en cuenta un mnimo de indicios, debe plantearse

30

edo jarraipena orube eta alde batzuetan. Argiro zehaz-ten dira kontrol horren ezaugarriak erregistro-fitxan,Erregistro mota arloan hain zuzen ere.

INTERBENTZIOTIK KANPO: Hala geratzen diragure ustez arkeologiaren aldetik emaitzarik eskainiko ezdituzten aldeak eta orubeak, iraganeko obretan galdudirelako haien erregistro edo estratu arkeologikoak, edofase honetan zundatu eta datu interesgarririk eskaini ezdutelako.

Bestalde, honako datu hauek bildu dira erregistromota arlora: interbentzio motari buruzko xehetasunak,kronologia, erantzun beharreko aspektuak, e.a. Datuguztiak izango dira Artziniegaren garapen historikoarengaineko hipotesiari buruzkoak, gure iraganaren ezagu-tza hobetzeko.

A.1.2. Buradon-Gatzaga hiribildukoHistoria eta Arkeologia Azterketa (Bastida)

Belen Bengoetxea Rementeriak zuzendua.

Eusko Jaurlaritzak eta Arabarrik subentzionatua.

Hiribilduaren historia eta arkeologia azterketak elka-rren ondoko bi lan-fase aurreikusi ditu: leheneanhonen emaitzak azalduko ditugu lan honetan, harre-si-atal baten inguruko dokumentazioa, eta haren deli-neazioa eta irakurketa estratigrafikoa bideratu ditugu;bigarrenean, beharreko zundaketa arkeologikoak etalurzati eraikigarriei buruzko fitxak egingo ditugu. Planhau oso lan-baldintza zehatzetara mugatu behar izangenuen, zundaketa arkeologiko bat egin behar izan bai-kenuen Laurel kaleko orube batean, etxe bat eraberri-tzeko obrak hastear zeudelako.

en algunos casos, un control o seguimiento de lasobras o actuaciones que puedan ejecutarse en el futu-ro. Control cuyas caractersticas se expresan y explici-tan claramente en la ficha de registro, en el campoPresuncin del registro.

SIN CARGAS: Solares o espacios en los que la pre-suncin arqueolgica creemos que ya no se ajusta,normalmente debido a la eliminacin del registro oestratos arqueolgicos, bien por obras en el pasado obien por haber sido sondeados sin resultado de intersen la presente fase.

Por su lado, el campo presuncin del registro,contiene indicaciones sobre la frmula que debieraadoptar la intervencin, su posible cronologa o losaspectos a los que sera til diera respuesta, todo elloreferido a la hiptesis general de desarrollo histricoque hemos planteado para Artziniega, en orden amejorar el conocimiento de su pasado.

A.1.2. Estudio Histrico-Arqueolgicodel Casco Histrico de la villade Salinillas de Buradn (Labastida)Dirigido por Beln Bengoetxea Rementeria.

Financiado por el Gobierno Vasco y Arabarri.

El estudio histrico-arqueolgico de la villa se haplanteado en dos fases de trabajo sucesivas: una pri-mera, cuyos resultados adelantamos en esta ocasin,dedicada a las labores de documentacin, delineaciny lectura estratigrfica de un lienzo de muralla; y unasegunda, que comprendera la realizacin de loscorrespondientes sondeos arqueolgicos y la elabora-cin de las fichas de proteccin arqueolgica de cadauna de las parcelas edificatorias. Esta planificacin setuvo que adaptar a unas circunstancias muy concretas,ya que nos vimos obligados a realizar adems, un son-deo arqueolgico, en un solar de la calle Laurel en elque iban a tener lugar las obras de rehabilitacin de unedificio.

31

M Jos Torrecilla y Marta Zabala.

In the first phase of the Historical-archaeological study of the Old Quarter of the town of Salinillas de Buradn(Labastida), work has been carried out in various fields: documentation, demarcation and archaeology.

Archaeologically, a stratigraphic reading of the western section of the old walls was carried out as well as asondage on a site where reforms were due to take place. Although the documentary investigation did not

produce spectacular results, these are, undoubtedly, useful. The archaeological dig, on the other hand, hashelped to fill the gap in our knowledge of the urban growth of the town, structures and materials from three

phases having been found: the oldest being Late Medieval, followed by Renaissance period structures and finally,elements that can be dated to the XIX century. Thus, it has been possible to reconstruct the evolution of the site

both in the extent of the old walls of the town and in their depth, the changes therein and throughout theseperiods having being clearly identified.